Мемлекет және құқық туралы негізгі ұғымдар

Мiндеттемеге сәйкес бiр адам (борышқор) басқа  адамның (несие берушiнiң) пайдасына  мүлiк беру, жұмыс орындау, ақша төлеу  және т.б. сияқты белгiлi бiр әрекеттер  жасауға, не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi, ал несие берушi борышқордан өз мiндеттерiн орындауын  талап етуге құқылы. Несие берушi борышқордан атқарылғанды қабылдауға мiндеттi. Мiндеттемеде оның әр тарабы - несие берушi немесе борышқор ретiнде  бiр мезгiлде бiрнеше адам қатыса алады. Мұндай реттерде осы Кодексте белгiленген ережелерге сәйкес үлестi, ынтымақты немесе жәрдем берушiлiк  мiндеттеме пайда болады (осы Кодекстiң 286-288-баптары). Борышқор жағынан мiндеттемеге қатысушы адамдардың бiрiне несие берушi қойған талаптардың жарамсыз болуы, сол сияқты мұндай адамға қойылатын  талап бойынша талап қою мерзiмiнiң  өтiп кетуi несие берушiнiң өзге де осындай адамдарға қоятын талаптарына  өздiгiнен әсер етпейдi. Егер мiндеттемеге сәйкес тараптардың әрқайсысы басқа тараптың пайдасына мiндет алса, бұл оның пайдасына жасауға мiндеттi басқа тараптың борышқоры және сонымен бiрге оған талап қоюға құқығы бар оның несие берушiсi болып есептеледi. Тараптар (борышқор мен несие берушi) және үшiншi жақ мiндеттемеге қатысушылар болып табылады. Үшiншi жақ ретiнде мiндеттеме тараптарының бiреуiне мiндеттемелер немесе өзге де құқық қатынастары арқылы байланысты жақтар қатысады. Мiндеттеме үшiншi жақ үшiн мiндеттер туғызбайды. Заңдарда немесе тараптардың келiсiмiнде көзделген реттерде мiндеттеме үшiншi жақтар үшiн мiндеттеменiң бiр немесе екi тарапына да қатысты құқықтар туғызуы мүмкiн. Мiндеттемелер осы Кодекстiң 7-бабында көрсетiлген шарттан, зиян келтiруден немесе өзге де негiздерден пайда болады. Екi немесе одан көп адамның азаматтық құқықтар мен мiндеттердi белгiлеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келiсiмi шарт деп танылады. Шартқа осы Кодекстiң 4-тарауында көзделген екiжақты және көпжақты мәмiлелер туралы ережелер қолданылады. Екiден көп тараптармен жасалатын шарттарға (көпжақты шарттар), егер бұл осындай шарттардың көпжақтылық сипатына қайшы келмесе, шарт туралы жалпы ережелер қолданылады. Шарттан мiндеттемелiк, заттық, авторлық немесе өзге құқықтық қатынастар туындауы мүмкiн. Шарттан туындаған мiндеттемелерге, осы тараудың ережелерiнде және осы Кодексте аталған шарттардың кейбiр түрлерi туралы ережелерiнде өзгеше көзделмегендiктен, мiндеттемелер жөнiндегi жалпы ережелер қолданылады (осы Кодекстiң 268-377-баптары). Шарттан (бiрлескен қызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық шарт және басқалар) туындайтын заттық, авторлық немесе өзге де құқықтық қатынастарға, егер заңдардан, шарттан немесе құқықтық қатынастардың мәнiнен өзгеше туындамаса, осы тараудың ережелерi қолданылады

Интеллектуалдық меншiк құқығының  объектiлерiне:  1) интеллектуалдық шығармашылық қызметтiң нәтижелерi; 2) азаматтық айналымға қатысушыларды, тауарларды, жұмыстарды немесе қызмет көрсетулердi дараландыру құралдары жатады.

Интеллектуалдық меншiк 2 түрге бөлінеді:

• өнертапқыштық құқығы, тауарлық белгі, тауардың шығатын жерінің атауы кіретін өнеркәсіптік меншік;
• әдебиетке, музыкаға, көркем, аудио-визуалды шығармалар енетін әдеби-көркем.Интеллектуалдық меншіктің екі түрі де мазмұнына қарай абсолютті құқыққа ие, тек қана құқық иесі туындыларын табыс табу мақсатында пайдалана алады, ал үшінші жақты тұлғалардың оның келісімінсіз мұндай құқығы жоқ. Парасат меншігі аясында нысандардың белгілі бір жүйесі пайда болды             ( ҚР АК 961-бап): ғылыми жаңалық ашу, өнертабыс, әдеби және көркемтуындылар, өнеркәсіптік үлгілер, тауарлық белгілер және т.б.

Авторлық  құқық – әдебиет пен өнер ғылымдарының шығармаларын тудырушыларға тиесілі  жеке мүліктік және мүліктік емес құқықтың жиынтығы. Авторлық құқықтың нысандары  ҚР АК 972-бабында көрсетілген, бұл  әдеби шығармалар, сценарийлық туындылар, хореография мен пантомима туындылары, ЭЕМ бағдарламалары және т.б.

Авторлық  құқық автордың бүкіл өмірінің ішінде және өлгеннен кейінгі 50 жыл ішінде күшінде болады. Авторлық құқықтың пайда болуы шығарманың туу фактісімен ескерілген.

 

Отбасылық құқық – бұл некеден және отбасына тиісті затардан туындайтын жеке және мүліктік қатынастарды реттейтін нормалар саласы. Отбасылық құқықтың негізгі  көзі «Неке және отбасы туралы»17.12.1998ж. ҚР заңы болып табылады. 3-бап неке-отбасылық  заңнамамен реттелген қатынастарды белгілейді. Оларға мыналар жатады: некеге тұрудың шарттары мен тәртібі, некені тоқтату және оны жарамсыз деп тану; азаматтық құқық пен міндеттер, отбасы мүшелерінің арасындағы жеке мүліктік және мүліктік емес қатынастар; ата-ананың қамқорлығынсыз қалған отбасына орналастыру тәртібі; азаматтық хал актілерін тіркеу тәртібі.

 Неке ұғымы отбасылық құқықтағы негізгі түсініктердің бірі болып табылады. «Неке және отбасы туралы» Заңның 1-бабында некені ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одағы ретінде анықтайды. Некеге тұру тәртібі 13-баппен реттеледі. Некеге тұратын адамдардың тікелей қатысуымен неке мемлекеттік азаматтық хал актілерін жазу органдарында қиылады.

Некені  қию  үшін арыз берген күннен бастап бір ай мерзім күту заңмен белгіленген. Дәлелді себептер болған жағдайда  мерзім қысқаруы мүмкін.

Некеге  тұрудың шарттары мыналар болып  табылады: 1) еркек пен әйелдің өзара ерікті келісімі; 2) неке жасына жетуі. Заң еркектер мен әйелдер үшін бірдей неке жасын - он сегіз жасты белгілейді. Дәлелді себептер болған жағдайда  азаматтық хал актілерін жазу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін.

Некеге  тұруға мынадай жағдайларда жол  берілмейді: 1) басқа тіркелген некеде тұрғанда; 2) тікелей ата-тегі бойынша  және өзінен тарайтын жақын туыстардың арасында; 3) асырап алушылар мен асырап алғандардың ; 4) біреуін болса да психикалық ауруының немесе ақыл есі  кемдігінің салдарынан сот әрекетке қабілетсіз деп таныған болса. 

Некеге  тұру мемлекеттік тіркелген күннен бастап ерлі-зайыптылардың жеке және мүліктік құқықтары мен міндеттері туындайды. Некелік заңнамамен реттелген  жеке құқыққа ерлі-зайыптылардың  әрқайсысының қызмет, кәсіп түрін, тұрғылықты жерді таңдау еркі жатады. Ана, әке  болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім  беру мәселелері мен отбасы өмірінің басқа да мәселелерін ерлі-зайыптылар бірлесіп шешеді. Ерлі-зайыптылар отбасындағы  өз қатынастарын өзара сыйластық  негізінде құруға міндетті.  Ерлі-зайыптылар өз тілектері бойынша ортақ тек ретінде өздерінің біреуінің тегін таңдап алады не ерлі-зайыптылардың әрқайсысы өзінің некеге тұрғанға дейінгі тегін сақтап қалады, не өз тегіне екінші жұбайдың тегін қосады.

Заң мүліктік құқықты егжей-тегжейлі реттейді. Егер неке шартында өзгеше белгіленбесе, ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігінің режимі олардың мүлкінің заңды режимі болып табылады. Ерлі-зайыптылар некеде тұрған кезде жинаған мүлік олардың бірлескен ортақ меншігі болып табылады. Мұндай мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету ерлі-зайыптылардың өзара келісімі бойынша жүзеге асырылады.

Мыналар ерлі-зайыптылардың әрқайсысының меншігі  болып табылады:

1) некеге тұрғанға дейін ерлі-зайыптылардың  әрқайсысына тиесілі болған мүлік; 

2) ерлі-зайыптылардың некеде тұрған  кезеңінде сыйлыққа, мұрагерлік  тәртібімен немесе өзге де  мәміле жасау бойынша тегін  алған мүлкі; 

3) жеке пайдалану заттары.

Неке  шарты ерлі-зайыптылар мүлкінің басқа  режимін белгілеуі мүмкін. Ол некеге тұру мемлекеттік тіркелген сәттен бастап күшіне енеді.

Неке  ерлі-зайыптылардың біреуінің қайтыс болуы немесе сот оны өлді немесе хабар-ошарсыз кеткен деп жариялау салдарынан тоқтатылады. Сондай-ақ неке оны бұзу салдарынан да тоқтатылады.

АХАЖ  органдарында некені бұзу кәмелетке  толмаған ортақ балалары жоқ және бір-біріне мүліктік және өзге де талаптар қоймайтын ерлі-зайыптылардың некені бұзуға өзара келісуі жағдайында жүргізіледі.

Басқа жағдайлардың бәрінде неке сот тәртібімен бұзылады. Сот некені сақтап қалу үшін шаралар қолдануға және ерлі-зайыптыларға татуласу үшін үш ай көлемінен аспайтын мерзім тағайындауға құқылы.

Ата-аналар мен балалардың құқықтары мен  міндеттері отбасылық заңнамада  реттелген. Он сегіз жасқа (кәмелетке) толмаған адам бала деп танылады. Әрбір баланың отбасында өмір сүруге және тәрбиеленуге құқығы, өзінің ата-анасын білуге құқығы, олардың қамқорлығына құқығы, ата-анасының тарапынан жасалған қиянаттан қорғалуға құқығы бар. Бала өзінің бұзылған құқықтарын  қорғау үшін қорғаншы және қамқоршы органға, ал он төрт жасқа толғанда - сотқа  өз бетінше өтініш жасауға құқылы.

Ата-аналардың  өз балаларына қатысты құқықтары  мен міндеттері тең болады.  

1. Егер ата-аналар (олардың біреуі):

1) ата-ана міндеттерін орындаудан, оның ішінде алимент төлеуден  қасақана жалтаратын болса; 

2) өз баласын перзентханадан (бөлімшесінен) не өзге де балаларды тәрбиелеу,  емдеу немесе басқа да мекемелерден  алудан дәлелді себептерсіз бас  тартса;

3) өздерінің ата-ана құқықтарын  пайдаланып қиянат жасаса;

4) балаларға қатыгездік көрсетсе, оның ішінде олардың денесіне  немесе психикасына зорлық-зомбылық  жасаса, олардың жыныстық пәктігіне  қастандық жасаса;

5) заңдарда белгіленген тәртіппен  маскүнемдікпен, нашақорлықпен және  уытқұмарлықпен ауырады деп танылған  болса, олар ата-ана құқығынан  айырылуы мүмкін.

Ата-ана  құқығынан айыру сот тәртібімен прокурор мен қорғаншы және қамқоршы органның қатысуымен жүзеге асады.

Алименттік  міндеттемелер отбасы мүшелерінің  мүдделерін құқықтық қамтамасыз етудің бір түрі болып табылады. Әдетте ол ата-аналардың айырылысуы кезінде  болады. Неке туралы Заңның 1-бабында  алимент - алуға құқығы бар екінші адамға бір адам беруге міндетті болатын  асырау қаражаты деп түсіндіріледі. Мұндай жағдайда ата-аналар алимент төлеудің мөлшері, шарты және тәртібі қарастырылған   жазбаша түрде, нотариат куәландырған келісім жасай алады.

Мұндай  келісім болмаған жағдайда отбасы мүшелері сотқа шағымдануға құқылы.  Сот тәртібімен кәмелетке толмаған балаларға олардың ата-аналарынан алиментті ай сайын мынадай мөлшерде: бір балаға - ата-анасы табысының және (немесе) өзге де кірісінің - төрттен бірін; екі балаға - үштен бірін; үш және одан да көп балаға тең жартысын өндіріп алады.

Балалар да өзінің ата-анасын асырап-бағуға және қамқорлық жасауға міндетті. Еңбекке  жарамсыз, көмекке мұқтаж ата-аналарды асырап-бағу мөлшері сотпен анықталады.

Егер  сот ата-аналардың ата-ана міндеттерін  орындаудан жалтарғанын анықтаса, сондай-ақ ата-аналары ата-ана құқықтарынан айырылған болса балаларының  өздерінің еңбекке жарамсыз, көмекке  мұқтаж ата-аналарын асырап-бағу жөніндегі  міндеттерінен босатылуы мүмкін.

Заңға сәйкес асырап-бағуды алуға жұбайларының құқығы бар, оның ішінде бұрынғы жұбайларының да құқығы бар. Бұл құқық сондай-ақ отбасының басқа мүшелеріне де тиісті (атасына, әжесіне, әпкесіне, аға-інілеріне, балаларды тәрбиелеушілерге).

 

Ұсынылатын  әдебиеттер:

1. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы  бөлім) 27.12.1994 ж.

2. ҚР Азаматтық кодексі (ерекше  бөлім) 1.07.1999 ж.

3. Жайлин Г.А. «А»-дан «Я»-ға дейінгі  заңды тұлға. Алматы: Дәнекер, 2003.

4. «Неке және отбасы туралы»  17.12.1998 ж. ҚР Заңы.

 

СӨЖ үшін бақылау  тапсырмалары (о.-7,13,14; д.-13,17,33,34,43,49,53,54)

1. ҚР Азаматтық құқығы: түсінік,  субъектілер, дерек көздері.

2. Азаматтық құқықтағы шарттар  мен келісімдер.

3. Заңды тұлғалардың ұйымдық-құқықтық  нысаны.

4. Неке: некеге тұрудың, некені тоқтатудың  және бұзудың негізі.

 

6-тақырып. Қазақстан Республикасының қаржы құқығы. (1 сағат)

Жоспар

1. Қазақстан Республикасының қаржы құқығының негіздері.
2. Қазақстан Республикасының бюджет құқығы.
3. Қазақстан Республикасының салық құқығының жалпы ережелері

Қаржылық  құқық – бұл мемлекеттің қаржылық қызмет барысында, мемлекетпен елдің  ақша жүйесін құру және оның қалыпты  жұмыс жасауын қамтамасыз ету  барысында, сонымен бірге мемлекеттік  ақша қорын құру, бөлу және пайдалануды  ұйымдастыру кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық мөлшерлер жиынтығы.

Қаржылық  қатынастарды реттеу үшін мемлекет қаржылық құқық жиынтығын құрайтын заң  мөлшерлерін белгілейді. Қаржы-құқықтық мөлшерлер жиынтығы қаржылық құқық  жүйесі болып саналады.  Қаржылық құқық жалпы және ерекше бөлімдерден  тұрады. Жалпы бөлімде қаржылық құрылым, ақша жүйесінің құқықтық негідері, қаржыны басқару, қаржылық жоспарлау  және қаржылық бақылау туралы ережелер  қамтылған. Ерекше бөлімде бюджеттік  құқық, бюджеттен тыс қорларды құқықтық реттеу, қаржы-банкілік құқық, қаржылық-сақтандыру құқығы, қаржы-шаруашылық құқығы қамтылған.

Қаржы-құқықтық мөлшер – нормативтік-құқықтық актімен  бекітілген қаржылық қатынас субъектісінің  тәртіп ережесі. Міндеттеу, тыйым салу, уәкіл ету мөлшерлерін көрсетеді. Мазмұнына қарай: материалдық және процессуалдық.

Қаржылық  құқықтық қатынас – қаржылық құқық  нормаларымен реттелген қаржы-экономикалық қатынас. Құқықтық қатынастың субъектілеріне мемлекет, әкімшілік-аумақтық құрылым, мемлекеттік билік және басқару  органдары, заңды және жеке тұлғалар жатады.