Құқықтық норма

Қазіргі кездегі көп  таралған құқықты кең көлемде (философиялық) және (қысқанормативтік) мәнінде түсіну.

Қысқаша – нормативтік  құқықты түсіну қалпында, құқық формальды  белгіленген, жалпыға бірдей міндетті мемлекетпен белгіленген (не санкция берілген) және оның мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етілетін нормалардың жиынтығы.

Мұнда құқықтың түсінігіне оның негізгі сипаттамасы қосылады, олардың көмегімен күнделікті өмірде іс жүзіне асырылады.

Осындай тәсілді жақтаушылардың ешқашанда жоққа шығармайтындығы - өте  қиын құбылыс екендігі және саясатпен әртүрлі  байланыста болғандығы, яғни экономикамен, мәдениетпен, басқа  да қоғам өмірінің құбылыстарымен. Дегенмен, олардың пікірлері бойынша, шын мәніндегі құқықты түсінудегі

 бағалылық, оның  қоғамдық қатынастарды реттеудегі  пайдалануға қажетті мүмкіндігі.

Құқықты «кең»  түсінудің  жақтастары бойынша, құқық заңдармен  бірдей емес, яғни қалай болмасын қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың  жиынтығы.

 Кең (философиялық) жағынан құқықты қараудың да  өзінің белгілі маңыздылығы бар,  дегенмен оның негізіне жету, құқықтың белгіленген орнына, мәніне, оған сіңген принциптер мен  бастауына көбірек бағытталған.

В.С. Нерсесянцтің пікірі бойныша (Право и закон . М.,1983 г. С 342, 343), «Право по своему понятию – это исторически определенная и объективно обусловленная форма свободы в реальных отношениях , мера этой свободы, форма бытия свободы, формальная свобода».

Құқықтың түсінігіне құқықтың жиынтығынан басқа мынандай элементтер жатады: – құқықтық қатынастар, құқықтық сана, субъективтік құқық басқа да құқықтық құбылыстар.

Құқықтың  негізгі  бөліктеріне, құқықтық идеялар, нормалар қоғамдық қатынастар кіреді.

Норма бұл триадада идеяны көрсететін бір парақ қағаз ретінде көрінеді.

Құқықтың қайнар көзімен  мақсаты ретінде қоғамдық қатынастар көрінеді, қағазға жазылған идеяларды  ала ма , жоқ алмай ма.

Мұндай тәсілдің жақтастарының  пікірлері бойынша, құқықтың негізінде  жатқан адалдық идеясы, ең дұрыс  және адам баласының тарихындығы ең жемісті идеялар.

Құқық – жалпыға міндетті, формальді белгілі заң нормалары, мемлекетпен белгіленген және қамтамасыз етілген, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған жүйе.

Бұл анықтамада  құқық  өзінің негізгі көбірек мәнді белгілерінің жиынтығы арқылы ашылады, оларға мыналар жатады:

          1)Құқықтың нормативтігі. Құқықтың  нормативті сипаты бар (белгілі  нормалар жиынтығынан тұрады), сол  жағдай басқа қоғамдық қатынастарды  реттейтін түрлерімен жақындастырады  – моральмен, дінмен, әдеттермен, дәстүрлермен т.б.

Құқық нормалары, дін  нормалары, саясат, экономика, мораль нормалары  сияқты, қандай болмасын өмірлік жағдайларда  адам баласы тәртібінің белгілі жолын  өзінде сақтайды. Құқықтық және басқа  әлеуметтік нормалардың арасындағы айырмашылық, құқық нормаларының жалпы маңыздылығы мен олардың мемлекетпен мемлекттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілуінде, құқықтық ұйғарымның ерекше белгілеу (санкция беру) процедурасында болуы.

2) Құқықтың жүйелілігі. Құқық – бұл ең алдымен, заң нормаларының жүйесі.

«Жүйе» дегеніміз, белгілі тәртіптегі қандай болмасын элементтердің жиынтығы, сол қосылған тұтастықта жаңа пәннің  пайда болуы мүмкін және ол жүйенің жеке элементтеріне тиісті емес қасиеті болады. Мысалы кейбір бөлшектер саны, бірге жиналып белгілі қатарға бірінен соң бірін тәртіппен орналастырса жүйе құрылады -  велосипед; бірнеше жемістерді белгілі тәртіпте біріктірсе жүйе  құрылады – жүзімнің сабақтары т.б.

Бірнеше заңды нормалар бір тұтастыққа біріккен болса жүйені құрайды (құқық деп аталатын), қоғамдық қатынастардың белгілі бөлігін реттейді.

Сонымен бірге жекеленіп  алынған  заң нормаларында басқа  заң нормаларының жүйесі жоқ болса, кей кездерде іс жүзінде қолдануға  мүмкіндік жоқ, себебі ол жағдайлар  озбырлық пен құқықсыздықты туғызуы  мүмкін.

3) Құқықтың формальды белгілілігі. Тек мемлекетпен арнайы актілерде белгіленген нормалар құқық нормаларына жатады (заңдарда, жарлықтарда, қаулыларда т.б.).

             Бұл белгі құқық нормаларын  басқа әлеуметтік нормалардан  айырады, себебі кейбір әлеуметтік  нормалар жазбаша құжаттарда болуы мүмкін.

4) Құқықтың интеллектуалды  –ерікті сипаты. Құқық мемлекеттің жекелеген азаматтарының жалпылама еркін олардың гармониялық қарым –қатынастарымен көрсетеді. Барлық басқа әлеуметтік нормалар белгілі топтағылардың мүдделерін көрсетеді не сол мемлекеттің аумағындағы адамдардың бірлігін көрсетеді.

5) Мемлекеттік мәжбүрлеу  мүмкіндігі. Құқық нормаларының талаптарын бұзғандарға заңды жауапкершілік шаралары (әкімшілік, тәртіптік, қылмыстық) қолданылуы мүмкін. Соған байланысты мемлекет құқық нормаларының жалпыға бірдей міндеттілігін қамтамасыз етеді. Мемлекет тек сол әлеуметтік нормаларды қолдайды, егер ол қоғамның мүддесіне сай болса, бірақ оларды сақтау мемлекеттік аппараттың күшімен  жүргізілмейді.

Мемлекеттің мәні дегеніміз, әдеттегідей оның алдын ала ұйғарымындағы көрсетілген өзінің не көпшіліктің еркі (жалпылама ерік) не белгілі топтағы адамдардың (таптың) еркі.

Бұл еріктің  қайнар көзі кім болса да, одан тәуелсіз (қоғам  тұтасымен не белгілі тап, әлеуметтік топ) құқықта бекіген ерік арнайы тексеріліп мемлекеттік билікпен қамтамасыз етіледі. Осы мәнде ерік мемлекеттік көрініске ие болады және келісімнің нәтижесі болады  не мемлекеттік биліктің басында тұрған топтағы адамдардың, не реттелуші қатынастардың қатынасушыларының еркі (осыған байланысты жалпы ерік көрінеді, ол сол не басқа  мөлшерде олар үшін тиімді, құқықтың прогрессивтік идеяларына сай келеді).

Құқықтың мәні, ол кімнің мүддесін қорғайтынына байланысты (кім  белгілейді, қандай қатынастар құқықпен реттеледі, ал қайсысы реттелмейді), таптық тұрғыдан да қарауға болады, қандай  құқықтың  қалпында үстем таптың заңға айналдырылған еркін көрсетеді және жалпыәлеуметтік тәсіл, оның қалпында құқық таптардың, топтардың , қоғамның әртүрлі әлеуметтік қатпарының арасындағы компромисті көрсетеді.

Құқықтың мазмұнындағы нақтылы – тарихи  және логикалық  мазмұндарды ажырата білу қажет. Құқықтағы нақтылы – тарихи  мазмұн әртүрлі және таусылмайды және әртүрлі қоғамда олардың мың жылдық дамуымен қамтамсыз етеді.

Құқықтың логикалық  мазмұнының дәлелдейтіні «Что,как бы по смыслу ни разнились правила поведения (нормы), в каких бы областях они не действовали, речь идет об одном – о применении равного масштаба (меры) к неравным людям».

Заң ғылымында  құқықтың принципіне негіздеуші бастау жатады, олар құқықтың мазмұнын, оның мәнін және қоғамдағы орнын сипаттайды.

Басқару идеялары ретінде  құқықтың принциптері бағдарлаушы  рөл атқарады, құқық нормаларының жетілдіруінің жолын белгілейді және қоғамдық қатынастарды құқықтық реттейді. Негізгі даму заңдылықтары мен қоғамның қызметінің арасындағы байланыстырушы, тетік ретінде көрінеді. Принциптердің арқасында құқық жүйесі, адам мен қоғамның маңызды мүдделеріне және талаптарына бейімделіп олармен бірдей жағдайда болады.

Құқықтық принциптердің  түрлері . Жалпы принциптер -  бұл негізгі бастамалар, олар құқықты тұтасымен алып, көбірек мәнді белгілерін оның мазмұнын қоғамдық қатынастардың реттеушісі ретінде анықтайды.2

Принциптердің бұл түрі, барлық құқықтық идеяларға, құқықтық нормаларға және осы  кезеңдегі бар қоғамдық дамуға тарлады және барлық құқық салаларының сипатынан, оларды реттейтін қоғамдық қатынастардың арнайылығынан тәуелсіз, бір ғана күшпен әрекет етеді.

Құқықтың жалпы принциптері  өз жағынан принциптер – нормаларға, яғни әрекеттегі заңдарда тікелей бекітілген принциптерге, нормадан  шығарылатындар бөлінеді.

Мысалы ҚР әрекеттегі Конституциясы  республика қызметінің түбегейлі принциптерін өзінің бірінші бабының 2 тармағында былай анық көрсетеді: «2.Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу».

Демократизм принципі – барлық биліктің халықтікі екендігі. ҚР Конституциясының 3 – бабы бойынша «1.Мемлекеттік биліктің бірден –бір бастауы – халық». «2.Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырылады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды  мемлекеттік органдарға береді».

Демократиялық принцип  бойынша құқық және құқықтық ұйғарымдар халықтың еркіне сай болуы керек, яғни қандай да жеке таптың не басқарушы  топтың  адамдарының еркіне сай  емес.

Адам мен азаматтың  құқығы мен бостандығын сыйлау принципі - адам мен азаматтың  туғаннан бергі бөлінбейтін құқығы мен бостандығын көрсетеді, себебі ол мемлекеттің  құқықтық жүйесінің негізін  (ядросын) құрайды.

Теңдік принципі – тең  конституциялық құқықты және барлығына бірдей құқықтық субъективтікті бекітеді.

Заңдылық принципі дегеніміз , заңдар және басқа құқықтық актілер Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келмеуі қажет.

Әділ сот принципі – субъективтік құқықты сот арқылы қорғаудың кепілдігін көрсетеді.

Адалдық принципі адамның қоғам өміріндегі тәжірибелік рөлі мен оның әлеуметтік жағдайының,  оның құқығы мен міндеттілігінің, еңбек пен табысының, қылмыс пен жазалаудың арасындағы сәйкестікті қамтамасыз етеді.

Гуманизм принципі әрбір адамның табиғи бұзылмайтын құқығын және бостандығын бекітеді және шын мәнінде, өмір сүруге, денсаулыққа жеке еркіндігін және қауіпсіздігін, ары мен адамгершілігін қорғауға, жеке өміріне қол сұғушылардан қорғануға кепілдік береді.

Әлеуметтік бостандық  принципі  - жеке адамның әлеуметтік  бостандығын қамтамасыз етеді, еркін және жеткілікті өмір сүруге мүмкіндік  жасайды.

Заңды құқықтар мен міндеттіліктің  бірлігі принципі, заңды құқықтар мен қоғамдық қатынастардағы қатнасушылардың  органикалық  байланысы мен бір  –бірімен қамтамасыз етілетіндігі көрсетіледі.

Жауапкершілік принципі – кінә үшін заңды жауапкершілікті  белгілеу, яғни адамның құқық нормаларын бұзғандығы үшін кінәлігі дәлелденсе.

Сала – аралық принциптер – бірнеше таяу құқық салаларының ерекшелігін көрсететін басқарудың басы....  Мысалы, қылмыстық –процессуалдық  және азаматтық процессуалдық салалар үшін салааралық принциптерге мыналар жатады:

а) қылмыстық және азаматтық  істерді қарағандағы коллегияльдық  (ұжымдық);

б) Соттық сараптаудың  ашықтығы;

в) азаматтық процессуальдық және қылмыстық процессуальдық құқықтағы пікірталас;

Құқықтың салалық принциптері нақты құқық саласының көбірек мәнді белгісін сипаттайтын негізгі басқарушы бастама.

Сондай –ақ, азаматтық  құқық үшін салалық принциптерге жататындар: келісімнің еркіндік принципі; онда  азаматтардың,  заңды тұлғалардың келісімі негізінде және заңға қайшы емес, кез келген келісім жағдайларын жеке іске басқа адамның кірісуін жібермеу принципі;  азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықты іс жүзіне асыруға қарсылықты болдырмау қажеттілігі принципі.

Қылмыстық құқықтың  салалық  принципіне  жатқызуға болатын  кінә принципі , қылмыстық жауапкершілікті  жекешелендіру.

Құқықты  кейіптеу –  оны арнайы жіктеу, ол әртүрлі негізгі  тәсілдер тұрғысынан жүргізіледі.

Бірінші формациондық қалыптағының басты белгісіне әлеуметтік –экономикалық белгілер жатады, бұл жағдайда құқықтың кейпі ретінде бірлікте

 алынған көбірек  маңызы бар (кейіптегі) оның  ерекшелігі және сол бір қоғамдық  –экономикалық формацияға жататын  белгісі алынады.

Қоғамдық – экономикалық формацияға қоғамның тарихи кейпі ретінде, сол не басқа өндіріс жолына негізделгендігі  көрінеді.

Бір қоғамдық – экономикалық формациядан  басқасына өту, уақыты өткен өндірістік қатынастар нысанын  ауыстыру мен оларды жаңа экономикалық құрылыспен ауыстыру нәтижесінде болады. Экономикалық базисті саналы ауыстыру, түпкілікті өзгерістерге әкеліп соғады, оның ішінде мемлекет пен құқықта да өзгеріс болады. Бұл принцип маркстік –лениндік кейіптеудің  негізіне жатады.

Тарихи кейіп, құқықтың мәні экономикалық қатынастардан заңдылықтағы тәуелділікте болғанда байланысады, себебі ол қоғам дамуының белгілі кезеңінде үстемдік етеді. Құқықтың тарихи кейпі барлық мемлекеттердің таптың мәнінің бірлігіндегі құқықтық қондырғыны көрсетеді және  олардың сол кейіптегі үстемдікпен қамтамасыз етілген жалпы экономикалық  негіздегі өндіріс құралдарына меншігін көрсетеді.

Құқықтық кейіп, тек  сонда ғана анықталады, егер қандай  экономикалық базис бұл құқықты  қорғайтындығы, қандай үстем тапқа  қызмет ететіні белгілі болса. Мұндай тәсілде  құқық  таптық белгілеуге түседі, яғни экономикалық жағынан үстемдіктегі таптың диктатурасының құралы ретінде көрінеді.

Формациялық белгі, құқықтың маркстік кейіптеуінде, оның негізі ретінде    құқықтың үш түрлі қанаушылық  кейпін бөліп көрсетеді: құлиеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және ақырғы тарихи кейіп – социалистік құқық, ол теориялық негізде таяу арадағы тарихи дамудағы жетістіктерге сай қоғамдық коммунистік өзін-өзі басқаруға жалғасуы көзделген.

Құқықтың кейіптелуі басқа тәсілдердің қалпында нақтылы –географиялық, ұлттық – тарихи, діни, арнайы – заңдылық  және басқа белгілердің негізінде жүргізіледі. Айтылған белгілерге сай былай бөлінеді:

Ұлттық құқықтық жүйе – нақтылы – тарихи құқықтардың  заңды тәжірибенің және жекелеп алынған мемлекеттердің құқықтық идеологиясының үстемдігінің жиынтығы.

Құқықтық отбасылар – қайнар көздерінің, құқықтың құрылымының және оның қалыптасуындағы жолдардың жалпылығының негізінде бөлінетін белгілі құқықтар жүйесінің жиынтығы.