Түркі мемлекеттері

Хорезм шеберлері Шахрисаб қаласына Темірге арнап Ақсарай деп аталатын сарай соғып берді. Оның қабырғаларына парсы тілінде көптеген елеңцер жазылған. Темір 1387 жылы түркі мүддесіне, ислам дініне адалдыгын білдіріп, түркі мүсылмандарының әулиесі Ахмет Иасауи бейітінің басына 1387—1403 жылдары алып кесене түрғызып берді, Сол бір өсем ғимарат, қабырғадағы жазулар біздің дәуірімізге дейін сол күйінде жеткен.

5. Темір және оньщ  мүрагерлері түсындағы Орта Азия түркілерінің экономикалық және мәдени дамуы

Өрине, Темір өз империясын қүрарда негізінен түркілердің түп мақсатын кездеген жоқ. Темірдің мақсаты оз билігінің астына мүмкіндігінше дүние жүзінің көптеген елдерін бағындыру бодды. Оның тарихшылары Ирандағы Буһдтар династиясының шахы — X ғасырда емір сүрген Абуд әд-Дуланың: "Бүкіл өлем екі патша үстау үшін жаралмаган" деген сөзін Темірге де таңған. Темір өзінің басшылық саясатьшың аяқталуын Қытайды жаулап алумен бітеді деп түсінді. Өзіне дейінгі Хорезм шаһы Мухаммед және өзінен кейінгі Нәдір шаһ сияқты Темір өз мақсатын іске асыру үшін көп оскер топтайды. Бірақ бүл мақсаты орындалмады.

Темір жене одан кейінгі  тақ иелері түсында Самарқан өте үлкен сауда орталығы болды. Мүнда қытай затгары сатылды. Сонымен қатар Темірдің жаулап алушылық саясатының мақсаты Иранды үлкен мөдениет орталығына айналдыру еді. Тарихи себептермен түркі аймағы болған Хорезм өзінің мәдени дамуьшда Ираннан кем болған жоқ. Хорезмнен Самарқанға көптеген ғалымдар мен суретшілер өкеліп, ғылым мен мәдениетті дамытты. Шахрисабс қаласында Темірге арнап соққан Ақсарай атгы "ғимарат оның Самарқаңцағы сарайьшан да сәнді болып шықты.

Темір жүргізген соғыстардан  Хорезм басқа қалаларға қарағанда  көп қирады. Хорезмді 1379 жылы шағатайлар жаулап алғаннан кейін онда бірнеше рет көтерілістер болды. Темір мен Алтын Орда ханы Тоқтамыс екеуінің арасындағы күресте Хорезм бірнеше рет Тоқтамыс жағына етті, онын есімі жазылған теңгелер шықты. Сондықтан Хорезм, өсіресе оның астанасы — Үргеніш ауыр шапқьшшылыққа үшырады. Темір Үргенішті жермен-жексен етіп, орнына арпа екті. Тек үш жылдан кейін қаланы бір коше аумагында ғана қалпына келтіруге рүқсат етті.

Темір өзі бір кездегі  шағатай сарбазынан шыққанын ес-керсек, оған ирандык тәжіктерге қарағанда түркі шағатай-лары жақын еді. Сондықтан да ол түркілердін, оскери қабілетін мойыңцады. Темір сауатсыз болса да, мәдениетке жақын болды, шахматты жақсы ойнаган. Белгілі галымдармен үнемі таласқа түсіп, бірнеше ғылым саласынан өз бетінше білім алған. Өзінің тарихты жақсы білуімен үлы араб тарихшысы Ибн Халдунды таң қалдырады.

Далаларда қорган салып, қала өмірі мен жер игеруді қайта қалпына келтіруге қамқорлық жасады. Темір ез үлдары мен немерелерінің бақыт қызығын Шыңғыс хан сияқты еркін көре алмады. Темір өлген соң, оның мүрагерлері көп кешікпей Түркістан мен Иранның шығыс облыстарынан басқа барлық иеліктерінен айырылды. Империяның басты қаласы енді Самарқан емес, Герат болды. Гератта орналасқан оның үлы кеп қьфқысуларды бастан кешіріп барып Темір династиясына билік жүргізу мүмкіндігіне ие болды. Самарқан бүрынғы-сынша көркем қала болып қала берді. 1409—1449 жылдары қаланы басқарған Шахрухтың үлкен үлы Үлықбек қалаға атасьшьщ салдырған қүлпытастарынан асып тусетін уйлер мен сарайлар түрғызды. Қалада мешіттер мен медреселерден басқа жалпы халыққа кажетті керуен сарай, монша т.б. қурылыстар салынды. Бірақ оның ішінде Темір саддырған улттық маңызы бар Ахмет Иасауи мавзолейіне тең келетін қурылыс болған жоқ. Мавзолей ішіндегі үлкен қазан жергілікті халық пен келген қонақтарды тамақтандыру ушін пайдаланылды. Бүл түркі халықтарының түсінігі бойынша қудайдың адамдарын басшылардың міндетгі түрде тағаммен сыйлап, қамқорлық көрсету керектігінен туған қүбылыс.

Темір династиясы түсында түркі әдебиеті кеңінен дамыды. Олардың ішінде Кабул шаһы Әмір-Сеиф Аудин, Секкакин Луптфи, Сиди Ахмет-Миран шаһ ерекше аталады. ХҮ ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басыңда Миран шаһтың ұрпағы Бабур өз еңбектерін туркі тілінде жазды. Басқа шағатай ақындарынан Әлішер Новаидың еңбектері көптеген елдерге белгілі болды. Ол өзінің бір еңбегінде оған дейін Орта Азиядағы түркі жазушыларының бірде-бір батып айта алмаған пікірді айта алды. Ол түркі тілінің парсы тілінен артықшылығы көп деп, оны дөлелдеуге үмтылды. Туркі ақындары ез жырларын негізінен түрғындардың көпшілігі төжіктер болған Самарқаңд пен Герат қаласыңда жазды.

Темірге қарағаңда Үлықбек өз өкесі түсында Алдыңғы Азияғажорықтар жасай алмады. Оның өскери саясатындағы улкен жорық деп есептелетін 1425 жылғы жорығы да нетижесіз аяқталды. Үлықбектің иеліктері өз билігінің соңында біршама қысқарды. Монғолдар Сайрамнан шығысқа тартылған аймақты алса, езбектер Сырдарияның Түркістаннан теменгі жатқан белігін тартып алды.

Өзбектердің қуаты Әбілхайыр ханның түсында күшейді. Оның балалары мен немерелері кейін Темірдің мемлекетін таратты. Әбілхайыр (1431—1451 ж.) Хорезмнің солтүстік жағын Үргеніш қаласымен қоса жаулап алды. 1447—1449 жылдары Үлықбек Самарқанда атасының есімімен ақша шығара бастады. Ақшаға туркі тіліндегі жазулар түсті. Үлықбек Темір сияқты ғалымдармен жай өңгімелесіл қойған жоқ, езі де ғылыммен, өсіресе астрономиямен айналысты. Үлықбектің астрономиялық еңбектерінің мусылман астрономия ғылымында шоқтығы өте биік. Темірге жақын ғалымдардың ішінде түркі екілдері де болды. Үлықбек өзі ғалым болып қана қойған жоқ, сонымен бірге түркілердің ішінен езіне шөкірттер тартты. Соның бірі — Әли-Кутші астрономиямен айналысып, Самарқандағы Үлықбек обсер-ваториясьшың қүрылысына әз улесін қосты. Әли-Кутш Үлықбек өлгеннен кейін де ғылымды тастамай, Констан-тинополь қаласында жалғастырып, 1474 жылы қайтыс бшщы. Әли-Күтші мен Үлыкбек өз еңбектерін парсы жөнө араб тілдерінде жазды. Тарихшы Ибн Араб шаһтың еңбектері бо-йынша Темірдің үлкен бақ, сарайлары Самарқанның барлық түрғындарына бірдей тиесілі бодды. Астанада хан отбасы жыл сайын тархан деп аталатын дәстүрлі мерекелер еткізіп түрды. Бүл мереке кезіңце халық салық пен күнәларынан арылды. Тархан дөстүрі: орыс Паштасы Александр П-нің уақытына дейін жалғасты. Осыңдай үстемдік астана халқын басқа қала түрғындарынан артықща жағдайда болуына алып келді. Барлық түркілерге Ахмет Иасауи үлттың мақтанышы болды. Ахмет Иасауи жерленген қала Түркістан деп атадды. Қаланың осылай аталуы түркілерге Ахмет Иасауидің маңызының зор екенін көрсетсе, қазақтар мен озбектерге түркі үлттық идеясының маңызы қандай екенін айқын керсетті. Ахмет Иасауи мавзолейінде қазақ-өзбек хандарының көпшілігінің бейіті жатыр.

Түркістанның мәдени дамуында парсы тілі біршама рөл атқарды. XVI ғасырдың ортасыңда парсы тілінде Мүхамед Қайдардың тарихи еңбегі жазыдды. XVI ғасырдан бастап одеби тіл ретінде тек түркі тілі қалыптасты. Ал Шығыс Түркістан Қытай иелігінде қалды. Шығыс Түркістан интеллигенциясы өз халқын үйғырлар деп атады. Бірақ тарихта үйғырлардың иелігі еш уакытта Қашқарияның батыс жағына жеткен емес, керісінше, олардың аумағы шығысқа қарай — Қытай аумағының ішіңде болды. Оңда әлі күнге дейін будда дінін берік үстайтын үйғырлар да, мүсылман түркілері де, XV ғасырда үмытқан үйғыр жазуын қодданатын үйғырлар да түрады¹.

Қорыта келгенде, Монғол империясының қүрылуы дүние-жүзілік тарихтағы ең алғашқы оқиғалардың бірі болды. Ол Қытай және Орта Азия, Еуропа аумағының коп жерін жаулап алды. Монғол халқына өзгенің жерін жаулап алу мүлде керек емес болатын. Монғодцардың үлкен бөлігі Монғолияға қайтып орадцы, өйткені олар жаулап алған жерлерінде оздерінің үлттық сипатын тез жоғалтып адды.

Монғол шапқыншылығы монғоддардың өзіне қарағанда түркілерге, орыстарға көп әсер етті. Монғолиядан батысқа қарай бет түзеген білімді монгоддардың мемлекеттік тілі бара-бара түркі тілі болып кетті. Шыңғыс хан мүрагерлерінің қол астында терт үлы мемлекет болды. Олар: Қытай, Орта Азия, Онтустік Ресей, Персия. Монғол аты басқа жерлерге қарағаңца Орта Азияда қатты сақталды, бүл Шыңғыс ханның екінші үлы Шағатайдың билік қүрған жері болатын. Өйткені түркі мемлекеті үстем болған Орта Азияда әдеби тіл түркі тілі болды.

Қазақ жерін де өзбектердегі сияқты Шыңғыс хан әулетінен шыққан хандар биледі.

Орта Азияда түркі элементтерінің жеңісі ислам мәдение-тінің жеңісімен бірге жүрді. XIV ғасырда ислам монғоддардың бүкілжаулап алған жерлеріңде (Оңтүстік Ресей, Монгол, Қытай шекаралары) мемлекетгік дін бодды. Туркілердің ішіңде ислам дінін чуваштар мен якутгар, Алтай халықтары мен Енисей бассейіні ғана кабылдамай қалды. Ислам монғолдардың арасына 1416 жылы дүние салған Мүхамед ханның түсында енді. Бүл хан езіне бағынышты адамдардың басына сәлдені зорлықпен кидірген, тьшдамағандардьщ басьша шеге қаққан.

Сонымен, монғол жаулап алушылығы соншалықты кең ауқымды болғанымен, жабайы жауынгерлердің қатыгез жорығы болмағаны толық дәлелденіп отыр. Монғол әскерлері өз жолындағы коп санды мәдени халықтардың өскерлерін талқандай отырып, белгілі стратегиялық жоспармен алға жылжи берді.

Әр түрлі элементтерден қүралған империя бірлігін сақтау қиынға түсті. Шындығында мүндай күрделі қүрам ешбір халықта бүрын-соңцы болмаған жөне монғолдар үшін тіпті сыйымсыз еді. Алайда империя бірлігі Шыңғыс хан түсында ғана емес, оньщ немересі түсында да сақталды. Империя қулағаннан кейін монғол мүрагерлерін иелену бірнеше үрпаққа созыдды. Мүндай ерекше жегістікті немен түсіндіруге болады? Ол Шыңғыс ханның аса дарынды әскери қолбасшы екеңдігінде жөне оның мәдени кеңесшілерінің салауатты кеңестеріне көп көңіл бөлуінде еді.Темір, Темірлан, Ақсақ Темір, Әмір Темір. Ол түркінің барлас тайпасынан шыққан Тарағай бектің баласы 1336 жылы Мауренахрда дүниеге келді.

1361 жылдан бастап Мауренахрда  қоңырат руынан шыққан эмір  Хүсайынға, Моғолстан ханы Тоғылық  Темірге, оның баласы Ілияс  қожаға , Барлас Қожамен билік  үшін күрес жүргізді. Хүсайынның аппасы ¥лжан Түрханға үйленіп, билік биігіне бірте-бірте көтеріле берді.

1370 жылы Мауренахрда өз қолына  алды. Оның қолбасшылық дарыны  ашылып, атақ-даңқы жер жүзіне  тарады.

• 1372-88 Хорезм мемлекетін,
• 1376 Шығыс Түркістан

• 1381 Герат, Хоросан -1383 Қандағар

• 1384 Оңт. Әзірбайжан, Тебриз, Иран мен Ауғанстан толық бағындырылды.

1370-90 ж.ж. Тоқтамыс хан мен  Едіге эмірдің арасындағы алауыздығы  пайдаланып, Алтын Орда мен Моғолстанға  10-нан астам жорық жасады.

90 ж. Әзірбайжан, Дағыстан, Грузия, Ирак жері қосылды. 1398 ж. Үндістан басып алынды. Сирия мен Палестина мэмлүктері бағындырылды. Қос өзен мемлекеті бағындырылды. 1402 ж. Осман империясының негізгі эскерін Анкарада талқандап, Түрік сүлтаны Ілдірім Баязитті түтқындайды.

Өзінің айтуы бойынша 24 мемлекетіне патша болды. Оның империясының территориясы 14 млн. Км жетті. 1405 ж. Қытайға жорыққа шыққанда жолда Отырарда қайтыс болды. Сүйегі Самарқандағы Гүр-Әмір кесенесіне жерленді.

 

Бақылау сұрақтары:

Әдебиеттер Пайдаланған әдебиет

1. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. -2 кітап. (XIV ғасырдан XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең). -А., Білім, 2005. 320 бет.

2. Бердібай Р. Байкалдан Балқанға дейін.- А., Қазақстан, 1996.- 256 б.

3. Тоқтабай А.У. Түркі халықтарының этнографиясы. А., 2002.

4. Қабышүлы Ислам түран элемі. Түркі-моңғол халықтарының тарихы.-А. Санат. 2007. Әмір

 

 

 

 

№ 12-13. Тақырыбы: ІХ-ХІ ғасырлардағы Русь және түркі халықтары

Мақсаты:

Жоспары:

1.Русьтің Хазариямен, Печенектермен   және  Қыпшақтармен қарым –  қатынасы (Х – ХІІІ ғ.)

2. Алтын орданың құрылуы және  нығаюы.

3.Алтын Орда хандарының ішкі  және сыртқы саясаттағы жеңістері. (1227-1359 ж)

 

 

        Русь мемлекеті  сауда жолдарының маңызды тораптары:  Донның сағасы, Керчь бұғазы, Еділдің  сағасын басып алу мақсатымен Хазвр қағанатымен соғысты. Бұл кезде (Х ғ.) Хазарлар мемлекеті шығыста Еділмен, оңтүстікте Кума – Маныч ойпатымен, солтүстік-батыста төменгі Донмен, батыста Қырыммен шектескен жер аумағын алып жатты.

        Өз географиялық  жағдайының қолайлылығын пайдаланған Хазар билеушілері  Тмуктараканьда, Донның сағасында, Еділ-Дон өткелінде және Еділдің сағасындағы Итильде өздерінің баж кедендерін қойды. Хазар қағаны мол баж салығын жинады. Кейде баж салығын місе тұтпай, Каспий теңізінен оралған орыс керуендерін тонады.

        ІХ – Х  ғасырлар арасында орыс жасақтарының  Хазарияғабағытталған жоспарлы  абуылы басталған болатын. Олар  Керчь аласын және Хазар аралын(Тмуктараканьды) басып алды. Шабуыл 965 жылы Святослав  әскерлерінің Хазарияны толық  талқандауымен  аяқталды. Сөйтіп Шығысқа кедергісіз жол ашты. Содан соң Русьті қоршауға алуға  және оны теңізден ығыстырып шығаруға тырысқан Византия империясымен күрес басталды.

       Орыстар оңтүстікте  түркі тілдес печенектермен де  соғысты. ІХ ғасырда Еділ мен  Жайық жағалауынан келген печенектер Х ғасырда Дунайға дейін жетіп, Дон, Азов, Қара теңіз бойындағы жерлерге иелік еткен болатын.

        Византия печенектермен  тіл табысып, оларды күшейіп  келе жатқан орыс мемлекетіне  қарсы айдап салып отырды.

        ХІ ғасырдың  орта шенінде жаңа өзгрістер болып, Дон мен Еділдің оңтүстік – шығыс бетінен орыстар половецтер, ал византиялықтар кумандар деп атаған қыпшақтар батысқа қарай бет алды. Солармен бір мезгілде Византияның Азиядағы иемденіп отырған барлық жерін басып алған түріктер – селжұқтар Орта Азиядан кете бастады.

       Қыпшақтар өте  күшті ел болып шықты. Олар  печенектерді Дунайға ығыстырып  тастап, Солтүстік  Кавказды, оңтүстік  орыс даласын түгелдей, Қырымның  бір бөлігін басып алып, Русь  пен Византияға жорықтар жасап  тұрды.

       Қыпшақтар ХІ ғасырдың 90 жылдарында Русьті қатты тықсырды. Бұл тұста кейбір хандар «Киевтің Алтын қақпасын тоқылдатып» жүрге кездері де, Князь Владимир Всеволодич Мономах қыпшақ елінің  түепкір – түпкіріне бірнеше жорық ұйымдастырған сәттері де болды.

       1111 жылғы жорықтың  үлкен маңызы болғаын көреміз.  Онда орыс әскерлері Қыпшақ  хандарының  бірінің астанасы  – Шарукань қаласын (қазіргі  Харьковтың маңында ) басып алды. Бұл жорық аңызға айналып, Мономахтың  қыпшақтарды жеңу даңқы Византияға, Венгрияға, Польшаға, Чехия мен Италияға дейін жетті.

        ХІІ ғасырдың  екінші жартысында қыпшақтардың  аса жауынгер екі мемлекеті  құрылды.  Бұлардың бірі Днепр  мен Днестр бойындағы тайпаларды (хан Боняк ұрпақтарының әулеті) қамтыды. Бұдан анағұрлым қуатты  екіншісі Солтүстік Донецтің, Азовтың, Донның бойындағы және Кубаньдағы тайпаларды біріктірді. Мұнда Шаруканның әулеті билік етті. Оның немересі Кончак жеке Ордалар мен тайпаларды біріктіруде үлкен ерлік көрсетті. Қыпшақ хандытары олардың азиялық ежелгі қоныстары – Батыс Қазақстанның далаларында да қалыптасты.