Белсенді туризмнің теориялық аспектілері

*Дерек көзі: Вуколов 

 

1 кестеде жорық күрделілігіне  қойылатын талаптар белсенді  туризмнің әр бір түріне қарай  берілген. Кестеде әрбір күрделілік  категориясына тән өту қашықтықтары  да берілген. Жорықтардың қиындық дәрежесі «Классификацияланған туристік белсенді маршруттар тізімі» және онымен байланысты жергілікті кедергілердің – асу, шың, үңгірлермен сәйкес анықталуы мүмкін. «Тізіммен...» салыстырғанда техникалық қиындық, жорықтағы кедергілердің әр түрлілігі мен сипаты сол аудандағы сол қиындықтағы категориясындағы квалификацияланған маршруттан төмен болуы қажет.

Жорықтардың қиындық дәрежесіне қарай  жіктелімі балалар-жасөсіпірімдер туризмінде де пайдаланылады. Балалар-жасөсіпірімдер туризмінің мамандануын есепке ала  отырып, кемелік, авто-, мото-, спелео- және тау туризмі үшін жорықтағы жіктелімінің болмайтынын атап өту керек.

Жорықтың қиындық дәрежесін  анықтайтын негізгі көрсеткіштері  болып түрі, саны, маршуттағы өткеретін  қиындық категориялары мен әр түрлілігі табылады. Кедергілердің  қиындығының категориясы оны  өту ешбір қауіпсіз өту үшін техникалық шеберліліктің және квалификацияның  қандай деңгейде болу керектігімен анықталады. Туризмнің әрбір түрінің өзіне  тән, оның мамандануын бейнелейтін  кедергілері болады. Маршруттарды категориялауда бірінші кезекте туристің келесі маршруттарды қауіпсіз өтуіне қажетті  техникалық тәжірибе ұсынады.

Аралас жорық оның негізгі құрамдас бөліктері туризмнің әр түрінің  толық спорттық маршруттарын қамтитын болу керек, онымен қоса, әр бір бөлігінің  қиындығы II категориялы дәрежеден төмен болмауы қажет. Аралас жорықтың қиындығының жалпы категориясы оның құрамдас бөліктерінің максималді қиындығынан бір бірлікке жоғары болу керек.

Маршрутқа басқа туризм түрлерінен жеке кедергілерді немесе сол туризм түрінің қиындық дәрежесінің  күрдеделілігі жоғары категориялы  қсоылса, маршрут бұдан да жоғары категориялы қиындықтағы немесе басқа тури зм түріне тән қиындықтары  бар маршрутқа айналуы мүмкін.

Кейбір туризм түрлері үшін (жаяу, шаңғы, желкенді) жорықтың қиындық категориясы  басым деңгейде жорықтың географиялық ауданына, оның автономдылығына, маршрутта  топпен жинақталған биіктіктердің  жалпы түсуіне тікелей байланысты.

Жорықтың нормативтік ұзақтылығы даярланған топпен маршрутты өтуіне қажетті минималды уақыты ретінде  түсіндіріледі. Бұл ұзақтылық маршруттың созылымын ұлғайтуға, кедергілердің  саны мен қиындығына қарай, сонымен  қатар, алдын-ала қарастыру уақыты мен оны қолайсыз ауа райы жағдайына  сақтауға қатысты көбірек болуы  мүмкін. Күндер саны жорықтың жалпы  ұзақтылығынан 20%-дан аспауы керек.

Жорықтың нормативтік ұзақтылығы берілген қиындық категориясындағы маршруттың мүмкін ең аз ұзындығы ретінде  түсіндіріледі. Жорықтың қиындығының  категориясын анықтайтын кедергілердің  санын ұлғайтқанда маршруттың ұзақтылығы қысқартылуы мүмкін (бірақ, ереже  бойынша, 25% аспауы қажет). Маршрут ұзақтылығы көп қиылысты жерлерде 1:1000000 масштабты картада өлшенеді, және алынған нәтиже 1,2 коэффициентіне көбейтіледі.

Маршруттың негізгі бөлігі сызықтық және айналмалы (бір айналма) болуы  керек, жорықтың белгіленген қиындық  категориясынан 75%-дан аз емес және маруттың ең қиын кедергілерінен (тау  жорықтары үшін – аз дегенде ең қиын екі асу болу керек) тұруы  қажет.

Жорықтағы радиалды шығу болып сол  нүктеге қайтып келетін маршрут  ауданы табылады. Айналамалы радиалды шығулардың ара қашықтығы және табиғи кедергілер (басқа жолмен қайта қайту) толығымен есептеледі, ал сызықтық радиалды шығуларда өткерілгендер (сол жолмен қайта қайту) бір бағытта  есептелінеді.

Жорық маршруты үздіксіз болуы керек. Белгілі бір қоныстану пунктіне аяқ-астынан ойластырылмаған кезде  екі күннен астам қонып қалса, сонымен қатар маршрут ішінде транспорт қолданылса маршруттың үзілгені болып саналады.

Кейбір жағдайларда үңгір, өзен байланыстарынан өту үшін туристік ауданның шегінде ғана транспорт  пайдаланылады, бірақ жорықта ойластырылған  және оның толықтығын бұзбайы қажет.

Жорыққа топ шығарушы ұйымдастырушылар маршруттың күрделілігін бағалай алмайтын болса, онда маршрут құжаттарында бағалау  диапазоны (мысалы, III – IV күрделілік категориясы) көрсетілуі және соған қоса есептің қарастырылуынан кейін ғана жорықтың нақты категориясы анықталады деген жазу болуы керек.

Белсенді туризмнің әрбір түріне нақты түрлілік талаптары белгіленген:

Жаяу туризм. Маршрут күрделілігінің категориясын бағалау «Жаяу маршрутты  категориялау әдістемесі» бойынша  жүзеге асырылады.

Сонымен қатар «Жаяу маршруттардың  классификациясы» әдістемелік ұсыныстарымен  пайдаланған да жөн.

Тау туризмі. Маршруттар күрделілігінің категориясы нақтыланған қиындық  категориясының асулар мен шыңдар жиынтығымен  анықталады [10].

Тау туризмінде «асу» түсінігі болып  жотаның немесе оның сілемінің бір  жазықтан екінші жазыққа ауысу орны түсіндіріледі. Асу нүктесі суайрықтың ең төменгі нүктесімен сәйкес келмеуі  де мүмкін. Спорттық туризмде асудың күрделілігінің алты жартылай категориялары қабылданған  – 1 А бастап 3 Б дейін. 1А күрделілік категориясынан қарапайым болса, ол категориясы жоқ (к/ж) болып саналады.

Асулардың қиындық категориясы  жағдайларға (жыл маусымдары, қарлы-мұзды  жағдай) байланысты жарты категорияға  өзгеруі мүмкін.

Тізімде мұндай асулар * белгілісімен белгіленген.Жорыққа есеп берілгенде бұл асулар міндетті түрде жіктелінуі (мысалы, 2А немесе 2Б, бірақ 2А* емес) қажет. 3Б асуының * белгісі оны  өту үшін топ қатысушылары (оның жетекшісі) 3Б асуларын өту тәжірибесі болу міндетті болып табылады.

Екі немесе одан да көп асуларды бірінен  кейін бірін өту, егер жазыққа  бірден түсудің басым ұзақтылығы және жазықтан келесі асуға көтерілу алынып тасталынса, ол асулық байланыс болып есептелінеді және бір асуды  өткендей саналады (2 кесте).

 

2 кесте

Асулар жиынтығына қойылатын талап* [14]

 

Қиындық категориясы	Асулардың саны	Категория бойынша жорық күрделілігін анықтайтын асулардың саны						Асулардың (спорттық туризм шараларына сәйкес келетін) жорықтардың жалғасу  кезінде берілетін ең көп саны
		1А	1Б	2А	2Б	3А	3Б
1	2	2						3
2	3		2					4, ондағы 1Б – 3
3	4		1	2				5, ондағы 2А – 3
4	5		1	1	2			6, ондағы 2Б – 3
5	6			1	2	1		7, ондағы 3А – 2
6	6			1	1	2	1	7, ондағы 3Б - 2

*Дерек көзі: Вуколов 

 

Тау жорықтарына маршрут жібіне ойдағыдай енуі керек болған жоталар  траверстері және шыңға шығу кіруі  мүмкін. Белсенді туризм мен альпиниздегі тау бедерін бағалау жолдарындағы әр түрлілікке байланысты асуды өтудің элементі болып табылмайтын шыңға  шығу мен траверстің қиындық категориясы  классификацияланған шыңдар тізімінде  немесе онда мазмұндалған бақылау бағасының  әдістемесі негізінде МКК-да бағалануы  қажет. Шыңға шығу мен траверстің қиындық категориясы жорықтың күрделілік категориясын анықтайтын асудың қиындық  категороиясынан аспауы қажет.

Бірінші рет өткерілген асулардың  қиындық категориясын анықтағанда  «Асулар күрделілігін бағалау кестесімен»  пайдалану ұсынылады.

Шаңғы туризмі. Маршруттың күрделілігі  категориясын бағалау оның «Тізіммен» салыстыру жолы арқылы немесе ерекше әдістемені қолданумен анықталады.

Су туризмі. Су деңгейіне қарай  су кедергілері қиындықтың түрлі  категорияларына ие болуы мүмкін [11].

Кемелердің бірнеше түрлерін бір  уақытта пайдаланудың жорықтар күрделілігі  категориясының есептелінуі – жорыққа  шығатын кеменің классы бойынша  – қатысушылар үшін; жорықта қатысушылардың жоғары күрделілік категориясы бойынша  – жетекшілер үшін.

Желкенді туризм. Желкенді белсенді туризмде түрлі желкенді кемелермен су қоймаларында, көл, ірі өзен, теңіз  бен мұхиттардың жағажайлық зонасында  өтуі бойынша маршруттар жіктелінеді.

Келесі факторларға қарай, жорықтың күрделілік категориясы алдын-ала  анықталады:

1. Су қоймасының жел-толқынды жағдайында (жел күші мен бағыты, жорық кезіндегі қобалжу, маршрут ауданында су қойманың тереңдігі мен саласы);
2. Ауданның географиялық және басқа да ерекшеліктері (су температурасының орташа көпжылдық көрсеткіштері және жорық кезіндегі ауа, жағалардың сипаты, ағымдар, тұщы судың болуы);
3. Ауданның туристік игерілуі, кеме жүруінің интенсивтілігі, навигациялық жағдайлардың күрделігі, қоныстану пунктерінің болуы.

Топпен өткерілген жорықтың күрделілік категориясы есепте қарастырылған  нәтижелер бойынша анықталады, бірақ  маршрутқа шыққанда бекітілгеннен  жоғары бола алмайды. Классификациялықты құрастырғанда және бекітілген маршрутты  бағалауда келесідей оның күрделілік көрсеткіштері қабылданған:

Өзен бойынша жүрудің ұзақтылығы өзен ағымының жылдамдығына сәйкес (3 км/сағ  астам жылдамдықта ұзақтылық 20%-ға ұлғаяды) түзетіледі.

Желкенді туристік кемелердің крейсерлік жылдамдығын есептегендегі жорық  ұзақтылығы негізгі желкенді ауданына және экипаж мүшелерінің санына байланысты энергиялық күш алу коэффициентімен  түзетіледі. Үрленген кемелер үшін коэффициенттер 0,2-ге азаяды, ал қатты корпусы бар кемелер үшін 0,05-ке ұлғаяды.

Спелеотуризм. Спелеожорықтарды категорияландыруда үңгірлер қиындық категориясы мен  олардың саны есепке алынады. Барлық үңгірлер жиынтығынан жорық кезінде  өту керек. Тек бір-бірінен алыс ара қашықтықта орналасқан үңгірлер саны жеткіліксз болып келетін аудандардағы жорықтар есепке алынбауы мүмкін. Егер де бірінші немесе екінші категориялы  қиындықтағы үңгірлер ұзаақтылығы  үлкен болса, онда бірнеше үңгірлерден  өту сол бір үңгірде бірнеше  маршруттардан өтумен ауыстырылуы  мүмкін.

Велотуризм. Маршрут күрделілігінің категориясын бағалау «Велосипедттік туризмнің категориялау әдістемесі»  бойынша жүзеге асырылады.

Автомототуризм. Бұл өзіне тиесісі  « Автомотожорықтарды категориялау әдістемесі» бойынша маршурт  күрделілігің категориясы бағаланады [10].

Қорыта келгенде, белсенді туризмнің  кейбір түрлеріндегі маршруттар белгілі  бір қиындық категориясында қатысушының  дайындығына қарай ұсынылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ

 

1. Табиғи ресурстары

 

Шығыс Қазақстан облысының туристік-рекреациялық ресурстарына тоқталмас бұрын жалпы туристік ресурстарға анықтама беріп өткен абзал. Сонымен, туристік-рекреациялық ресурстар дегеніміз – туристік-экскурсиялық қызметке және емдеу, спорттық-сауықтыру, танымдық туризмге жарайтын және табиғаттың және адамның күшімен салынған нысандар мен қоршаған ортаның құбылыстарының жиынтығы. Туристік-рекреациялық ресурстар 2 үлкен топқа бөлінеді: табиғи ресурстар және әлеуметтік-экономикалық ресурстар. Ал Багрова Л.Н., Багров Н.В., Преображенский В.С. ғалымдарының анықтамасы бойынша «Табиғи туристік-рекреациялық ресуртар – рекреациялық іс-әрекеттер үшін комфорттық қасиеттерге толы белгілі бәр уақыттарда демалыс және сауықтыру жұмыстарын ұйымдастыруға болатын табиғи және табиғи-техникалық геожүйелер, табиғи құбылыстар». Әлеуметтік-экономикалық ресурстарға тарихи-мәдени нысандар (ескерткіштер, мұражайлар, т.б.) және құбылыстар (этникалық-саяси, өндірістік) жатады.

Ал  енді Шығыс Қазақстан облысының  туристік-рекреациялық ресурстарына толығырақ  тоқтап өтетін болсақ.

Шығыс Қазақстан облысы ішкі және сырттан  келушілер туризмін дамыту үшін қажетті  ресурстарға ие. Бүгінгі күні өңір:

• Жағымды табиғи-климаттық жағдайлар;
• Тиімді геосаяси және жағрафиялық жағдайы;
• Экономиканың дамуының жоғары қарқыны;
• Инвестициялық тартымдылық:
• Көліктік қолжетімділік;
• Ойын-сауық индустриясы;
• Бай тарихи және мәдени мұра;
• Ғасырлық қонақжайлық салт-дәстүр;
• Туристік индустрияның кәсіби кадрларын дайындайтын білім беру мекемелерінің болуымен сипатталады.