Белсенді туризмнің теориялық аспектілері

Яғни, жолдардың 95% немесе 11,1 мың шақырымында қатты жабын бар. 457 жанар-жағар май құю стансасы автомобильдерге отынын құю қызметін жүзеге асырады.

ҚР  Туризмін 2007-2011 жылдарға арналған бағдарламасында  туризм объектілеріне апаратын республикалық маңызы бар автомобиль жолдары анықталғанын барлығына белггілі. Жалпы пайдаланылатын автомобиль жолдары ішкі тасымалдауды жүзеге асыруда өте маңызды орын алады, олардың жағдайы және даму деңгейі өңірдің экономикалық көрсеткіштеріне әсер етеді [23].

Жалпы Шығыс Қазақстан облысы дамыған өндірістік инфрақұрылымымен ерекшеленеді, ол көліктің барлық негізгі түрлері: теміржол, әуе, су және автомобиль көлігімен ұсынылған. Темір жол облыс орталығын Зырян, Риддер, Семей, Аягөз, Шемонаиха қалаларымен  байланыстырады.  Облыстан тысқары жерлерге алып баратын теміржол желілері-«Защита-Локоть» (Ресей), «Семей-Локоть», «Семей-Алматы», «Ақтоғай-Достық» жолы (Қытай).

Облыста Өскемен және Семей қалаларында  орналасқан екі әуежай жұмыс істейді. Кеме жүретін жолдармен жолаушыларды және жүктерді тасымалдауды екі параход  шаруашылығы жүзеге асырады, екі  жүк кемежайы жұмыс істейді.

Автомобиль  көлігімен жолаушылар тасымалдау көлемі 97,2%, теміржол көлігімен 2,5%- ды құрады.

Өңірдің инфрақұрылымдық кешені жеткілікті дамыған, бірақ сонымен қатар  мемлекеттік-жеке меншік әріптестік арқылы шешуді қажет ететін нақты мәселелері бар, себебі қомақты қаражат қажет. Мысалы, облыстың солтүстік-батыс өңірлері тұрғындарының оңтүстік-шығыс бөлігі және облыс орталығымен ең қысқа жол арқылы тұрақты байланыс орнату мақсатында Бұқтырма су қоймасы арқылы көпір салу, қалада көлік ағыны жүктемесін азайту және қаладағы экологиялық жағдайды жақсарту мақсатында облыс орталығында бірнеше көпір және жол өткелдерін салу, тұрғындарға қолайлы тіршілік ету ортасын құру үшін Өскемен қаласының өнеркәсіптік аймағынан тұрғындарды қаланың сол жақ жағалауына көшіру, өңірдің көліктік мүмкіндіктерін ұтымды пайдалану мақсатында өзен параходының жұмыс істеуін қайта жандандыру, шалғай өңірлерге жетуді қамтамасыз ету және сол жерлерде жаңа өндірістерді дамытуға жағдай жасау үшін өңірдің шығыс аумақтарында көлік айналымын құру мақсатында Зырян-Майқапшағай-Аягөз теміржол желісін салу қажеттігі.

Бұдан басқа, осы әріптестік қатынастарда білім, денсаулық сақтау, мәдениет, әлеуметтік қорғау, туризм және спорт  объектілерін салуда шексіз мүмкіндіктер бар.

Аймақтың  экономикалық мамандануына сәйкес, мұнда  бүгінгі таңда өнеркәсіп өндірісіндегі жетекші сала бұрынғыдағыдай түсті металлургия  болып табылады, оның өнірдің жалпы әлеуетіндегі үлес салмағы 55%-ға жуық және ол іс жүзінде толығымен экспортқа жіберіледі. Сондай-ақ машина жасау және металл өңдеу, орман және ағаш өңдеу, жеңіл және тамақ өнеркәсібі салалары, электроэнергетика, агроөнеркәсіп кешені де жеткілікті түрде дамыған.

Өнеркәсіп өнімінің өндірілетін көлемі өткен  жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 28,9% өсіммен 624,2 млрд. теңгені құрады.

2010 жылғы 1 желтоқсанға шағын және  орта бизнестің белсенді субъектілері (жеке кәсіпкерлер мен шаруа  қожалықтарын қоса есептегенде) 69119 бірлікті құрады, бұл 2009 жылдың тиісті кезеңінен 0,1%-ға көп. Бұл салада жұмыспен қамтылғандар саны 0,2% ұлғайды, 240,1 мың адамды құрады. Шығарылған өнім (жұмыс және қызмет) көлемі 307,4 млрд. теңгені құрады, бұл 2009 жылдың тиісті кезеңінен 2,1%-ға жоғары.

Жалпы облыстағы әлеуметтік-мәдени нысандар жеткілікті. Аймақтың мәдени өмірін 11 мұражай, 2 филармония, 1 концерттік ұйым, ән-би театры ("Евразия шоу" Семей қаласы ), 3 драма театры және 312 кітапхана мен 275 клуб пен мәдениет мекемелері құрайды (3 кесте).

 

3 кесте

Шығыс Қазақстан облысының мәдениет мекемелерінің  саны* [20]

 

Мәдениет  мекемелері, барлығы, бірлік	671
Соның ішінде, мемлекеттік	648
Олардан, кітапханалар	312
Клубтар мен мәдениет  үйлері	275
мұражайлар	11
филармониялар	4
Театрлар	3
басқалар	45
Мемлекеттік емес	23
Спорт құрылыстары, барлығы, бірлік	687
Соның ішінде: спорт сарайлары	1
стадиондар	20
Спорт залдар	666

*Дерек  көзі: Шығыс Қазақстан облысының  2010 жылға арналған әлеуметтік-экономикалық  құжаты

 

1940 жылы құрылған Абай атындағы  тарихи- мемориалды мұражай қорық кешені ғажайып мәдени құрылыс болып табылады.

Облыстың  тарихы, табиғаты, қалаларымен туристер аймақтың туристік фирмалары ұйымдастырған  маршруттары мен экскурсияларынан танып-біле алады. Қызықты мәдени және тарихи ескерткіштердің көбі ірі  қалалар – Өскемен және Семей  қалаларында шоғырланған. Шығыс  Қазақстан облысының ірі қалаларының  бірі болып әкімшілік орталығы Өскемен қаласы табылады (5 сурет).

 

5 cурет. Аймақтың ірі қалалары Өскемен мен Семей қаласының географиялық орналасуы

 

 

Мемлекет  қорғауында тарихи және архитектуралық ескерткіштер сақталған:

- Шілікті обасы (б.э.дейінгі 7-5ғ)

- Қозы Көрпеш-Баян сұлу моласы ( 9-10ғ)

- Еңлік-Кебек мазары (14-15ғ)

- Аблайкент ордасының үйінділері ( 1654ж)

- Абай Құнанбаев кешенді –қорғаны ( 1894)

- Бұрынғы халық үйінің ғимараты (1902 )т.б.

Ең  алғашқы қорғандар 2400 – 2300 жж., яғни, біздің заманымызға дейінгі IV-III ғасырларға тиесілі болған. Соңғылары түрік заманына тиесілі, біздің заманымыздың XII-XIII ғасырларына тән (6 сурет).

 

 

6 cурет. Берел. №13 қорған

 

6 cуретте бейнеленген Берел қорғаны ерте тас дәуіріне жататын таспен қаланған 31 қорғаннан тұрады. Қорғандарда Сақ тайпасының билеушілері жерленген. Сондықтан оны “Патшалар алқабы” деп те атайды. Қорғандардың құрылысы мен табылған бұйымдардың бағалылығына қарай оларды “Патша қорған” және “Князь қорған” деп, екіге бөледі.

Берел қорғаны Шығыс Қазақстан Облысы Қатон-Қарағай ауданындағы Бұқтарма өзенінің оң жағасында теңіз деңгейінен 1 100 метр биіктікте орналасқан. Қорғанның  орналасқан жері таулы аймақ болып келеді. Қорғанды қайың, балқарағай, самырсын, шырша ағаштарынан тұратын орманды тау жоталары қоршап тұр. Берел қорғаны өзі аттас ауылдан оңтүстік батысқа қарай 7 шақырым қашықтықта орын тепкен.

Аблайкет” ғибадатханасының үйінділері 1654 жылғы сәулет өнері  ескерткіштері болып табылады және республикалық маңызды ескерткіштер тізімінде мемлекеттік есепке алынған.

Аблайкет бастапқыда сланцтік плиталардан қаланған және биіктігі 3-5 метрлік, ені 3 метрлік балшық езбемен  гранит қоспалары қосылған бесбұрышты ғимарат болды. Қалдықтары бүгінгі күнге дейін сақталған тас қамалмен қоршалған және көптеген кірпіш сынықтары араласқан сары топырақты тікбұрышты биіктік. Өсімдік типтес өрнектері бар домалақ балшықтан жасалған сынықтар да кездеседі. Кейбіреулерінің түсі ашық көгілдір, жасыл, және қызыл көпіршікті келеді.

Негізгі биіктіктен 30 метр солтүстік-батысқа  қарай 2 үлкен шұңқыр бар: жартылай домалақ  ордың ішінде гранит қадлықтары, алдыңғы  щұңқырда оттық іздері бар граниттердің қалдығы сақталған Ламалар мен  белгілі тұлғалардың тұрғын үйлері қатты шаң басқан қисық төртбұрышты  түрдегі биіктік.

Киін-Кіріш - Жазықтар, биіктіктер және қабырғалардың арасында көк аспан астында қалалар мен сарайлар жатыр. Бұл сағым емес, бұл табиғи Эолия қаласы, кейде «Рухтар қаласы» деп те аталатын Киін-Кіріш. Саздан таңқаларлық орында салынған бірегей қызыл, ақ және сарғылт ғимараттар. Қашықтықтан Киін-Кіріштің саз жартастары және түпсіздері желдегі оттың жалыны тәрізді көрінеді. Сондықтан бұл жартастар «Жанған Жартастар»

 

деген атауға ие болған. Киін-Кіріштің таптырмас  байлығы - құм мен саздың

арасында  өсетін тропикалық уақыттан қалған көк  шөптер (пальмалар, магнолиялар, араукария  және т.б.) және омыртқалы жануарлардың қалдықтары (мүйізтұмсық, қалтырауын, тасбақа және кесірткелер).

Қозы  Көрпеш және Баян Сұлу мавзолейі Аягөз  өзенінің жағалауында орналасқан тарихи ескерткіштердің бірі. Бұл Қозы Көрпеш және Баян Сұлу мавзолейі (X – XI ғ.ғ.). Ұлттық жырдың кейіпкерлері қыз бен жігіт арасындағы махабаттың бейнесі болып табылатын Қозы көрпеш және Баян Сұлу қазақтың Ромео және Джулиеттасы тәріздес [24].

Туризмнің тарихи-мәдени ескерткіштерімен қатар, мұражайлар мен театрлардың да орны ерекше болып келеді. Себебі, бұл  мәдениет орындары да адамның рухани дүниесін байытады, өлкенің тарихы мен оқиғаларын танып-білуге қызмет етеді ( 4 кесте).

 

 

 

 

4 кесте

Аудандар  бойынша мәдениет орындарының саны*[20]

Қалалар мен аудандар	Кітапхана-лары	Клубтар мен  мәдениет үйлері	Мұражай-лар	Театрлар	Басқалар
Барлығы облыс бойынша	312	275	10	2	49
Өскемен қ.	15	5	3	1	9
Семей қ.	14	18	3	2	8
Риддер қ.	9	2	1		2
Курчатов қ.	1	1
Абай	10	5			3
Аягөз	23	22
Бесқарағай	18	4			1
Бородулиха	20	7			1
Глубокое	24	19			1
Жарма	12	16			1
Зайсан	8	10	1		2
Зырян	32	12			6
Катонқарағай	16	23			2
Көкпекті	29	39			2
Күршім	24	31			2
Тарбағатай	24	19	1		3
Ұлан	9	21			3
Үржар	5	10			1
Шемонаиха	19	11	1		2

 

*Дерек  көзі: Шығыс Қазақстан облысының  2010 жылға арналған әлеуметтік-экономикалық  құжаты

 

Жоғарыда 4 кестеде көрсетілгендей мәдениет орындарының көбі ірі аудандарда шоғырланған. Мұражайлардың ең маңыздылары мен көбі Өскемен, Семей қаласында болса, Курчатов, Зайсан, Шемонаиха ірі аудандарында бір-бірлеп кездеседі. Басқа аудандарда мұражайлар жоқтың қасы болып отыр. Ал не бары 3 театрдың 2-уі Семей қаласында, біреуі Өскемен әкімшілік орталығында.

Сонымен, өлкенің құнды этнографиялық материалдары облыстық этнографиялық мұражайда жинақталған (Өскемен қаласы).

Мұражай әуесқойлары үшін тарихи–өлкетану мұражайы мен Ф.М.Достоевский атындағы әдеби мұражайдың (Семей қаласы) экспонаттары қызығушылық туғызады. Кескіндеме сурет өнерін сүюшілер Невзоровтар атындағы отбасылық қолөнер мұражайының (Семей қаласы) экспозицияларынан көптеген қызықты мағлұмат табатыны сөзсіз [25].

Шығыс Қазақстан  облыстық тарихи-өлкетану мұражайы 1946 жылы Өскемен қаласында ертеректегі (1915-1930жж) мұражай жинағының негізінде ашылған. Мұражайдың негізгі міндеті-өлкенің рухани мәдениеті мен тұрмыстық ескерткіштерін халық арасынан жинақтау,сақтау және насихаттау. Экспозициялық көлемі 800 кв.м,қоры –128872 сақтау бірлігі.

Негізгі қоры-археологиялық, палеонтологиялық,этнографиялық, ботаникалық,зоологиялық, геологиялық  жинақтардан тұрады. Қорда 17-20 теңгелік мыс және күміс теңге жинақтары, көне кітаптар, сол сияқты, араб тілінде  жазылған көне кітаптар бар; саяхатшылар  мен зерттеушілердің еңбектері, 1917 жылға дейінгі мерзімді басылымдар, қолжазбалар т.б. Мұражай қызметкерлері  өлкенің археологиясы, этнографиясы, тарихы жайында ғылыми еңбектер жазады.

Шығыс қазақстан  облыстық этнографиялық мұражайы -Қазақстан Республикасындағы жалғыз этнографиялық мұражай. Экспозициялық көлемі-1145,4 кв.м, қоры –24765 заттан тұрады.

Мұражай 19 ғасырдың тарихи-архитектуралық ескерткіштері  болып табылатын 3 ғимаратқа орналасқан. Мұражай қарамағына Ертістің сол  жағалауында 30 гектар жерге орналасқан табиғат кешені кіреді; ашық аспан  астында-қазақ ауылы, көнесалт-дәстүр деревнясы, казак станицасы т.б . Халықтық қолөнері ескерткіштерін табасыз. Ашық аспан астындағы мұражайда  халықтық мейрамдар,қала мерекелері өткізіледі. 
Директоры- Зайцев Николай Алексеевич.

Семей тарихи өлкетану мұражайы - 1883 жылы жер аударылған Михаэлис, Долгополов, Гросс, Леонтьев, Блэк, Коншин т.б орыс социал-демократтары ұйымдастырған. Мұражай Ертіс өңірінің тарихи және мәдени ескерткіштерін сақтаудың негізгі қоймасы. Негізгі қоры-археологиялық, ботаникалық, зоологиялық, этнографиялық жинақтардан тұрады.