Адам факторының қазақ әдебиетінде бейнеленуі

Әділдік жолына түсу, ақиқатты іздеп табу, адамның рухани өмірінің таза болуы сияқты құбылыстарды Қожа Ахмет Иассауи дінің шарттары арқылы түсіндіруге тырысқан. Әлеуметтік қайшылықтар мен теңсіздіктерді сынап, халық мүддесін ескергісі  келмеген тәкәппар жандарды әшкереилеп отырған. Халықты ізгі қасиеиттерге, адамгершілікке үндейді.

Қожа Ахмет Иассауи  өзінің ұзақ жылғы өмір жолын түйіндей келіп, бұл өмірде ақиқаттан артық  қасиет жоқ деген қортынды жасайды.

Қожа Ахмет, басыңды  халқыңа ие біл

Ақиқатты ары таза сүйе біл

Дүние қорлар кетсін бықсып өзімен

Халық қана дүниеге ие бұл.

Сөйтіп, Қожа Ахмет Иассауи  тек дін насихатшысы ғана емес, сонымен бірге, ол адам боиындағы  ізгі қасиеттерді көкке көтере мадақтаушы, өз оқырманын әділ мейірімді, сабырлы, жомарт, кішіпейіл болуға шақырған ойшыл ақын. 

Қожа Ахмет Иассауи - өзі өмір сүрген заман мен ортаның  сыр-сипатын, халық тұрмысы мен  мұң-мұқтажын, арман мүддесін жете сезінген, терең түсінген, халықты жақсылыққа үндеген үлкен тұлға.

 

1 тарау

19 ғ. 2.ж. Шәкәрім  Құдайбердіұлы

    19 ғасырдың 2 жартартысымен мен 20 ғасырдың басы – Абай, Шәкәрім заманындағы жаңа өмір салты, жаңа философиялық бағдар мен жаңа ой образдарын қалыптастыруды талап етті.

Шәкәрім ақын қазақ поэзиясын  тақырыптық мазмұндық жағынан байытып, сонымен қоса ол адам болмысы жөніндегі тың ойларымен қазақ өлеңінің, қазақ дүниетанымының шеңберін кеңейтті.

Адам мәселесі Шәкәрім шығармашылығының орталық тақырыбы болып табылады. Шәкәрім өз философиясындағы алғашқы міндет - тұтас әлемдік картинаны жасау деп білді. Ойшыл ақын дүниедегі адам орны мен табиғатын сол әлемдік тұтастық тұрғысынан қарастырады. Фәлсәпаның басты объектісі және негізгі субъектасы – адам екенін көрсетті.

Шәкәрім қазақ лирикасындағы  адамтанудың негізін қалағандардың  бірі. Ақын ұстанған басты бағыт – нағыз адам деген атқа лайық жандарды биік идеялға айналдыру. «Ескіден қалған сөз теріп» өлеңінде осы нақты көрніс тапқан:

Жүрегі таза адамдар,

Зұлымдықтан амандар,

Қиянатсыз надандар

Әулиеден кем емес.

Сондықан, жалпы адамзатқа  тән асыл қасиеттер адамдық пен әділдік, білімдік пен еңбекқорлық, парасаттылық пен зиялылық мәселелерін жырлауға келгенде Шәкәрімге жетер ақын жоқ. Осынау ізгі қасиеттердің өмір-тіршілікте алар  орны мен мән-маңызына бойлай отыра және оны ой толқынына тербей келе, ақын өзі қоршаған ортада орын алған адамдар бойындағы қасиетсіздікке жирене қарайды. Сөйтеді де одан арылтуға бар өнерін салады. Көргені мен түйгенін ақыл таразысына тартылғанын өлеңдері арқылы оқырман мен тыңдарманға ақтарып салады. Мәселен «Насихат» өлеңінде ақын:

Адалдық жолы болар заман  барма,

Жем болдық шын жексұрын надандарға,

Адастық деп отырмын  айқай салып

Бір тапқаным сол болды, амал барма...- деп күйінеді.

Ақын надандық торлаған қазақ даласына адалдық келіп, әділет жол басшы болар күнді армандайды. Бұл арадағы ақын арманы ащы өксікке толы, үнінде зарлылық басым. Ол осынау надандықтың түп тамыры адам бойын шырмаған сауатсыздық пен қараңғылықта, жалқаулық пен бойкүйездікте жатқанын жақсы біледі. Шәкәрімнің сыршыл поэзия арқылы адамдық болмысты тануға ұмтылған азаматтық ірі мақсаттарының бірі – ұлттың бойына бәле боп жабысқан осы бір жағымсыз қасиеттерден арылту. «Үйренуден жалықпау» қағидасын ұстанған Абайды дана ұстаз таныған Шәкәрім ұлы ақын ұсынған адамды адамдыққа тәрбиелеу атты жанды идеяны одан әрі дамытты. Данышпан Абай:

Болмашы кекшіл,

Болсайшы көпшіл,

Жан аямай кәсіп қыл! - деп нақыл айтса, Шәкәрімде ұлтқа қызмет етуді адам баласының ең басты міндеті, қасиетті парызы санайды.

Адамдық борышың,

Халқыңа еңбек қыл,

Ақ жолдан айнымай,

Ар сақта, оны  біл

Мұнда ол өзінің өнерлілік  тәрбиесін алға тартады. Шәкәрім  өлеңдерінде адамзаттық тұлғалардың  болмысын айыратын көрсеткіште осыған тығыз байланысты. Яғни ұлт алдындағы  борыш ұғымы алдыңғы  қатарға  шығып, азаматтың халқына сіңірген еңбегіне қарай бағаланады. Ал өмірде адам болып қалу үшін, адамгершілікті жоғатпас үшін не қажет?! Адамның адам болып қалуы - әлемдегі сөз өнерін қадір тұтқан бұрыңғы-соңғы бар суреткерді толғандырған киелі мәселе. Заманның заңғар жазушысы Ш.Айтыматов бұл сұрақты 20 ғасыр биігінен барша адамзат алдына қоя білді. «Қашан адам қалады адам  болып?! Соғыста да сол сұрау, бейбіт күнде де сол сұрау!» деген ұлы толғаныс адам өнер атты ұлы үрдісті жанына қуат еткелі бері «күн тәртібінен» бір түскен емес. Бұл сұрақ қазақтың ұлы ақындарын да Абай мен Шәкәрімді де өмірді сөзбен өрнектеген суреткер ретінде толғандырмай қоймасы анық. «Адам деген даңқым бар, Адам қылмас халқым бар» деп күңіренген Абай ұйқтаған ойды түртпек оймен адамның адам болып қалуын көздеп, талай даналықты алға жайып салды. Ұлы ақынның адам болып қалу үшін ұсынған бес қағидасын:

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал  шашпақ.

Бес дұшпанын білсеңіз

Талап, еңбек, терең ой,

Қанағат, рахым ойлап  қой -

Бес асыл іс көнсеңіз

Шәкәрім «Талап пен ақыл»өлеңінде  сегізге жеткізеді:

Сабыр, сақтық, ой, талап  болмаған жан

Анық төмен болмай ма хайуаннан 

Ынсап, рахым, ар, ұят табылмаса

Өлген артық дүниені  былғамаған

«Адам деп ат қойылған жанның алдымен мейірім, рақым, әділет, шапағат, ар-ұят сияқты асыл қасиеттер табылуы  тиіс»,- дейді Ұлы Абай. Шәкәрім де «ғаділетті жүректің билік айтуына құлақ ас» деп үстей түседі.

Шәкәрім халықтың, адамдардың адалдық, әділ жолға түсуінің мүмкіндіктері туралы философиялық толғаныстарында ақыл-ой, оқу-ағарту, білім-ғылым, тәрбие адамның жеке басының жетілуне ерекше мән беріп, көбіне соларды шығармаларына арқау еткен. Еңбек, оқу-білімнің, өнердің адамға, ортаға  тигізер пайдасы, әсері, ықпалы үнемі уағыздалып отырады. Адамның қоғамдағы орнын жоғары пайымдай отырып, Шәкәрім оған көп жүк артады, мақсат-міндет қояды, олардың орындалуына қажет шарттарды, жолдарды да айтады.: «Ерінбесең еңбек дәулет дайын».

 

 

Тұңғиықтан сыр тартқан  сыр тартқан Шәкәрім поэзиясы талай құпияны дүние сырына жетелейді. Адам болмысының тереңіне бойлап, ең асылы адамның «өзін өзі тануы» деген ой ақын дүниетанымының бір тірегі. Түркі танымында «адам баласы өлмек үшін туған» деген қағида бар. Ол қазақ дүниетанымында, поэзиясында айшықты орын алған. Бұл ұғым Абай дүниетанымын да қара сөздері мен өлеңдерінде өз көрнісін тапқан. Поэзияның адам болмысын айқындауда құдіретті құрал екніне шек келтірмеген ақын:

Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ,

Бүгінгі өмір жарқылдап  алдар бірақ

Ертең өзің қайдасың, білемісің?

Өлмек үшін туғансың , ойла шырақ.

Ал Шәкәрім болса «Тойымсыз нәпсі тұрақсыз дүние» өлеңінде осы мәселеге :

Өлімнің хақ екенін көрсең де,

Өлместей омраулап, шатасың

Тозақтың барын біліп  жүрсең де

Күнәға әліңкесе батасың,

Жалған дүниенің жүгінкөтеру  пенде пешенесіне жазылған. Адамзат  баласы «өлмек үшін туылған» болса  бұл алланың адамға жазған үкімі, бұны бұзар да, өзгертер де ештеңе жоқ. Ендеше Алла Тағала адамзатты тек қана жақсылықты бұрып, тіршілігінің мазмұндылығын  санасына салса, оны сезінер, қабылдар болсаң, балған дүниенің өзі, Шәкәрімше айтсақ, «бейіш болар» еді.(6-12 беттер, курстық ж.)

 

 

 

 

Енді, халықты, адамды жаратушы рухани фактор мәдени болса, Шәкәрім сол мәдениеттің, білім мен ғылымның қасиетің поэзиядағы адам, ақын тұлғасы арқылы көрсете білді.

Сондықтан поэзиядағы тұлға  мәселесі қазақ поэзиясындағы өзекті тақырыптардың қатарына саналады. Әдеби тұлға- сан-қырл, мазмұны да, табиғаты да күрделі, әлеуметтік- әдеби феномен. Оның күрделілігі қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік болмыстың қатпарлары секілді Шәкәрім шығармаларындағы образдар жүйесін саралаған  ақын өмір сүрген заман тынысын, адамдар болмысын ғана танып қоймаймыз. Шәкәрім кейіпкерлерінен бүгінгі ұрпақ тәлім алады, рухани адамгершілік қасиеттерді шыңдауды үйренеді. Шәкәрім адам, ақын, лирикалық қаһарман тұлғасын сомдау арқылы адам болмысын жетілдіруді, өмірді түзетуді мақсат етеді.

Шәкәрім поэзиясындағы  адам, қоғам, алла ұғымдарын тұтастай алғанда тұлға мәселесімен диалектикалық байланыста. Олар бірін-бірі толықтырып, бірінен бірі туындап отырады. Ақын поэзиясындағы өмірді түзету, адамды түзету мақсаты, кемшіліктерімен күресу үлгісінің кейінгі ұрпақтарға берері мол. Шеберлікпен өрнектелген Шәкәрім кейіпкерлері жақсылыққа сүйсіндіріп, адам бойындағы ізгілік қасиеттерді жаңғырта түлетеді. Жаманшылықтың, зорлық пен зұлымдықтың адами имандылық қасиеттерді қалайша күйретіп, әлеуметтік болмысты  қаншама кері кетіргендігін де Шәкәрім кейіпкерлерінің іс- әрекетінен, дүниетанымынан анық аңғарамыз.

Қандай да болмасын қаламгер шығармасындағы адам тұлғасы ақындық тұлғадан туады, оның көркем ойының нәтижесі іспеттес. Бірақ ақын тұлғасы мен кейіпкер тұлғасы бір құбылыс емес. Суреткер тұлғасы ауқымды, күрделі.

Қазақ поэзиясындағы  адам, ақын, қаһарман тұлғасын сомдаудың  классикалық үлгісін жасаған  адам – Абай. 20 ғ. Басында бұл дәстүрді Шәкәрім жемісті жалғастырды. Шәкәрім сомдаған адамдардың ой-танымы, мақсат-мұраттары көп мәселеде қоршаған ортадан өзгеше және озық. Олардың табиғаты таза, өмірлік мақсаттары айқын, махаббаттары  биік, тағдыр тәлкегімен күресуге қабілетті. Шәкәрім кейіпкерлер образы арқылы дұрыс адамды, тұзу адамды қалыптастыруды мақсат тұтады. Ақынның діни ағартушылық гуманисттік, ойшылдық қасиеттері оның өлеңдері мен поэмаларындағы кейіпкерлер болмысы арқылы шыңдала түседі. Тұлға мәселесі төңірегінде түркілік рухани мұраны, Шығыс поэзиясымен және батысттық әдеби- философиялық ойдың озық үлгілерімен ұштастыруы ақын шеберлігін айқындай түседі.

Шәкәрім Абай тағылымын  дамыта отырып қазақ поэзиясын бір  саты жоғарыға көтерген ақын. Шәкәрім  де Абай сияқты өз поэзиясында адамды сүю позициясынан еш уақытта ауытқымаған. Ол өмірдің қиыншылықтарын, тауқыметін тартта отырып , өзінің негзгі мақсаты- адам болмысын адамды жақсарту, жаңарту ісінен бас тартпаған. Ақын шығармашылығыныңа басты ерекшелігі – адамның табиғаты, адамгершілік сапалары мен қасиеті туралы дүниетанымдыұ, философиялық ой түйіндеуде. Шәкәрім лирикасы – философиялық танымды бойында жинақтаған лирика. Ақын күрделі адам болмысы туралы терең пікірлерін көркем сөзбен суреттейді

Әдеби процесте адам болмысын философиялық принциптер негізінде  ашып алмай  тұрып қоршаған дүние  туралы, күрделі қоғамдық ьолмыс туралы сөз қозғау қиын. Кейіпкер бол мысы адам тұлғасы- көркем сөздің негізгі обьектісі. Ұлы ақын философ  Ш.Құдайбердіұлының лирикасында көркем өйдың, философиялық поэзияның оса қасиеті күшті көрінеді. Шәкәрім Абай күн тәртібіне қойған адам бол принципінен енқашан ауытқымайды. Шәкәрім өскен ортаның өзі әділет, білім, адамгершілік, қайырымдылық қасиеттерін үнемі бірінші кезекке қояды.

Адам тұлғасы, жеке тұлға  мәселесіне келгенде  Шәкәрімнің нәр  алған бастауларының тым тереңде жатқаны байқалады. Мәселен ертедегі Орхон- Енесей жазбаларынан бастап. Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Иассауи, Махмут Қашқари, Дулати, Бұхар жырау, Абай т.б ұлы ойшыл ақындар туындыларында «түзу адам», «жетілген адам», «толық адам» деген ұғымдар кездеседі. Халқын сүйген патриот, ел мұңын ойлаған, әділет пен адалдықты жақтаған адамдар болса ел де түзеліп, өркениет жолына түседі,- деген қағида ұсынылады. Өз поэзиясында Шәкәрім де қазақ жұртына осы мәселені насихаттап ұғындыруда аса зор еңбек етті. Шәкәрім өз өлеңдерінде көп толғанды. Ақынның идеялы – таза адам, тұзу адам. Шәкәрім өз замандастарын көп сынады. Олардың бойындағы жағымсыз мінез-құлықты, әдет пен дағдыларды жие-жие көз қырына алады. «Сәнқойлар», «Еріншек», «Қалжыңшыл қылжақпас», «Шаруа мен ысырап» сияқты өлңдерінде ақынның өз заманына лайық тұзу адам іздеу жолындағы көрген азапты жолы, кедергілері туралы баянлалады. Бұл туындыларында ақын адамның сыртқы бейнесі, жүріс-тұрысы, қарым-қатынасы туралы толғанады ақын. Және осындай адам бойында кездесетін кеселдерді сынау арқылы ғана адамды тұзеуге болатына, сонда ғана «таза адам», «тұзу адам» табатына сенеді.

Шәкәрімнің армандаған арлы, «жүрегі таза, ойында арамдық  жоқ» тұзу адамның типтік көрнісі, қарапайым  еңбек адамының бейнесі.

Қайраты зор, білмейтін  ерінуді,

Не асып, не мақтануды  желігуді.

Еңбегімен күнелткен  сырға берік,

Ұнатпайтын орынсыз елігуді.

Шәкәрім түзу адам «мынадай болу керек» деп портретін жасап, суретін салмайды. Ақын өз кейіпкерлерінің моральдық, рухани бейнесін, бұкіл адамдық бейнесін оның ісі арқылы жеткізуге бейім.

Шәкәрімнің адамға табиғат  берген қасиеттерді бейнелеу арқылы адам образын сомдаған шығармаларының ішінде «Талап пен ақыл» атты өлеңінің шоқтығы биік.Адам үшін басты қасиеттер  – талап пен ақыл деп есептейді. Адамға ең алдымен ақыл керек, содан соң алға ұмтылатын талап керек.

                          Тапқыш ой ғой ақылдың мағынасы,                                                                                                                                                                                                                                     

Түбі – жүрек, болады мида басы

Орынсызға ұмтылтпай  тоқтатуға 

Талаптың алты түрлі  бар ноқтасы,- дей келіп, талаптың жүйрік тұлпарына мінген жанға ынсап, рахым, ар, ұят, сабыр, сақтық сияқты алты түрлі қасиеттің қажеттілігін, соларды бойына жия білген адам ғана мұратына жете алатынын айтады. Бұл өлеңдегі Шәкәрімнің басты мұраты – адамның бойына ең алдымен талаптың нәрін сіңіру. Өйткені талапты адам ғана бәріне қол жеткізе алады.