Түркі мемлекеттері

Батыс ғалымдары түркілер сақтарға туыс немесе осы халықтың бір бөлігі деп жорамалдады. Курцийда (үлы Александр  тарихында) Яксарттың сыртында түратын  скифтердің патшасының ағасы Картазис аталды. Қытайлар түркілерді суюннулардың (хундар) үрпактары деп есептейді.

Цяньханьшуда, Қытай императоры мен  хундардың әміршісі арасында б. з. б. 47 жылы жасалған одақ туралы эңгіме "хундардың  салтанатты семсері" мағынасындағы (қытай транскрипциясында цзин-лу, ежелгі айтылуы — цзин-лук) хун сөзі аталады. "Кынгырак" (екі жүзді семсер) сезін (Радлов¹ сөздігі) телеуіттің жөне Шығыс Түркістанның "кынгырак — үлкен семсер" дегеніне жақындатады.

Хундардың шығыс көршісі ретінде  қытай ескерткіш-терінде б. з. I ғасырының соңында Монғолиядан хундарды ығыстырып шығарган сөнбилер аталады. Осыдан сэл кейін сэнбилер хундар сияқты қытайда бірнеше династияның негізін қалаған; сэнбилер династиясының ішінде Солтүстік Бэй династиясы (386—534 ж.) ерекше көзге түсті. Әдетте сәнбилер тунгус халқы ретінде карастырылады. Бірақ, белгілі француз ғалымы Пеллио" 1925 жылы күзде Ленинградта окыган өзінің бір лекциясында қытай эдебиеттерінде сәнбилердің түркі тідді халык екендігін аңғаруға болатын сэнбилер сөздігі сақталғандығын хабарлайды. Бүл сөздік туралы баспада ешнәрсе жарияланбаған; мүндай ескерткіш табылса, бүл халықтардың шыгу тегі, пайда болуы туралы мэселе ез шешімін табар еді. Егерде хундар, сэнбилер түркілер болғандығы дәлелденген болса, онда бүдан мынадай, корытынды келіп шығады: өте ерте уақыттарда түркілер монғолдардың шығысын мекен еткен. Сөнби халкы Византия сездігі мен Армян ескерткіштерінде бірінші рет 463 жылы, соңғы рет 558 жылы кездеседі. Алайда сэнбилердің батысқа коныс аударуы туралы еш мэлімет жоқ.

Соңғы жылдары лингвистикалық зерттеу негізінде түркілердің шығу тегі, көне тарихы туралы мэселе карастырылуда. Алтай ата тілінің бар екендігі растадды, оған түркі ата тілі, монғол тілі, тунгус ата тілі барып тіреледі (барлығы да алтай тіліне кіреді). Орхон жазбаларының тілі дамудың кандай сатысында түрса, түркі ата тілі дамудың сондай сатысында түр.

Түркі халқының шығуы туралы ешқандай айғақты деректер болмағанымен, Хун  империясы ежелгі түркі мемлекеті  болып саналады.

Орыс ғалымы Н. А. Аристовтың¹ айтуынша б. з. б. III ғасырда хундар түркіше сөйлеген. Хун замандастарына канғойлар, үйсіндер және Жетісу бойынан ығыстырылған сактар (кытайша сэ) жатады. Сол кездегі Енисейде тұрган қырғыздар қытай деректеріндегі хундар дэуірін (б. з. б. 201 жыл) еске түсіреді. Ежелгі кытай транскрипциясында "қырғыз" деген сөз — гяныунь.

VII ғасырдағы қырғыздарды тану үшін қытай транскрипциясы "хягас" қолданылды, түркі тектес халыктардыц бір түрі кейін хакас деген атка ие болды.

Шығыстағы түркі қағандығынан басқа, қытайлардың айтуынша, солтүстікте  тағы бір түркі кағандыгы бізше — батыстағы түргеш қағандығы болган. Онда Невакет қаласы аталады. Оның орналаскан жері Қытай ескерткіштері бойынша Шу өзенінде болғанын білеміз. Оның халкы рудың саны бойынша "он оқ" деп аталган. Тағы бір үшінші түркі қағандығы — Енисейдегі қырғыздардың қағандығы болған. Орхон жазбаларында хан кырғыз князіне каган лауазымын өзі бергендігі айтылады.

Батыс түркілерінің шығысындағы, Алтай  мен Ертістің жоғарғы ағысының аралығында сөзсіз түркі тегінен шыккан қарлүк халкы өмір сүрді. 766 жылдары олардыц кол астына батыс түркілер орналасқан аумақ көшті; олардың князі Сырдариядағы оғыздардың князі сияқты орхон жазбаларында патша лауазымы тэрізді аталатын ябғу лауазымын иеленді.

Монғолиядан түркі-оғыздарды, содан  кейін үйғырларды ығыстыру Шығыс  Түркістанда түркі элементгерінің кобеюіне экеліп соқты.

Кейінгі уакытқа жататын түркі  халықтары туралы мәліметтердің  үлкен бөлігі мүсылман қолжазбаларында бар. Тіпті ерте уқыттардағы түркі жазбалары және қытай шежірелері туралы мәліметтерді батыс колжазбалары жай ғана толықтырып отырады. Византия жазба ескерткіші материалдарынан біз 576 жылы түркілер тавриялық Босфорды жаулап алғандығын білеміз. 581 жылы олар Херсонес қабырғасында болды, алайда олардың Таврия түбегінде билік жүргізуі үзаққа бармады, 590 жылға карай онда Византия билігі калпына келді.

Жекелеген түркі халықтары  мен олардың тіршілік еткен жері туралы толығырақ мэліметті біз  түңғыш рет IX жэне X ғасырдағы араб географиясынан табамыз. Осы географиялық эдебиетте "түркі" деген сөз халықтар тобы мен тілдерінің аты ретінде айтылады. Орхон жазулары мен қытай шежірелерінде "түркі" сөзі бір халықтың немесе мемлекеттің аты ретінде қодданылмайды. Истахрида¹ бір тілде сөйлейтін жэне бірін-бірі түсіне алатын бес халық ерекше аталады. Олар: тогузгуздар, хирхиздар (қырғыздар), имектер, кыпшақтар яғни оғыздар, харлуктар яғни карлүктар. Қазіргі кездегі сияқты Енисейдің жоғарғы ағысындағы аймақ түркілер мекендеген шеткі солтүстік-шығыс шекараға айналды жэне сонымен бірге арабтарға белгілі элемнің де шекарасы болды. Олардың түсінігі бойынша қырғыздар мекендейтін аймак ол кезде солтүстік Қиыр - Шығыстағы түркі халықтарының шекарасы мүхитқа дейін созылыпты. Орта Азиядағы мүсылман аймактарының тікелей көршілері оғыздар мен қарлүқтар болды. Оғыздар елі батысында Журжаннан бастап, шығыста Фараб пен Исфиджабқа дейін (қазіргі Шымкент маңындағы Сайрам) шектесті. Одан эрі қарай шығыста қарлүқтар өмір сүрді. Қарлүқтар мен оғыздар елі арқылы Қытайға жол кететін: Фергананың шығыс шекарасынан қарлүқтар елі арқылы тоғыз-оғыздар елінің шекарасына дейін отыз күннен астам, одан тоғыз-оғүздар елі жэне қытай арқылы мүхит жағалауына дейін екі айға жуық жол жүрілетін (Ибн Хауками мэліметтерінен). Ибн Хордадбек тағы да екі халықты айтады: қарлүқтардың қыстауына жақын жердегі Тараздың шығысында (қазіргі Жамбыл каласы маңында) халаджалардың кыстауы болған. Мүнда бүл халыктың  тек   оңтүстік   бүтағы,   яғни   Персияға   қоныс   аударған   халаджалар   туралы   ғана   мәліметтер

Ірі тарихи оқиғалар мен мемлекеттік  бірлестіктердің күралуы — эр түрлі түркі тілдершің бекіп, тағы да кеңірек таралуына тікелей себепкер болды. Мысалы, алғашкы Түркі қағандығы күрылғанда қарлүк тіддері, Алтын Орда заманында қыпшак тілдері, Түран эмірлігі кезеңінде шағатай тідцері, ал Осман империясы шарықтағанда селжук тілдері гүлденіп, өркендеді. Кейін ислам діні тараған кезде араб тілі, бертінірек отарлау басталғанда орыс тілі оларды катты ығыстырды.

Дін жағынан алып қарайтын болсақ, түркілердің көбі — мүсылмандар, негізінде суниттер (тек әзірбайжандар  жэне Иран түркілері ғана — шеийттер). Ал ислам дінінің аяғы жете алмаған солтүстік-шығыста ғана түркілердің ежелгі шамандык діні сақталған. Түркілердің ішінде ішінара ғана лама (туғалықтар) мен иуда дінін (караимдар мен бүхаралықтар) түтынушылар кездеседі. Чуваш, сақа, гагауыз, алтай т. б. жүрттар бертівде шокындырылып, христиан дініне көшірілгені белгілі.

Түркі халықтарының өзіндік  дербес ел болуы мен мемлекетгігі көрші елдерден мысалы, славян, араб, тіпті парсы халықтарына қарағанда нашар дамыған. Түркі жүртының арасында шын мэнінде дербес мемлекеті бар, тез өсіп, өркендеп келе жаткан ел — Түркия республикасы. Ал Кеңестер Одағы кезімен айтатын болсак, оның 53 үлттык-аумактық күрылымының үштен бірі тарихи калыптасқан түркі тідці халықтардікі, соның бесеуі¹ казір тәуелсіз республикалар (Өзбекстан, Қазақстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Әзірбайжан), эзірше автономиялық республика хүкында — 9 (Татарстан, Башқүртстан, Чуваш елі, Нахачиван, Қаракалпақстан, Дағыстан, Сақа елі, Тува, Қабарда-Балқар елі), үшеуі автономиялық облыстар дәрежесінде (Хакас елі, Таулы Алтай, Қарашай-Шеркеш елі), ал біреуі автономиялык округ санатында (Донған-Ненец елі). Бүрынғы заңды автономиясын кырымдықтар қалпына келтіріп, өзіне тиісті автономиясын гагауыздар алған болса, олардың үзын саны 20-га жетер еді. Сонымен қатар Солтүстік Кузбасс Алатауында шорлар мен Аңғар өзені бойындағы топарлар өзінің үлттық-аумақтық атамекеніне статус ала алған жок.

 

Бақылау сұрақтары:

Әдебиеттер 

№ 8-9.   Тақырыбы: Шыңғыс хан империясы және түркі халықтары.

Мақсаты: Дерек көздеріне шолу жасап, Темучинге тоқталу. Түркілердің Қытайды, Таяу Шығыс пен Иранды жаулап алуына тоқталу

 

Жоспар

1. Татарлар мен монғолдар туралы деректер
2. Шыңғыс хан мұрагерлері кезіндегі түркілері.

I-VIII ғ. ¥лы Қытай қорғанынан Байқалға дейінгі, монғол жерінің солтүстік жағындагы   халықты   қытайлар   ақ   татарлар   деп   атаған.   Бқал   көлінің   айналасын мекендеген солтүстік монғолдарды қидандар немесе орман қара татарлары деп атаған. Татарлар халықтың аты, эр кезеңде эр түрлі мэнде қолданылған Оғыз татар жэне Тоғыз татар деген татарлардың бірлескен екі тайпасы б.з.УІП ғ. Орхон жазбаларында кездеседі. Сол кезде осы атпен түркілердің немесе монғолдардың бір бөлігін атаған.

УІІ-УІП ғ. монғол шапқыншылығы жайындағы  эңгімелерді Қытайда, мүсылман элемінде русте, батыс еуропада татарлар деп атаған. Арабтар Сирия мен Мысырда түркі халықтарын татарлар деп атаған. Монғол тілінде сөйлейтін монғол тегінен шыққан халықтар да өздерін татарлар дейтін.

Шыңғыс ханнан кейін татар атауын монғол атуы ығыстырып шығарылды. Мүсылман жазбаларына монғол не болмаса моғул сөзі сақталса, Ауғанстанда өз тілдерін сақтап қалған монғол үрпақтары моғол деп атайды.

Бірақ Корпини Рубрук сөзіне қарағанда  бүл сөз ресми түрде енгізілген. Алтын Орда ыдырағанда Қырым хандығында, ондағы түркілер татарлар деп атала бастады. Қазан татарлары Сібір татарлары. Монголдар туралы алғашқы мэліметтер бізге Цзинь мемлекеті тарихынан белгілі. Шыңғыс хан кезіндегі татар-монғолдар, керей, найман, меркіт, қоңырат, жалайыр туралы мәліметті 1240 ж. жазылған «асыл үрпақтары» ғана оқитын Қүпия шежіреден белгілі. (Монғолдың қүпия шежіресі. 1866 жылы орыс тілінде, 1941 жылы қайта шығарады. 1913 жылы французша, 1908 жылы қытай латын эрпінде шығарады).

Қытай тарихында Шыңғысхан дэуірін  Юань дэуірі дейді. Қытай тілінде  осы дэуірдің 16 томдық тарихы бар.

2.1155 жылы ақпанда Онона өзенінің  жағасында, Делигюн-Болдок шатқалында  дүниеге келді. Әкесі Есукей  батыр. Рашид ад-Диннің айтуы  бойынша Бержіген жэне Нирун  руының басшысы. Әкесі Бартон  баһадүр, оның экесі Кабулхан  болатын. Шыңғыстың он екінші атасы Бөрте-гопо (көк-қасқыр), оның эйелі Гоомарал (эдемі марал). Юань-ши жазбасында Есукей батыр татар тайпаларына қарсы жорықта жеңісіне жетіп, Темучинді қолға түсіреді. Осы кезде оның эйелі босанады. Оның қолында үйып қалған қан болыпты. Жеңістің қүрметіне татар батыры Тимучиннің есімін қояды.

1231 ж. Үгідей мен Толы басқаруымен  Солт. Қытайға жорық жасайды. Чигученн34

астанасы Биянді қоршап, бір-бірлеп жойып, 1234 ж. Солт. Қытайды Чжужы мемлекетін

жойды.

1241 ж. Үгідей қайтыс болып,  таққа талас басталып, Толының баласы Мөнке отырды.

Ағаларының біраз жерін иеленіп, хулагуды Иран, Хұбылайды Қытайдың қолған жерін

иеленуге жіберді.

1258 ж. Сун империясының эскерін  шегіндіре бастады. 1259 ж. Мөңке  қайтыс болып,

соғыс уақытша тоқталды. Билікке Хұбылай мен Мөңкенің інісі Арық Бұғы таласы. 1260 ж.

Екеуі де хан сайланды, 4 жыл бір-бірімен  соғысып, Хұбылай жеңеді. Қытайдың солтүстік

шығысында одан оңтүстігіне жылжиды. 1276 ж. астана Хан-Чжоу қаласын басып  алады.

1279  ж.  Қытайды толық бағындырып,  Хубулай Чжунду (қазіргі  Пекин)  астана етіп

жариялады.

1260-1368 ж. Хұбылайдың құрған мемлекеті  Юань империясы, оған түркі  ұйғыр, найман,

қыпшақ, керей, жалайыр, қаңлылар ат салысты. Бүкіл билік құралы осы тайпа, семуге

берілді. Сонымен жүз жылдан астам  уақыт ішінде (1260-1368) монғолдың басшылығымен,

түркілердің күшімен үш мемлекет Цзинь, Сун, Тангут-Юань бір мемлекетіне  біріктірді.

Юань империясына Тайван аралын, Вьетнамның Солтүстігін қосып, қазіргі  Жапонияға

жеріне жорық жасады.

Юань империясы кезінде түркілер 1 млн., Монғолдар 1 млн., қытай, солт. Қытайланған

қидандар 70 млн. Болды.

1337 ж. көтеріліс жиілеп, 1368 жылы  Пекин қаласынан Тогонтемірді  қуып шығып Юань

династиясын құлатты.

2.1258 ж. Хулагу Бағдат халифатын,  Иранды толығымен өздеріне қаратты. 1259 ж. Мөңке

өлімінен   кейін   Хулагу   өз   мемлекетін   құрды.   Оның   мұрагерлері   ильхан   титулын

қабылдады.   Ауған,   Әзірбайжан,   Ирак,   Бағдат,   күрдістан,   Жоғарғы   Қосөзен,   Рум

сұлтанаты, Трапезундг- грек патшалығы, Армения, Кипр корольдігі салық төлеп тұрды.

Бұл мемлекеттік саяси өмірінде Жалайыр, найман, керей, ұйгыр тайпалары  маңызды рөл

атқарды.

Ирандағы монғол мемлекетіне қызмет істеген түркілер қыпшақ Хорезмдік  Сұлтанчук,

басқақ Армен-н салық жинаған, жалайыр Бұқа-Әмір, арғын Қажы Қасым. Хулагудың ең

ірі  қолбасшыларының  бірі  Кербұқа  Найман.  Пошта қызметінде   1000  ұйғыр  қызмет

атқарды.

Қытайдағы түркілер. Үйғырлар- ең ірі топты құрайды, 60 % провинция, 20% астанада мемлекеттік қызметте болды.Наймандар- эскербасшылары болды.Юелимассу, Сун империясын талқ-а қатыс-н, Жапонияда соғыста мерт болды. Үлы Құдықас, Күшліктің немересі Шаос, баласы Беде дарубасы болатын. Үлыбұқа жүз басы.

 

Бақылау сұрақтары:

1. Әдебиеттер

 

 

№10-11.  Тақырыбы:Темір және Орта Азия түркілері.

 

Мақсаты: Темірдің өмір жолымен жорықтарын қарастыру.

 

Жоспар.

І.ӘмірТемір және оның жорықтары.

2.Орта Азия түркілері. (1336-1405).

мемлекетінде басшы  болды. Темірге өзі шыққан барластардан басқа да ру екіддері жақын болған. Соның бірі — найманнан шыққан Ақбүға. Темірдің көп аялдайтын жері әрі астана санайтын мекені Түркістан болған. Ол көшпенділікті, ешқашан отырықшы болмауды уағыздады.

Тарихшылар Қазағанды  көшпенді емірге адал болды, Амударияның жағалауын қыстады, жазды Балжуыи тауында өткізді, отьірьіқшьілардьіңжерлерше килікпеді деп мақтайды. Қазағанның үлы да өкесінен кейін (аты Абдулла) халықты жақсы басқарған, бірақ өзінің түрақты орны болуға Самарқаңды тандаған. Талай жылғы алыс-жүлыстан кейін билік Қазағанның немересі әмір Хусейннің қолына тиеді. Ол Балхты өзінің астанасы етпекші болады. Темір оның отырықшы болуына қарсы шығады. Хусейн оны тыңдамай, араларында егес ершіп, Темірдің өзі қатысқан көтерілісте Хусейн елтіріледі. Сейтіп билікті өз қолына алган Темір Абдулла мен Хусейнге тыйым салған орекетке енді өзі барды. Ол Самарқанды астана деп жариялап, қорған-қамалдар түрғызды. Осы қаладан кешпенділерге отырықшылану үшін жер берді. Түркі тілімен қоса парсыша білетін Темір Самарқанғадіндіуағыздаушыларды, ғалымдарды, модениет қайраткерлерін, өнер шеберлерін, сәулетшілерді шақырып, қаланы гүддендірді. Бүл өрекет оның қырып-жоюшылықтан гері бейбіт түрмыска бейімді екенін танытты.