Әлеуметтік қолдаудың экономикалық мазмұны, ақпаратты жүйелерінің негізі және түрлері

Жан басына шаққандағы орташа табысы кедейлік шегінен аспайтын Қазақстан Республикасы азаматтарының, оралмандардың, босқын статусына ие адамдардың, шетелдіктердің, Қазақстан  Республикасында тұруға ықтиярхаты бар және тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдардың атаулы әлеуметтік көмек алуға құқығы бар.

Мүгедектерді  және стационарлық емделуде бір айдан  астам уақыт кезеңінде болатын  адамдарды, магистратураны қоса алғанда, күндізгі оқыту нысанында оқитын оқушылар мен студенттерді, тыңдаушылар мен курсанттарды, сондай-ақ I және II топтағы мүгедектерді, сексен жастан асқан адамдарды, жеті жасқа дейінгі балаларды бағып-күтумен айналысатын азаматтарды қоспағанда, жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті органдарда тіркелмеген жұмыссыздарға атаулы әлеуметтік көмек тағайындалмайды.  
       Ұсынылған жұмыстан немесе жұмысқа орналастырудан дәлелсіз себептермен бас тартқан, қоғамдық жұмыстарға қатысуды, оқуын немесе қайта оқуын өз бетімен тоқтатқан жұмыссыздар алты айға атаулы әлеуметтік көмек алу құқығынан айрылады.

  Жұмыс барысында  бірнеше рет тұрғындарды әлеуметтік  қорғау тек мемлекеттің әлеуметтік  саясат бағытынан ғана тәуелді  емес сонымен бірге қоғамның  қаржылық - экономикалық мүмкіндіктері  де жеткілікті болуы тиіс екені  айтылды.

 Сондықтан,  қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында  тұрғындардың кедейшіліктен белгілі  бір себептерге байланысты шыға  алмай отырған тобына, көмекті  ең қажетсініп отыр деген жандарға  әлеуметтік қолдау көрсетіледі.  Осы мақсатта 2002 жылы республикамызда атаулы әлеуметтік көмек (АӘК) енгізілді, ол Қазақстан Республикасында ең төменгі күнкөріс  деңгейінің 40 % деп бекітілген кедейлік шегінен аспайтын, жан басына шаққандағы орташа табысты адамдарға беріледі. [21].         

Жалпы алғанда  «атаулы мемлекеттік әлеуметтік көмек туралы» ҚР Заңы жүзеге асырылғалы (2002- 2008ж.ж. аралығы) еліміз бойынша осы мақсатқа берілген қаражаттар көлемі шамамен 40 млрд. теңгені құраған.

Атаулы әлеуметтік көмек көлемі отбасының жан басына шаққанда табысы мен кедейлік шегінің айырмасымен анықталады. Ағымдағы жылда базалық әлеуметтік төлемдер мөлшерін есептеу үшін ең төменгі күнкөріс  деңгейі 10 515 теңгені, ал кедейшілік шегі 3673 теңгені құрады.

АӘК-тің объектілігі  мен шынайылығын қамтамасыз ету  үшін Республикамыздың әр әкімшілік-территориялық бірлігінің территорясында учаскелік комисиялар құрылған. Олар керек жағдайда өтініш беруші мен оның жанұясының материалдық жағдайына зерттеу жүргізеді, АӘК беру керектігі туралы қорытындылар жасайды.

Комиссия құрамына мемлекеттік жергілікті орган, қоғамдық ұйымдар, жеке пәтер иелерінің кооперативтері, білім беру органдары, денсаулық сақтау ұйымдары, әлеуметтік қорғау мен құқық қорғау органдарының мүшелері кіреді.

АӘК жанұяның (үй шаруашылығы) барлық мүшелеріне, яғни бірге өмір сүретін, ортақ шаруашылықпен айналысатын, ортақ кіріс көзі, мүлік және тауарлар мен қызметтердің белгілі бір түрлерін ортақ тұтынатын, оның ішінде тұрғын-үй мен тамақ өнімдерін ортақ пайдаланылатын адамдар тобына көп көңіл бөлінеді. Жиынтық табысты есептеу кезінде жанұя мүшелерінің барлық кіріс көзі, оның ішінде қарттардың (әжелер мен аталардың) табысы, сонымен қатар алынатын барлық арнайы әлеуметтік жәрдемақылар, тұрғын-үй мен АӘК қоспағанда, баланың тууына байланысты берілетін бірреттік мемлекеттік жәрдемақылар, жерлеуге берілетін бірреттік мемлекеттік жәрдемақылар ескеріледі.

Қазақстан Республикасындағы  атаулы әлеуметтік көмек көрсетуге  талдау оны алушалар саны жылдан жылға  азайып келе жатқандығын көрсетеді. Егер 2008 жылы ол көмекті алушылар саны 625,7 мың аз қамтылған азаматтар болып бюджеттен 5,8 млрд. теңге қарастырылса, 2009 жылы олардың саны қысқарып 505,1 мың адамды көрсеткен, яғни қысқару 120,6 мың адам екенін көреміз (немесе 19,3 %). Сәйкесінше шығындар да 5,1 млрд. теңгеге азайған, пайыздық көрсекішпн айтар болсақ 12,1%. 

2010 жылы атаулы әлеуметтік көмек 339 мың адамды қамтыған, ол 2005 жылмен салыстырғанда 32,9 %- ға төмен (үш есеге жақын), ал егер 2004 жылмен салыстыру жасайтын болсақ онда 45,8% екенін көреміз. Бюджет шығындары осы бағдарлама бойынша 3,4 млрд.теңгені құрады, ол 2005 жылмен салыстырғанда 42,5%- ға кем.

Атаулы әлеуметтік көмек алушылардың категориялары бойынша мәліметтер 2009 жылы 2008 жылмен салыстырғанда атаулы әлеуметтік көмек алушылар қатарындағы жұмыссыздар саны 76,4 мың және 25,8 мың адамнан сәйкесінше 2010 жылы 2009 жылмен салыстырғанда 55,9 мың және 18,3 адамға төмендегенін көрсетеді.

 

Қызылорда қаласы әкімдігінің

2012 жылғы «____»  __________

№ _____ қаулысына 2-қосымша

Стратегиялық  жоспарды әзiрлемейтiн бюджеттiк  бағдарламалар                    БЮДЖЕТТIК БАҒДАРЛАМАСЫ

006 451 Қалалық  жұмыспен қамту және әлеуметтік  бағдарламалар бөлімі  
бюджеттiк бағдарлама әкiмшiсiнiң коды және атауы 
451 002 «Еңбекпен қамту бағдарламасы» бюджеттiк бағдарламаның коды және атауы 2012 – 2014 жылдар

Бюджеттiк бағдарламаның  нормативтiк құқықтық негiзi		Қазақстан  Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы  №149 «Халықты жұмыспен қамту туралы»  Заңы және қала әкімдігінің  2008 жылғы 26 желтоқсандағы №848 «Қызылорда  қаласы халқын белсенді жұмыспен  қамтудың түрлері туралы» қаулысы
Бюджеттiк бағдарламаны сипаттау (негiздеме)		Жұмыссыз азаматтарды  қоғамдық жұмыстарға тарту, жұмыссыздарды  кәсіптік даярлау және қайта даярлау; Халықты жұмыспен қамту саласында азаматтарды  әлеуметтік қорғау жөніндегі қосымша  шараларды жүзеге асыру; «Жұмыспен қамту-2020»  бағдарламасына қатысушыларға мемлекеттік  қолдау шараларын көрсету, әлеуметтік жұмыс орындары мен жастар тәжірибесін  ұйымдастыру;
Бюджеттiк бағдарламаның  түрi		мемлекеттiк  басқару деңгейiне байланысты		Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі
		мазмұнына байланысты		Мемлекеттің міндеттемелерін  орындауға және трансферттер мен  бюджеттік субсидиялар беруге бағытталған  бағдарламалар
		iске асыру  тәсiлiне қарай		Бір әкімші іске асыратын дара бюджеттік бағдарламалар
		ағымдағы/даму		Ағымдағы
Бюджеттiк бағдарламаның  мақсаты		Жұмыспен қамту  саласында халықты сапалы жұмыспен қамтамасыз ету, халықты тиімді жұмыспен қамтуға ықпал жасау
Бюджеттiк бағдарламаның  мiндеттерi		1. Жұмыссыз азаматтарды қоғамдық жұмыстарға тарту. 2. Жұмыссыздарды  кәсіптік даярлау және қайта  даярлау. 3. Халықты жұмыспен  қамту саласында азаматтарды  әлеуметтік қорғау жөніндегі  қосымша шараларды жүзеге асыру 4. «Жұмыспен  қамту-2020» бағдарламасына қатысу-шыларға мемлекеттік қолдау шараларын көрсету, әлеуметтік жұмыс орындары мен жастар тәжірибесін ұйымдастыру
Бағдарламаны iске  асыру бойынша iс-шаралар					жоспарлы кезеңде  олардың iске асырылу мерзiмдерi
					2012	2013	2014
1					2	3	4
Жұмыссыз азаматтарды  қоғамдық жұмыстарға тарту					Х	Х	Х
Жұмыссыздарды кәсіптік даярлау және қайта даярлау					Х	Х	Х
Халықты жұмыспен қамту саласында азаматтарды  әлеуметтік қорғау жөніндегі қосымша  шараларды жүзеге асыру					Х	Х	Х
Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасына қатысу-шыларға мемлекеттік  қолдау шараларын көрсету, әлеуметтік жұмыс орындары мен жастар тәжірибесін ұйымдастыру					Х	Х	Х
Бюджеттiк бағдарлама көрсеткiштерiнiң атауы	өлшем бiрлiгi	есептi кезеңi	ағымдағы жылдағы  жоспары		жоспарлы кезеңi
					2012	2013	2014
1	2	3	4		5	6	7
Тiкелей нәтиже көрсеткiштерi
Қоғамдық жұмысқа  жіберілетін адам саны	Бірлік	1952	1930		1940	1920	1920
Кәсіби оқу  және қайта даярлауға жіберілетін  адам саны	Бірлік	440	450		480	475	470
Әлеуметтік  жұмыс орындарына жіберілетін адам саны	Бірлік	49	35		37	37	37
Республикалық нысаналы трансферттері есебінен әлеуметтік жұмыс орындарына жіберілген адам саны	Бірлік	692	300		350	400	450
Республикалық нысаналы трансферттері есебінен жастар тәжірибесіне жіберілген адам саны	Бірлік	1116	270		370	370	420
«Жұмыспен қамту-2020» бағдарламасымен экономикалық әлеуеті дамыған орталыққа көшетін отбасылар саны	Бірлік	х	Х		60	60	60
Түпкiлiктi нәтиже көрсеткiштерi
Қоғамдық жұмыспен қамтылған  жұмыссыздар үлесі	%	19,5	19,6		19,0	19,2	19,2
Кәсіби оқу және қайта  даярлауға жолданғандардың үлесі	%	4,5	4,8		4,8	4,7	4,8
Сапа көрсеткiштерi
Қоғамдық  жұмысқа жіберілетін бір адамға  орташа шығын мөлшері	мың теңге	13613	15999		17439	18660	18660
Кәсіби оқу  және қайта даярлауға орташа шығын  мөлшері	мың теңге	8148	8718		8746	9456	9456
Әлеуметтік  жұмыс орындарына жіберілген шығын  мөлшері	мың теңге	6806,5	7999,5		8719,5	9330	9330
Әлеуметтік  жұмыс орындарына жіберілетін бір  адамға орташа шығын мөлшері	мың теңге	20000	26000		26000	х	Х
Жастар тәжірибесіне жіберілген бір адамға орташа шығын мөлшері	мың теңге	20000	26000		26000	х	Х
Тиiмдiлiк көрсеткiштерi
Бөлімге жүктелген  функциялардың уақытылы орындалуы	%	100	100		100	100	100
Бюджеттiк қаражат  көлемi
- қоғамдық жұмыс	мың теңге	109633	119757		111841	119670	119670
- кәсіби оқу  және қайта даярлау	мың теңге	3146	2985		4198	4492	4492
- әлеуметтік  жұмыс орындары жұмыстарын ұйымдастыру	мың теңге	1091	1167		1290	1380	1380
- республикалық  нысаналы трансферттері есебінен  әлеуметтік жұмыс орындарын ұйымдастыру	мың теңге	60000	42900		88142	100734	113326
- республикалық  нысаналы трансферттері есебінен  жастар тәжірибесін ұйымдастыру	мың теңге	84000	63960		64262	55577	64261
- «Жұмыспен  қамту-2020» бағдарламасымен экономикалық  әлеуеті дамыған орталыққа көшетін  отбасыларына төлем жасау	мың теңге	х	Х		10857	8277	8277

 

Сонымен қатар  атаулы әлеуметтік көмек алушылар қатарындағы  зейнеткерлер мен мүгедектер саны да төмендеген. Атаулы әлеуметтік көмек  алушылар арасындағы ең үлкен үлес балаларға тиеді, 2011 жылы - 68%, 2005 жылы- 62,6% яғни сандық мөлшермен берілетін болса 215,0 және 316,2 мың адам, 2009 жылы олар 61,8% немесе 386,4 мың адамды құрады сәйкесінше баламен отырған жандар үлесі де артып келеді. Олар 14,3% немесе 72,3 мың адамды құрады ( 2008 жылы -13,8% немесе 86,4 мың адам).

 

 

 

2.2 Қызылорда  каласынын халықты әлеуметтік  - экономикалық сақтандыру жүйесін бағалау

 

 

Әлеуметтік  қолдаудың басқа ұйымдық-құқықтық формасы әлеуметтік көмектің көп түріне қатысты нарықты экономикалы көптеген елдерде қолданылатын әлеуметтік саөтандыру болып табылады. Оның негізінде әлеуметтік тәуекелдер мен олардың міндетті және ерікті сақтандыру түсінігі жатыр.

Әлеуметтік  сақтандырудың міндеттері келесілер  болып табылады:

• еңбек процесіне өатыспайтын немесе жұмысқа қабілетсіз адамдарды асырауға байланысты жұмсалатын шығындарды жабу үшін ақша қорларының құрылуы;
• қоғамның жұмыс істейтін және істемейтін жандарын материалдық қамтамасыздандыру деңгейінде алшақтықты азайту.

Әлеуметтік  сақтандыру – мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыратын механизм, халықты әлеуметтік қорғауды ұйымдастырудың негізі.

2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында табысын жоғалтуға әкеліп соқтыратын оқиғалар туған жағдайда азаматтарды әлеуметтік қорғау мақсатында құрылған міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі жұмыс істейді. Міндетті әлеуметтік сақтандыру әлеуметтік тәуекелдің үш түрін қамтиды – еңбек ету қабілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу және жұмысынан айрылу. 2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап ел Президентінің «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауын жүзеге асыру мақсатында жұмыс істейтін әйелдер үшін жүктілікті, босануды және аналық кезін міндетті әлеуметтік сақтандыру енгізілді. Осыған байланысты Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры биылдан бастап әлеуметтік тәуекелдің бес түрі бойынша – еңбек ету қабілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу, жұмысынан айрылу, жүктілігі, босануы және бір жасқа толғанға дейінгі бала күтіміне әлеуметтік төлемдер төлеуді жүргізеді.

Міндетті әлеуметтік сақтандыру – жұмыс істейтін азаматтарды  материалдық және әлеуметтік жағдайының мүмкін өзгеруінен сақтандыру түрінде жүзеге асырылатын халықты әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік жүйесінің бөлігі. [22].

Жұмыс iстейтiн  зейнеткерлердi қоспағанда, қызметкерлер, Қазақстан Республикасының аумағында  тұрақты тұратын және Қазақстан Республикасының аумағында табыс келтiретiн қызметтi жүзеге асыратын шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзін-өзi жұмыспен қамтыған адамдар міндетті әлеуметтiк сақтандырылуға тиiс. [22, 8-бап]

Мiндеттi әлеуметтiк  сақтандыру мынадай түрлерге бөлiнедi: 
     1) еңбек ету қабiлетiнен айрылған жағдай;

2. асыраушысынан айрылған жағдай;

     3) жұмысынан айрылған жағдай.

Еңбекке жарамдылықтан айырылу. Заңға сәйкес, Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне кіретін жеке тұлғаларға 2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына бөлінген төлем иелері жатады.

Егер жұмысшы  заңды тәртіппен әлеуметтік бөлінуге жататын болса, онда әлеуметтік қауіп төнген кезде оған әлеуметтік төлем төленеді. 
Әлеуметтік төлемге тағайындалу үшін өтініш жазу арқылы мекен-жай бойынша зейнетақы төлейтін Мемлекеттік орталықтың территориялық бөлімшелеріне баруы керек.

Еңбекке жарамсыздығы үшін берілетін әлеуметтік төлем  міндетті әлеуметтік сақтандыруға жататындарға, олардың жұмысының тоқталып, жалғасуына қарамастан беріледі.

Асыраушысынан айырылу. Асыраушысынан айырылған жағдайда төленетін әлеуметтік төлемге тағайындалу құқығы қаза болған тұлғаның немесе асыраушының отбасының мүшелеріне жүреді:

• Асыранды балалар, 18 жасқа жетпеген немесе ересек балалар егер олар мүгедек болса, егер олардың еңбекке жарамды ата-анасы болмаса және олар ата-анасынан алимент алмаса, бұл жағдайда әлеуметтік төлемге жатады. Сонымен қатар, осы аталған тұлғалар орта жалпы, алғашқы кәсіби және жоғары білім беретін оқу орындарында білім алатын болса, оларға оқуы аяқталғанға дейін әлеуметтік төлем төленеді.
• Бір жарым жасқа жетпеген баланы бағумен айналысатын ағасы, әпкесі атасы немесе әжесі олардың еңбекке жарамды, жарамсыздығына қарамастан әлеуметтік төлемге жатады .

Ата-ананың қарауынсыз қалған балаларға, міндетті әлеуметтік сақтандыруға жататындарға Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес әр айырылған ата - ана үшін асырап алушыға әлеуметтік төлем беріледі.  

І , ІІ топтағы  бала шағындағы мүгедектерге мүгедектік бекітілген мерзімнен бастап әлеуметтік төлем төленеді.  

Жұмыстан айырылғандағы әлеуметтік төлем. Жұмыстан айырылған кезде төленетін әлеуметтік төлем тұлғаның жұмыссыз ретінде тіркелуге келген күнінен бастап жұмыспен қамту жөніндегі өкілетті органмен тағайындалады.

Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі қолданысқа енген  уақыттан бастап 2011 жылдың 1 қаңтарына дейінгі жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына түскен әлеуметтік аударымдар сомасы 88 409 762 мың теңгені құрады, сонымен қатар әлеуметтік аударымдарды уақытында төлемегені үшін төленген өсімақы 495 384,2 мың теңге болды.

2010 жыл үшін 49 543 174,8 мың теңге әлеуметтік аударымдар түсті, бұл 2009 жылмен салыстырғанда 2 есе артық және 2008 жылға қарағанда 3,6 есе көп. Сонымен қатар 2007 жылы түскен өсімақы 291 084,4 мың теңгені құрады, бұл 2006 жылға қарағанда 2 есе артық. 

 Әлеуметтік  тәуекел  туған жағдайда  әлеуметтік  төлемдер алуға құқылы, міндетті  әлеуметтік сақтандыру жүйесіне  қатысушылар саны, яғни 2008 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша соңғы 24 айда ең болмаса 1 рет әлеуметтік аударым аударған тұлғалар 5 319 мың адамды құрады.   

Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысуға тиісті жұмыспен қамтылған халықтың міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу деңгейі  республика бойынша 98 % құрап отыр.

Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қолданысқа енген  кезінен бастап 2008 жылдың 1 қаңтарына  дейінгі жағдай бойынша  Мемлекеттік  әлеуметтік сақтандыру қорынан жүргізілген  әлеуметтік төлемдердің сомасы  822 542,1  мың теңгені құрады, оның ішінде: 

• еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша – 546 248,1  мың  теңге;
• асыраушысынан айрылуы бойынша – 265 300,3 мың  теңге;
• жұмысынан айрылуы бойынша – 10 993,6  мың теңг<span class="dash0410_0431_0437_0430_0446_0020_0441_043f_0438_0441_043a_0430__Char" style=" font-family: 'Times Ne