Алматы облысының туристік рекреациялық географиясы

Горельник қайнар көзі. Горельниктің қайнар көзі Алматы қаласынан оңтүстікке қараған  теңіз үсті деңгейінің биіктігі 1930 м, 22 км жерде орналасқан. Судың температурасы +22˚ жетеді. Минерализация сипаты бойынша ол Алма-Арасанға ұқсас келеді.

Боролдай көлінің балшықтары. Көл Іле өзенінің сол жақ жағалауындағы Шелек ауданының Моловодный ауылынан 40 км жерде орналасқан.

Мынбұлақ – “Тысяча ключей”. Әрбір жазира бұлақтардың арқасында пайда болады. Яғни бұл орыс тіліне аударғанда “Тысяча ключей” дегенді білдіреді. Бұндай бұлақтар саны әрине бізде жоқ, оның атауын көшпенділер мен дала адамдары қалдырған.  Бірақ  отыз шақты бұлақ  бар екені анық.  Мүмкін бұрынғы кезде отыз бұлақтан да көп болған шығар, бізге бұл мәлім емес.

Бұлақтар Матай тауынан пайда болған. Жер асты лай сулары кейбір жерлерде жер бетіне шығады. Бұлаққа жақын орналасқан  құрғақ жерлерде қамыстар, сексеуілдер өседі. Төбелірдің арасынан сары түлкілерді немесе олардан кішірек қарсақтарды көруге болады. Кейде су ішуге жайрандар да келеді.

Әрбір жазира – шөл даладағы меруерт сияқты!

 

Алматы облысының  Фаунасы мен флорасы.

Алматы облысында әр түрлі өсімдіктер түрлері өседі, ол климаттық және топырақ- гемографиялық жағдайына байланысты. Негізгі рөлді жота беткейінің экспозициясы атқарады. Жеке жоталардың бөлігінің шекаралық деңгейі көлденең белдеуде.

Оңтүстік беткейінде күннің қатты қызуынан олар бірнеше метрге жоғарылайды, мұнда орман белдеуінің түсуі сирек емес; ал солтүстік беткейде бұл шекаралар әрине төмендейді, көне жыныстар анағұрылым кең тараған.

Облыстың солтүстік бөлігінде Оңтүстік Балқаштың шөлді тегістігі бар, бұл жерде көбінесе құйылмалы құм сілемдері, тұзды, топырақты сор жерлер, тақырлар дамыған. Мұнда сексеуіл өседі, үстіңгі қабаты сортаң топырақты.

Балқаш көлінің және Іле жағалауында қалың қамыс өскен, тоғай орман алқаптары кездеседі. Құмды шетте жыңғыр мен шенгел өседі.

Тау алды тегістігінде теңіз деңгеінің биіктігі 500 м –ден 800м дейін, дәнді- алқап дала белдеуі орналасқан. Дәнді-алқап даласының негізгі сілемдері Іле Алатауында таралған, сонымен қатар Кеген, Текес және Шалқұдұсу өңірлерінде тараған.

Тау бөктері биіктігінде 1200-ден 1800-1900 м дейін әр түрлі шөп пен дәнді дақыл даласы  (қарағай, терек, рауаш,атқонақ даласы және т.б)  және жапырақты орман өседі.  Көлеңке беткейінде бұталар, итмұрындар, бөріқарақаттар, долананлар өседі.    Бұдан олар жабайы алма, өрік, көк терек, үйеңкі ормандарына ауысады.

Бұл белдеудің жоғарғы бөлігінде жапырақты орман алқабы алып жатыр. Оларға: алма, шетен, өрік, үйеңкі, көк терек және қара мойылдар жатады.

Субальпілік өсімдік белдеуі 2600-ден 3100 м биіктікте орналасқан. Ол барлық жоталардағы биік таулы учаскілерін алып жатыр. Орман жайылымынан альпілікке ауысады. Көне тұқымдастар өсімдіктер аз көлемде өседі. Белдеудің жоғарғы шекарасынан көне аршалар кездеседі.  Белдеудің төменгі бөлігінде тянь-шань шыршаларынының жеке түрлері кездеседі. Альпілік өсімдіктер  Іле Алатауында, Жоңғар Алатауында, Күнгей және Терек Алатауында, Кетмен жотасының биік таулы белдеуінде өседі. Альпілік пішен жайылымы ең төменгісі – 30-20 см дейін.

Алматы облысының фаунасы әр түрлі және бай. Ол табиғат жағдайының қалыптасуына байланысты.  Аймақтағы шөл далалы және таулы бөлігінде анағұрылым жануарлар әлеміне бай. Жабайы аңдардың ішінде көбінесе қасқырлар мен түлкілер таралған. Басқа жабайы аңдардың ішінен таулы жерлерде барыс, сілеусін, сирек кездесетін аюлар мекендейді. Іле өзенінің төменгі пішенінде жабайы мысық – манул, кейде жолбарыстар мекендейді.

Солтүстік-батыс шөлді-дала бөлігінде сайгалар мекендейді. Қазақстан аймағында  сайганың мүйіздері, еттері және терілері үшін аулайды. Оның кесірінен олардың саны күрт төмендейді. Тіпті кейбір жерлерде ол жойылып кеткен. Қазіргі кезде сайгаға аңшылыққа шығуға тиым салынғандықтан олардың саны анағұрылым өсті.

Кейбір облыс тегістігінде жайрандар кездеседі, олар спортты аң аулаушылық болып табылады. Биік таулы аудандарда қос тұяқтылардан арқар мен тау ешкілері  мекендейді. Олар да бағалы жануарлар болып табылады. Іле өзенінің өңірінде елік мекендейді. Оларды қорғау бойынша мерейтойлар өткізіледі. Бұл жерлерде қабандар кездеседі, олардың етін, терісін және қылтандарын алу үшін аңшылыққа шығады. Оңтүстік-шығыс таулы орманда маралдар сирек кездеседі, оның мүйізінде бағалы ем дәрісін жасайтын заттек бар, одан мүйіз дәрі жасап, медицинада қолданылады.

Балқаштың оңтүстігінде кеміргіштер мекендейді. Ол Іле Алатауында, Кетменде, Жоңғар Аалатауында сирек кездеседі. Бұл жерде көбінесе борсықтар, қояндар және т.б мекендейді. Таудың оңтүстік-шығыс бөлігінде суыр кездеседі, оның терісі өте бағалы болып саналады.

1935-1936 ж.ж. Іле өзенінің атырауында   акклимитизациясы    мақсатында   андатрды шығарды. Қазіргі кезде бұл аңның саны анағұрылым өсті. Кәсіпкерлік оған маңызды мән берді. Балқаш ауданында ондатр шаруашылығы құрылды.

Алматы облысы үшін сондай-ақ күзен, аққалақ және ақкіс бейімді.

Құстар әлемі бай. Тоғайларда кәсіпкерлік түрі  қырғаул болып табылады. Далаларда жабайы құстар мекендейді: ергежейлі бүркіт, кезқұйрық,  оба бүркіті, ителкі және т.б.  Сонымен бірге мұнда сексеуілді торғайлар, дуадақтар, сұр тырналар, бөденелер, саджалар, сексеуілді сойкалар және т.б. мекендейді. Су айдынында көптеген ұшпалы құстар түрлері кездеседі. Олар: үйрек, қаз, аққу,  ақ және сұр балшықшы түрлері. Тауларда күркетауықтар, алпілік ұзақтар, таулы құрлар,  түйетауықтар мекендейді.

«Алматы облысына саяхат» турының жалпы шығыны (у. е.)

Жалпы шығым		Құны	Жалпы сумма
Тұрығылықты жер	Қонақ үй (5күн)	15*5	75
	Ұлттық табиғи сая бақтағы қонақ үй (2күн)	15*2	30
Азық түлік	1күн. Мейрамхана. Кешкі ас.   «Томирис»	20	20
	2күн: Таңғы ас (қонақ үй). Түскі  ас. Кафе «Тропикана». Кешкі ас. Мейрамхана  «Қазақ ауылы»	4 10       15	4 10       15
	3күн. Таңғы ас (қонақ үй) Ланч	4 7	4 7
	4күн. Ұлттық саябақтағы толық  пансион
	5күн. Түскі ас. Кешкі ас. (қонақ үй)	10 7	10 7
	6күн. Таңғы ас. (қонақ үй) Түскі ас. (қонақ үй) Кешкі ас. (қонақ үй)	4 10 7	4 10 7
	7,8күн. Саяхаттағы азық түлік	10*2	20
	9күн. Таңғы ас. (қонақ)	4	4
Транспортық қызмет көрсету	Аэропорт-қонақ үй-аэропорт	2	2
	Қонақ үй-Медеу Қонақ үй	5	5
		60	60
Экскурсиялық қызмет көрсету	Қала ішіндегі экскурсия	2	2
	Орталық музейге экскурсия	1	1
	Гид-экскурсовод	20	20
		14	14
Прокат	Палатка, рюкзак, каримат, спальный мешок, рация	10	10
Жалпы бағасы			341

 

 

Көптеген көрікті жерлер дем алушыларды тартады, бірақ биліктің назарына бөленбеген.

Құпия төбе. Шолақ-Жегиде сай түбінде құрғақ бурьян тастан құралған қорғандардан, құраған шөлдегі өсімдіктерден  биіктігі 8 метр, диаметрі 15 метр болатын ашық жасыл төбе көрінеді. Ол төбеде қалың биік шөп өседі, одан өту оңайға соқпайды. Төбе жотасын бірнеше сок ағаштары, одан төменірек барбарис бұталары көрініп тұр. Төменірек өте ескі  моланың  төмпешіктері байқалады. Кезінде адамдар тұрған  сияқты.

Қурап кеткен шөлдің ортасында жасыл төбе бір сыр  жасырғандай көрінеді. Әңгіме, бәріне  қарағанда, бұлай болды. Тау астынан  бұлақ шыққан, айналасында шөр пен ағаштар өскен, бірте-бірте шаң жаңып, ол шөлдің  желімен  келгендігі. Әйкенмен, өсімдіктер жоғарылай алып,  топырақтың бетіне шығып, ақырында төбе пайда болды. Төбе  мың жылдықтар бойы, іші дымқыл, өсімдік тамырларын  жайлап өсе береді. (38).

Қату тау тауы – қара таулар, тасты, терең саймен каньоны бар, мүлдем сусыз жер, шандығында қатандық елес береді. Құрғақ тасты шөл арасында сирек сексеуіл өседі. Кей бұталары жоғары қарай өрлеп өседі, тастың арасынан  жазықтық шөлдің ағашын көрген ерекше көрініс. Тастарды ешкі, бұғы, аңшы,  иттің  сүретін  көруге  болады. (39).

Нағыз үнгілер Жоңғар-Алатауының батысындағы белгісіз, тек қай жерде желдетілетін, терең емес және ашықтарын  кездестіруге   болады.

Үңгірдің біреуіне кіреберісте ұсақ  щебеньді кездесуге  болады. Үңгір қабырғалары тар сәулемен  жарықтанады. Үңгірдің бағыты қатаң түрде батыстан шығысқа қарай. Бұл үңгір адам қолымен жасалған. Ол ортағасырларда құрылған, қыста  малшылардың баспанасы, ежелгі патриархалдық бақсылық культке жатқызылды.

Үңгір әр түрлі мақсаттарда қолданыла алады мысалы, отшельник, сиқыршы, бақсы, жабайы және  терең ке де баспана болатын.

Үңгірден 100 метрлік  қашықтыққа, жалғыз қорған орналасқан. Сол жерде көптеген жылдар бойы жалғыз өмір  сүрген отшельник мәйіті табылған ба екен?

Тағы бір құпия! Таңдың артында, үңгір қазылған  жерде, мыс тотығы жабылған ашық жасыл тастардан құралған  кубты көруге  болады. Оның жақтары әр қайсысы 4 метрден. Тастар бірақ шөп жамылған, кейде бірнеше миллиметрге дейін, өздігінше еш мыс құрамайды.  Бұл порфирлер, саңылаулардан су өтіп, су құрамында мыс тұздары тұңба құраған. (23).

Қазан үңгірі. Іле Алатауының солтүстік жотасында, Шымбұлақ тау шаңғылық базадан   3км жерде орналасқан ұзындығы 1390 м болатын Қазақстан  территориясындағы ең үлкен үңгір болып табылады. Ол мұзды ені 1-3м, биіктігі 8-10м  ұңгір, жоғарыға қарай тарыла  түседі, кей жерін қырау басқан. Теңіз деңгейінен 3300м жоғары орналасқандықтан және көшкін жүру қаупі болғандықтан, ешкім тұрмайды. (23).

Назугум үңгірі. Бұл  үңгір  Ұйғыр ауданында «Халықта басқа таңдау жоқ: құлдың бар жерде, өмір жоқ». Осы ұйғыр мақалынан боталып ескерткіш тақтасында мәтін жазылған, ол кіреберісте орналасқан, бұл үңгірде Ұйғыр халқының қаһарманы Назугум, Манчжур-Қытай басқыншыларынан жасырынды. Казугум үңгірінде ақ таспен жол төселген, арнайы көрабисалар қойылып, келгендер тілектерін жазып сала алады, ал ғашықтар бір-біріне беріктігін дәлелдейді. (23)

Шамарауше үңгірі. Талғар ауданында  орналасқан, Талғар тауының күрделі қырында 50-70 м биіктікте орналасқан. Кіреберіс тар, жоғарыға  қарай үшбұрыш болып созылады, ұзындығы 50м, биіктігі 1,5м. Жарқанаттар өмір  сүреді.

Шымбұлақ шатқалы. Шымбұлақ шатқалы 2200-2500м, биіктікте орналасқан. Биіктіктері: Школьник 3800м, Шымбұлақ 3500м, Талғар перевалы 3200м.

Табиғи жазымды жағдайлар альпинистер, туристер, таз шыңғышыларына  ыңғайлы биіктігі 900-1000 метрге  дейін құбылмалы  шаңғы трассаларын салуға  мүмкіндік береді.  Сол үшін 1954ж, Шымбұлақ аты таушаңғылық спорттық  база жұмысын  бастады.  Спорттық түсу трассасының ұзындығы 3500м, слалом-гигант-1500м, орташа ені 25м, үлкен 11-29.  Осындай параметрелер спортсмендерге үлкен жылдамдықта қазғалуға мүмкіндік береді.  Тау шаңғылық трасса техникалық белгілері бойынша Еуропаның үздік трассаларынан  кем емес,  ал сырғанақтығы  бойынша асып  түседі.  (23)  .

Сонымен  қатар, аталған  жерлердің барлығы  экскурсиондық объектілері түрінде пайдаланыла алады.  Соған қоса бұлардың барлығы  туризмдей толық бір бағытты, көп тараған  бағытқа  айналуы ықтимал, «әсіресе шетелдік туристердің адам қолы ұшы тимеген дерлерге ұмтылуын әбден  қанағаттандырады. Көптеген  мемлекеттерде тараған  туризм түрі-экотуризм жайлы.

Табиғи туризм және  экотуризм ӘСҰ (ВТО) анықтауынша бұл адам аяғы баспаған  табиғи жерлер. Экологиялық  туризм мақсаты мен әдісі-бақылау, өсімдік және жануарлар әлемін зерттеу, мәдени құндылықтар, ежелгі және  қазіргі  замаңғы құндылықтарды зерттеу. Табиғи туризм басқа туризмнен айырмашылығы табиғаттың тікелей әсерінің өте төмен болуы және  инфраструктураның кең дамығаны (мысалы,  американ экотуристері бес жұлдызды қонақ үйлерде тоқталып, табиғатқа шығулары бәсеңдемейді) (39).

Экотуризм әдістерінің  диапазоны өте кең-өсімдік және жануар әлемінің табиғи жағдайын зерттеуден, демалыс күндері табиғатқа шығу-демалу мен зерттеуі  ұластыруға әбден мүмкін. Егер экотуризмді Қазақстанда дұрыс және мамандырылған  ұйымдастыру орын  алса, зерттелмеген жерлерге құштар болған экотуристер тартылар  еді. Оның үстіне,  зерттелмеген жерлер Қазақстан  территориясында өкінішке орай, толы. (17).

Қазіргі кезде, Алматы  қаласының  туристік фирмаларының ұйымдастыруы бойынша табиғи-танарлық турлар ұазқтығы бойынша, ауқымы мен мазмұны бойынша және тағы басқа, диплом  жұмысының ІІІ тарауында   жазылған.

 

Алматы облысының негізгі туристік маршрут (бағдар).

Совет Өкіметі кезінде туризм және экскурсия жөніндегі кеңес «Алматаң», «Алматы» туристік базалары, «Медео» және «Алатау» туристік қонақ үйлер ұйымдастырып, 16 туристік маршрут ұсынылды.

«Алатау» туристік базасы мынадай маршрутын ұсынады:

-«Іле  Алатауында ұзақтығы 15күн;

-«По альпийским  лугам Зайлийского  Алатау», ұзақтығы 15 күн;

-«Мәңгі көк Тянь-Шань шаралары  өлкесінде» ұзақтығы 10 күн;

«Алматы» туристік  базасы.

-«Алматыда және оның төңірегінде», ұзақтығы 10 күн;

Туристік қонақ үй «Медео»:

-«Іле Алатау асуларынан», қиындықтың  күрделілігі 2-ші дәрежесі, ұзақтығы 16 күн;

-«Көк шырша өлкесінде» күрделігі қиындықтың 1-ші дәрежеде, ұзақтығы 15 күн;

-«Іле Алатау қыраттары» ұзақтығы 10 күн. (3).

Алматы  облысында өтетін ұзақтығы бойынша, күрделілігі территория ауқымы бойынша түрлі турлар Ю.Ковалев, М.Маркович, В.Степанов, М. Грудзинский, П. Мариковский, А. Поздеев және басқа саяхатшылар мен өлкетанушылар ұсынған  болатын. Олар  шағын путеводитель шығарып, жаңадан бастаған  туристерге кеңес беріліп турлардың сипаттамасы көрсетілген. (32,33,34,35).

КСРО кезінде жалпы туризм-ішкі болғандықтан, Қазақ ССР-інде 20 туристік база, 10 туристік қонай үй және сондай бүкіл одақтық туристік маршрут  қызметін атқарып  тұрды. Бұл жоспарлы туризм болды. Оның түн негізінде өздігінен жасалған  туризм болды: әр кәсіпорында туристік, альпинистік клубтар мен секциялар бар. Қатысушыларға туристік жорыққа, алпинистік шығулары  үшін  марапатталды. Мемлекеттік  саясат  солай  болды.

Нарық бар   жүйені бұзды, сақтап қалуға  тұратын  негіздерді жойды.  Сондықтан  барлығына қол жетерлік  туризм, дене  шынықтыру түрінен  сезім  шынықтырып, экзотика, қалталы  азаматтарға  ғана қол жеткізерлік іске синоним болды.  (12).

Қазіргі кезде Алматы   қаласының туристік  фирмалары Алматы облысындағы табиғи-тану турларын  ұйымдастырумен айналысады. Олар төменде көрсетілген.

Алматы қаласының облысындағы  табиғи-тану турларын ұйымдастырушы қаланың фирмалар  саны  көп емес.  Бар турларды  келесіндей бөлуге  болады:

1. территория ауқымы бойынша:

а) Алматы  және оның төңірегімен  өтетін маршрут:

б) Алматы  облысы орталығы Талды-Қорған қаласы және оның төңірегімен  өтетін  маршрут.