Құқықтық норма

Көптеген заң ғылымдарының өкілдері мынандай пікірде, яғни саясат - әртүрлі әлеуметтік топтардың билігі үшін күресі.

Саясаттың негізгі объектісі  ретінде көрінетін проблемаларға, қоғамдық күштердің тепе-теңдігінің бұзылуы және олардың шешілуі мемлекеттік –құқықтық аяға өзгеріс кіргізетін тек реформалар арқылы болуында.

Құқық пен саясаттың  арақатынасы адам баласы тарихында  әртүрлі қалыптасты. Көне мәдениеттілік  дәуірінде Көне Шығыста (Египет, Шумер, Вавилон) деспоттық мемлекеттер пайда болды, онда жоғарғы басқарушының еркі заңның мазмұнын белгілеген және жоғарғы адалдықтың көрсеткіші болған.

Басқарушының саясаты  мынандай маңызды институттарға  сүйенді: армия, дін, шенеуніктер, қауым, отбасы, олар құқық нормаларының мазмұнына белгілі ықпалын тигізді.

Ертедегі Көне Греция және Рим мемлекеттерінде әртүрлі  басқару нысандары дамыды (демократия не аристократия, монархия, тирания). Сол  ертедегі мемлекеттерде саясаттың  түсінігі пайда болып, қоғамдық (зайырлы) институт ретінде, жалпы істердің  полистердің, қала – мемлекеттердің мүдделерін көрсетті. Мемлекеттік биліктің алдындағы заңдардың біріншілігін ғылыми мойындау (Платон айтқан идея), адалдықтың саясаттың басты негізділігі (Аристотель), үлкен көңіл аударатын жағдайға айналды.

Орта ғасырда саяси  институттар жоғарғы феодалдар  мен шіркеудің қолдарына шоғырланды. Үлкен рөльді ондағы патша сарайы, әртүрлі оның «партиялары» атқарды. Олар монархтың ықпалына, күш жұмсау  не неше түрлі ұйымдасу, феодалдар топтарының арасындағы  келісімдер арқылы қол жеткізген және билік үшін күресіп жүрген сарай қызметкерлерін пайдаланған. Орта ғасырдағы мемлекеттердің негізгі сипатына жекелеген герцогтардың, княздіктердің биліктерінің бөлшектенгендігі жатады – сеньориальдық монархия. Соның нәтижесінде партикуляризм (бөлінушілік) феодалдық құқықта болды.

Европадағы орталықтанған  монархияның (абсолютизмнің), өте үлкен  теократикалық монархиясына  азия мен Солтүстік Африкада құрылған жағдайларында, құқық және заң осы  мемлекеттердің саясатына бағына бастады, яғни олардың бюрократиялық және әскери машинасына, себебі олар басқарушы топтардың мүдделерін қорғайды – дворяндар мен дін адамдарының.

Императорлық билік  құқыққа ғана сүйенбей, адалдық мөлшері  ретінде, көбірек озбырлыққа сүйенген және өзінің заңдарында бағынбағандарға қатаң жаза қолданған, сот көбінесе өсекке сеніп қинау арқылы қылмыстық жауапкершілікке құдайға қарсылық үшін, бал ашып алдағаны үшін және басқа дінге қарсы қылмыстар үшін жазаға тартқан.

Саясат пен құқықтың арақатынасындағы түпкілікті өзгеріс Европадағы және Солтүстік Америкадағы буржуазиялық революциялар кезінде болды, ол кезде заң шығару билігі халықтың өкілетті органдары – парламенттерге көшті.

Парламент заң шығару рөліне кірісе бастады, парламентпен қабылданған заңдар, біртіндеп соттық және атқарушы биліктерге міндетті бола бастады. Дегенмен үлкен капиталдың ықпалы заңдарға және оны орындауға, бюрократизм және басқадай «өзгермейтін» мемлекеттіктің терістігі сақталса да, теңдік принципі мен сотта қорғаушылық заңмен тұрғындардың мүддесін қорғауға мүмкіндік берді. Бұл тенденциялар, биліктің реакциялық саясатымен бұзылып тұрса да буржуазиялық дүниеде, дегенмен де беки түсті.

Құқықтың саясатқа қарағандағы  артықшылық прогреске жетуі, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болды. Ол прогресс ұлттардың фашизмге қарсы күресте бірігуімен қамтамасыз  етілгендігімен және жалпыға бірдей адам құқығы декларациясындағы бекітілген адамның еркіндігі мен лайықтығы, БҰҰ- ның мүшелері мен мемлекеттердің саясаты соған арналған негізгі заңдарды орындатуға бағытталды.

Қазақстан Республикасының  және басқа ТМД мемлекеттерінің, адамның құқығы туралы Декларацияның  принциптерін мойындауы, қарусыздандыруға көшу, басқа да жалпы бейбітшілікті  бекіту, сенімділік, барлық жаңа мемлекеттерге  қазіргі құқықтың жалпылама мойындалған демократиялық негіздерін, өздерінің конституцияларына кіргізуге жол ашты және мемлекетті құруды, ондағы құқықтың халықаралық нормалары және адам құқығы басты бағыт және саясатты іске асыруға мемлекеттің , саяси партиялардың , қоғамдық ұйымдардың, қоғамның құралы ретінде болуы тиіс болды.

Қазіргі дәуірде саясат пен мемлекеттің бір-бірімен байланыстылығы және әрекеттестігі маңызды мәселелер, себебі   заңдылық құқық, тек сонда  адал және адамгершілікте болады, егер олар барлық азаматтарға міндетті түрде тең болса.

Сонымен, құқықтық мемлекеттің  саясаты, тіпті ҚР  осы күнгі  жағдайына таяу болса да, конституцияның және басқа заңдардың, сонымен қатар, халықаралық – құқықтың нормаларынан және мемлекеттердің басқа мемлекеттермен келісім – шарттарының талабынан ерікті бола алмайды. Мемлекет өзінің саяси шешімдерін міндетті түрде сақтауға тиісті.

Саясат пен құқықтың арақатынасы заңдардағы кіргізілген  көрініп тұрған анық арақатынастар.

2 Құқық нормаларын қолдану актілермен логикалық құрылымы.

       Қазақстан  тәуелсіздікке қолы жетіп, егеменді  мемлекет құру кезінде құқықтың  даму процесі басталып, аяқталмаған  жағдайда нормативтік актілердің  дамуын жан – жақты зерттеп  жақсы түсінуге толық мүмкіншілік  бар.

       Көрсетілген  құқық пен мемлекет қоғамның эканомикалық, әлеуметтік даму процесін, жеке және заңды тұлғалардың қарым – қатынастарын реттеп, басқару үшін өмірге келді. Бұл объективтік процес. Сондықтан құқықтың қоғамда қалыптасуы үш бағытта дамиды. Қазақстан Республикасының құқығы да осы үш бағытта дамуды:

• қоғамда өмірге келіп, қалыптасқан қатынастарды реттеп, басқару үшін құқықтық нормалар қабылданып, қызмет жасауды;
• қоғамның объективтік даму процесінің болашағын болжап, оларды басқару үшін алдын – ала нормативтік актілерді дайындау;
• қоғамның өткен дәуірін ғылыми тұрғыдан зерттеп заңды тәжірибелік қорытындылар жасап, құқықтық нормалардың сапасын жақсарту.

Құқықтық нормалар қоғамның эканомикалық - әлеуметтік қажеттіліктері арқылы өмірге келіп құқықты қалыптастырады. Құқықтық кек қоғамның әлеуметтік – эканомикалық даму процесін басқару мен шектелмейді. Сонымен бірге адамдардың және заңды тұлғалардың қарым – қатынастарын да реттеп, басқарып отырады.

        Осы процесте халықтың ұйымдардың қоғамның даму қажеттілігін тілектерін жақсы дұрыс түсінуін объективтік құқық дейдіАл сол объективтік процесті нормативтікактілер арқылы басқаруды – субъективтік құқық дейді.

        Бұл екі процестің арсында  тығыз байланыс, бір – біріне  тәуелділік, іс - әрекетінде бірлестік  болады. Бұларсыз объективтік және субъективтік процесс дұрыс, жақсы дамымайды. Сондықтан мемлекет бұл процестің бір жақты дамуына жол бермеуіне тиісті.

Субъективтік құқықтың белгі – нышандары:

• Субъектілердің құқықтарының заңды түрде болуы;
• Ол құқықтарды іске асыруға, пайдалануға мүмкіншіліктің болуы;
• Субъектілердің бостандығы, құқықтарының дұрыс дамуы мемлекеттің бақылауында, қорғауында болуы.

     Қазақстан  мемлекетінің құқығының объективтік  және субъективтік қалыптасу  жолдары осындай. Бұл жолмен  әлемдегі барлық мемлекеттер  де өтті. Құқықтың даму негіздері де, нысаны да ұқсас деуге болады.Тек аздап ерекшеліктері бар. Мысалы, біздің Қазақстан мемлекетіміздің құқығының даму процесінде діни нормалардың тәжірибесін және процеденттік нормаларды өте аз пайдаланады.Дамыған елдердің демократияны дамыту тәжірибелерін өте кең пайдаланамыз. Қазақстан Республикасының құқық нысанының түрлері:

• құқықтық әдет – ғұрып, салт – дәстүр;
• құқықтық прецедент;
• Нормативтік шарттар;
• Нормативтік құқықтық актілер.

     Қазақстан  мемлекетінің нормативтік актілерінің түрлері, жүйелері Констетуцияда толығымен көрсетілген. Мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, саяси партиялар, еңбек ұжымдары өздерінің құзыретіне, өкілеттілігіне сәйкес нормативтік актілер шығарады. Олар Констетуцияға нұқсан келтірмеуге міндетті. Констетуцияның талаптарының дұрыс орындалуын Президенттің аппараты мен Констетуциялық Кеңес бақылап отырады.

       Республика  Констетуциясында көрсетілген жағдайда  Президент заң күші бар және  жай жарлықтар шығарады. Республика  Президентінің жарлықтары Констетуция мен Республика заңдараның негізінде және оларды орындау үшін шығарылады. Республика Президентінің жарлығымен:

1. Республика Президентінің  актісін шығаруды талап ететін  Президенттің Констетуциялық өкілеттігі жүзеге асырылады.

2. Констетуцияда және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілік заңдарында белгіленген мемлекеттік биліктің барлық тармағының үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелері шешіледі:

3. Парламенттің заңды  міндетіне кірмейтін, сондай –  ақ Үкімет пен басқа да мемлекеттік органдардың заңда көрсетілген міндеттеріне жатпайтын мәсенлелерді құқықтық жүйелендіру жүзеге асырылады.

4. Республиканың эканомикалық  және саяси - әлеуметтік дамуы  жөніндегі стратегиялық мәселелер  бойынша шешімдер қабылданады.

       Республика парламентінің актілері: Парламент Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар Республиканың заңдары, оның ішінде Парламенттің Констетуциялық және заңдарды қолдануды енгізу мәселелері жөніндегі Парламенттің номативтік қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды, Парламент, өз құзыретіндегі мәселелер бойынша, сондай – ақ дара сипатты қаулылар қабылдайды.

       Парламент  пен Палаталар өз құзыретіндегі  мәселелер бойынша үндеулер, декларациялар,  мәлімдемелер және заңдық сипаты  болмайтын өзгеде актілер қабылдауға хақылы. Парламент заң актілерін және басқадай акетілерді палаталар бірлескен отырыстарында қабылдаған кезде дауыс беру Палаталар бойынша бөлек жүргізіледі.

         Үкімет актілері – заңдардың  және Республика Президенті актілерінің  негізінде және соларды орындау үшін шығарылатын Үкіметінің нормативтік актілері және жеке қаулылары. Үкімет актілер алқалық отырыстарында дауыс беру арқылы қабылданады, оған Премер – Министр қол қояды. Ремьер – Министр өз құзыреті бойынша жеке өкімдер шығарады. Үкімет қаулыларының және Премьер – Министрдің өкімдерінің Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады. Үкімет қаулыларының күшін Республика Президентімен Үкіметтің өзі , ал Премьер – Министрдің өкімдерінің күшін Республика Президенті немесе Премьер – Министр жоя алады.

         Жоғарғы сот актілері – Республика  сот билігінің жоғарғы органының  заңды нысанда еркін білдіруі. Бұл Жоғарғы Соттың Президимуы, Пленумдары мен Төралқасының  қаулылары мен өзгеде актілері. Сот практикасының мәселелері  бойынша соттарға түсінік беретін нормативтік актілерді республикасының Жоғарғы Сот Пленумының қабылдауға хақысы бар.

        Министрлік – ведомстволар өз  құзыреті бойынша бұйрық, нұсқау  береді. Өздерінің жүйесінде бұл  актілердің заң күші болады. Олардың  орындалуын өздері бақылап отырады.

        Жергілікті мемлекеттік басқару  органдарының актілері – Кеңестер, Мәслихаттар өз құзыретіндегі  мәселелер бойынша шешімдер, ал  губернатор, әкімдер – тиісті  әкімшілік – аумақтық бөліністің  аумағында орындалуға міндетті  шешімдер мен өкімдер қабылдайды. Констетуцияға сәйкес мәслихаттардың жергілікті бюджет кірісін қысқартуды немесе шығысын ұлғайтуды көздейтін шешімдерінің жобалары әкімнің оң қорытындысы болған кезде ғана қарауға енгізілуі мүмкін.

       Парламенттік  Республика. Заң жүзінде жоғарғы өкімет органы парламент, сайлауда жеңіп шыққан саяси партия өкілдерінен Үкімет құрылады. Үкімет өз жұмысы жөнінен парламентке бағынышты және оның алдында есеп береді. Парламент констетуциялық, төтенше тағы басқа заңдарды қабылдайды, бекітеді, қаулылар қабылдайды, шығарады.

       Мемлекеттің  басқа органдарының (президенттің, өкіметтің, премьер – министрдің, сот органдарының, жергілікті басқару  органдарының тағы басқа) нормативтік  актілер шығару, қабылдау, бекіту  құзыреттері Президенттік Республикадан көп айырмашылығы жоқ. Қазақстан 1993 жылы Констетуция бойынша Парламенттік Республика, 1995 жылы екінші Констетуцияға сәйкес – Президенттік Республика болды.

        Құқықтық норма заңда ресмилендірілген  нормативтік нұсқау. Ол – жалпыға  міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік. Оған мына блгілер тән. Құқықтық норма ең маңызды қоғам, тұлға үшін өте қажет қоғамдық қатынастарды бейнелейді. Құқықтық нормада қоғам, тұлға үшін пайдалы, қажетті қатынастармен қатар, зиянды қатынастар да бейнеленеді. Заң бұзушылық қоғамға, тұлғаға шексіз зиян келтіруі мүмкін. Құқықтық норма осындай іс - әрекеттерді де, қамтиды. Құқықтық норманың екінші белгісі – ол реттелетін қоғамдық қатынастардың үлгісі (моделі) болып саналады. Үлгі – оң және теріс мінез – құлықтың бейнесі болуы мүмкін. Тұлға өзіне жүктелген міндетті қалтқысыз орындаса, ол оң үлгіге жатады. Егер адам заң бұзса, ол теріс үлгіге жатады. Құқықтық норманың жалпыға бірдей сипаты бар. Құқықтық нормада нақтылы, жеке субъектілер көрсетілмейді. Ол реттейтін қоғамдық қатынастарға қатысатындардың барлығы құқықтық норманың талабына бағыну қажет. Мемлекет, қоғамдық бірлестіктер, жеке адам заң нормасының талабын мүлтіксіз сақтауға, орындауға міндетті. Заң нормасының талабын өз еркімен орындамаса, оны бұзған тұлғаға мемлекет тарапынан мәжбүрлеу шаралары қолданылады. Демек, заң нормасын мемлекет қорғайды.