қазақстан республикасындағы кәсіпкерліктң қолдау

   Кәсіпкерлік ісінің Қазақстандағы қазіргі түрлеріне тоқталатын болсақ, қазір Қазақстандағы мынадай ұжымдық-құқықтық кәсіпкерліктер құрылуда.

1. Шаруашылық серіктестік-толық серіктестік. Ол-ардың мүшелері өзара кәсіпорын құру жөнінде келі-сімге қол қояды. Құруға керекті серіктес мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы,зияны пайдаға қарай бөлінеді. әрбір мүше өзінің табысына пайда қосып сонан салық төлейді.
2. Командиттік серіктестік. Барлық серіктестік мү-шелері серіктес атанған іс жүргізушілер ішінен бі-реу немесе бірнеше мүшелері зиянның тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкершілікке алады.
3. Шектелген жауапкершілікті қоғамдар. Оның мү-шелері қоғамның міндеттеріне жауап бермейді,ал зиян тәуекелдеріне өздерінің үлестерімен жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам-қоғам міндет-темелеріне өздерінің заттарымен жауап береді.
5. Ашық және жабық акционерлік қоғам.
6. Өндірістік кооперативтер-ерікті түрде біріккен қоғамдар.
7. Унитарлы кәсіпорын-коммерциялық мекеме,мен-шіктік құқығы жоқ. Унитарлы кәсіпорынның мү-ліктері бөлінбейді. Унитарлы кәсіпорын тек мем-лекеттік немесе муниципалдық болады. Унитарлы кәсіпорын болып есептеледі.

   Кәсіпкерлікпен  айналысу үшін ең алдымен оған экономикалық жағдай керек. Олар: нарыққа тауар, қызметтер ұсы-ну,тауарлардың,қызметтердің алуан түрлері тұтынушылардағы ақша-қаражат көлемі,яғни олардың сатып алу қа-білеттілігі,жұмыс орнының және жұмыс күшінің артық кемдігі,еңбек ақы қорының артық-кемдігі,қарыз беретін мекемелердің ақша ресурстары болуы керек,т.б.

   Кәсіпкерлікпен айналысу үшін нарықтық инфрақұрылымы болуы керек:банктар,шикізат,материал,құрал-жабдықтар сатушылар,тауарды тұтынушыларға дейін жеткізетін мекемелер,заң,бухгалтерлдік т.б.қызмет көрсеттетін ме-кемелер, еңбекке орналастыру агенттігі, оқу орындары, жарнама,көлік,сақтандыру,байланыс,ақпарат,т.б.мекемелері.

   Әлеуметтік жағдай. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру,қалып-тастыру үщін тұтынушыларда тауар сатып аларлық қаражаты болуы,олардың тауарға,қызметке деген талғамы,төлем қабілеттілігі бар сұранысы болуы шарт. Оған қоғамның рухани даму дәрежесі және діни нормалар ықпалын тигізеді.

   Кәсіпкер өз ісіне шын берілген және одан қанағат алуы парыз. Ол әлеуметтік мәселелерге белсенді араласып,жағдай жасауы тиіс:денсаулық сақтау,жұмыс орнын жасақтау,еңбек ақы мөлшерін қадағалау т.б.

   Кәсіпкерлік жасақтау және оны дамыту үшін кадрлар оқыту,білім дәрежесін,мамандығын көтеруге көңіл бөлу,кәсіпкерлер даярлауды тұрақты қадағалау.

   Провалық жағдай. Ең бастысы кәсіпкерлік істерді реттейтін болуы шарт. Оған мыналар жатады:Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі,салық туралы заңдар,кә-сіпкерлерді бюрократтардан қорғайтын заңдар,шағын және орта бизнесті қолдайтын органдар,меншікке провалық заңдар,т.б.

Сонымен кәсіпорындардың  үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас ағзасын құрайды.

Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім шығарушылар  болып табылады. Ірі кәсіпорындар – эконамика «қаңқасы», экономикалық тұрақтылықтың базисі.

Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып  тұратын номенклатурасымен және ассартиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар мен шикізатты  қолдану қажет болған жағдайда пайда  болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кезінде  жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ – түйек  өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің барлық саласында нолдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі  жаңа технологияны игеру. Өнімнің  жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың  капиталымен тәуекел, ірі кәсіпорындарға  қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын  кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау жқмыстарын жүргізуде.

Сондай-ақ шағын  бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар, шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500 адамнан аспайтын жұмысшылар бар  және сату көлемі 20 млн доллардан  аспайтын фирмаларды жатқызады. Бірақ  бұл көрсеткіштер шартты болып табылады.

Жеке кәсіпкерлер  –  жеке тұлғалардың табыс алуға  бағытталған, олардың өз  меншігіне  негізделген және жеке тұлғалардың  атынан, олардың тәуекелімен және олардың мүліктік жауапкершілігімен  жүзеге асырылатын бастамашылық қызметі. Жеке кәсіпкерлердің мемлекеттік тіркелуін  салық органдары жүзеге асырады.

Шаруа (фермер) қожалығы деп жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге арналған ауыл шаруашылығы жерлерін пайдалануға, сондай-ақ осы өнімді өңдеуге және өткізуге тікелей байланысты адамдардың отбасылық-еңбек бірлестігі танылады.

Қазіргі таңда  республикамызда кәсіпкерлік қызмет бірнеше түрге қатысты, яғни іскерлік түріне байланысты - өндірістік, коммерциялық, қаржылық; шаруашылық субъектілеріне байланысты – ірі, орта және шағын; меншікке байланысты мемлекеттік, жеке, ұжымдық, аралас, дара; ұйымдастырылу  нышанына байланысты жеке, топтық, жеке-дара түрлерінде дамып отыр. Бір сөзбен айтқанда, кәсіпкерлік экоеномикамыздың жаңа салаларын немесе әлеуметтік әлсіздігін қамти отырып, өзінің қарқынын күшейтуде. Әрине, оның табысты дамуы еркін  экономикалық іскерлік арқылы ғана болатындығы  шет ел тәжірибесінен айқын.

1.3. Кәсіпкерлікті дамытудын шетелдік тәжірибесі

Көптеген  шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, кәсіпкерлікке байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікті қолдау механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді.

Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын  қызметіне байланысты факторларды  жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.

АҚШ – ғы шағын және орта бизнесті дамыту ерекшеліктері .

Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың  санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (2 сурет). Көрсеткіштерді салалар бойынша  құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы  бар, өңдеу саласында 500-ге дейін  жұмысшылары бар фирмалар шағынға  жатады.

2 – сурет. АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі  фирмалардың саны

АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге кері әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және саналық ағымы  жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс шағындарының өзгеруіне  өндіріс қимылының жеделдігі  жоғарылайды. Бір шағын кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.

Қазіргі уақытта  АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында жұмыс істейді. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі  өндірістің өзгерістерге, жаңа міндеттемелерге  бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп отыр.

Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан қолдауға тоқталып кететін болсақ. Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар, онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 %  қызмет етеді. Шағын бизнес кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің 52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4 мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66 территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байланыс аудан – аймақ – орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.

Америкалық  тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік  еркіндігін шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер  ресми белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді, конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың  бастауымен ақпарат беру, кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.

Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа  бағынады. Адвокаттық кеңсе негізгі  міндеттері:

• мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын бизнестің дамуына әсерін зерттеу.
• Шағын бизнеске әсер ететін факторларға экономикалық және статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.

 «Инкубатор»  термині алғаш кәсіпкерлікпен  айналысушыларға көмек көрсету  мақсатында университет, ұйымдар,  кампаниялар, федералдық үкімет  органдары жандарына ашылған  ұйымдарға қолданылады. «Инкубатордың»  басты міндеті – шағын, әсіресе  иннновациялық бизнесті алғашқы  қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған  кәсіпорындар тәжірибе жинайды,  одан ары даму үшін көмек  алады, нарықтағы өз орындарын  бекітеді. Дамудың белгілі бір  деңгейіне жеткеннен соң, әдетте  үш жылдан соң, фирмалар бизнес  – инкубаторлардан шығып өз  бетінше қызмет етеді. Ал босаған  орындарға бизнесті нөлден бастап  жатқан жаңа фирмалар келеді.

Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал –  жабдықтарды бірігіп қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор  көрсететін барлық қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі, аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы төменірек.

Бизнес –  инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:

а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;

б) құрал  – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру  техникалары (көшірме машиналары, факс, компьютерлер т.б.);

в) бір жылға  жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;

Бизнес –  инкубатордың басындағы тұлға –  директор немесе атқарушы директор.

Америка Құрама Штаттарындағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру және дамыту. Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық, мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі болды. Елімізде де қазіргі кезде бизне-инкубаторлар саны артып келеді.

АҚШ-тың сатып  алу федералы басқармасының ақпараты бойынша, 50-інші жылдардың ортасынан 70-інші жылдардың ортасына дейін  шағын фирмалар әртүрлі жаңалық  енгізулердің жартысынан көбін енгізген. Жаңалық енгізулердің төрттен бірі жұмыс істеушілер саны 100 адамдық  фирмаларға келеді.

Шағын бизнес капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды кеңейтуге айтарлықтай  рөлі бар. АҚШ-та соңғы 10 жылда жаңа жұмыс орындарының 60%-і 20 адамнан  аз жұмыскерлері бар компанияларға  келеді. 80-ші жылдардың басында жұмыссыздықтың зор өсуі жағдайында көптеген ғалымдар, экономистер мен мемлекет қайраткерлері  шағын бизнестен ірі компаниялардағы  жұмыс орындары қысқаруының орнын, толықтыруға қабілетті жаңа жұмыс  орындарын құратын құрал деп  санады. Сондықтан капиталистік елдердің үкіметтері тарапынан шағын бизнеске әртүрлі көмек көрсетіле бастады.