қазақстан республикасындағы кәсіпкерліктң қолдау

Кәсіпкерлік  экономикалық  белсенділіктің  ерекше  формасы  ретінде  экономиканың  мемлекеттік  жағында  да , жеке  секторында  да  жүзеге  аса  алады . Осыған  сәйкес : а ) мемлекеттік  кәсіпкерлік ; б ) жеке  кәсіпкерлік пайда болды .

              Мемлекеттік  кәсіпкерлік –  кәсіпорын , құрылтайшы  етудің  атынан  экономикалық  белсенділікті   жүзеге  асыру  формасы  болып   табылады :

             а ) өкілетті  болатын  мемлекеттік   басқару  органдары  ( іс -  әрекеттегі  заңдылықтарға  сәйкес ) мемлекеттік   мүлікпен  басқаруға ( мемлекеттік   кәсіпорын ) ;

             б ) жергілікті  өзін - өзі басқару органдары ( муниципальді  кәсіпорын ) . Кәсіпорынның   бұл түрдегі жеке  меншігі мемлекеттік бөлігінің немесе  муниципальді  мүліктің , бюджеттік қаражат бөліктерінің , басқа қаражат бөліктерінің  сабақтасу формасы . Ондай кәсіпорындардың маңызды сипаты – олардың өз  меншігіндегі  бар міндеттеріне , яғни  тек өз  мүлкімен  жауап беретін жағдайдың болуы . ( Олардың міндетері бойынша мемлекет  те  жауап бермейді , мемлекет  міндеттері  бойынша олардың өзі жауап бермейді ) .

               Жеке  кәсіпкерлік – кәсіпорын ( солай  тіркелген  болса ) немесе  кәсіпкер ( егер  жұмыс  күші  жалдауынсыз  ол  іс- әрекет  жүзеге  асырылса , жеке  еңбек  ісі  формасында ) атынан  экономикалық  белсенділіктің  жүзеге  асу  формасы .

               Әрине , бұл  түрлердің  әрбіреуінде  – мемлекеттік  және  жеке  кәсіпкерлік - өзіндік  ерекше  белгілері  болады , бірақ  олардың   негізгі  принциптері  көбінесе  ұқсас  болып  келеді . Екі   жағдайдағы  да  мұндай  іс - әрекеттің   жүзеге  асуы  бастамалықты , жауапкершілікті  , инновациялық табысты , пайдалы   марксимизациялауға  тырысуды  көздейді . Ұқсастығы – кәсіпкерліктің  екі  типологиясы .

               Пайда  алуға  бағытталған   ( кәсіпкерлік  табысты ) бастамалы   іс - әрекет  формасы  ретінде   кәсіпкерлік  мазмұнға  байланысты  және  оның  қайта  өңдеу  процессіндегі  негізгі  стадияларымен  байланысына  қарай  кәсіпкерліктің  түрлері  пайда  болды : өндірістік , коммерциялық , қаражаттық , сақтандыру .

              Кәсіпкерліктің  өндірістік  деп   аталуы – егер  кәсіпкердің   өзі, тікелей , еңбек  қаруын  және  заттарын  фактор  ретінде   пайдалана  келе , келешекте   тұтынушыларға , сатып  алушыларға , сауда  ұйымдарына  сату  үшін  өнімді , тауарларды , қызмет  көрсетуді  , істі, ақпаратты , рухани құндылықтарды   өндіреді . Сөйтіп , кәсіпкерлік   түріндегі  өндіріс  қызметі  – негізгі , айқындаушы  болып   саналады .

             Тауарларды  тікелей  өндірумен   байланысты  кәсіпкерлік  іс  сипаты :

            1 ) дәстүрлі  сипат ( дәстүрлі  кәсіпкерлік ) ;

            2 ) инновациялық  сипаты  ( инновациялық  кәсіпкерлік  іс - әрекет , инновациялық  кәсіпкерлік ) ;

            Тікелей  тауарларды  өндіру  саласындағы  кәсіпкерлік   нарыққа  дәстүрлі  немесе  инновациялық  тауарларды  өндіруге  және  қамтамасыз  етуге  бағдарлануы   мүмкін . Кәсіпкерлік  іс  тәжірибесі   кез – келген  формасында  өзіне   инновациялық  көзқарасты  қосады . Кәсіпкерлік  істің  жоғарыдағы  айтылған  типтерге  бөлінуі   нарыққа  дәстүрлі  тауарларды  өндіру  және  қамтамасыз  ету  – жаңа  әдіс  тәсілдерге , өндіріс   ұйымдастыруына , өндірілетін  тауардың  техникалық  элементтеріне   және  сапалық  сипаты  өзгеруіне   байланысты  іске  асады .

             Коммерциялық  кәсіпкерлікте   кәсіпкер  дайын  тауарды , басқа   біреуден  ала  отырып , тұтынушыға , сатып  алушыға  сата  отырып , коммерсант , саудагер  рөлін   атқарады . Мұндай  кәсіпкерлікте   тауардың  өзі  фактор  болып   табылады , ал  кәсіпкер  пайдасы  – сатып  алу  бағасынан   алып  түсетін  тауарды  сатудан   пайда  болады . Айта  кететіні , егер  тауар  заң  негізінде   алынса , онда  сауда – коммерциялық  кәсіпкерлікті  алып  сатарлық  деп  атауға  болмайды  және  осы  негізде  талқылауға  жатпайды . Заңсыз  деп  саналатыны  қайта  сатудың  сауда   ережелері  бұзылса , тыйым   салынған , қылмыстық  алып  сатулар   туралы  сөз  қозғауға  болады .

               Делдалдық – кәсіпорын , кәсіпкер  өзі  тауарды  өндірмейді  және  сатпайды , ол делдал  рөлін   атқарады , тауар  алмасу  процессінде  , тауарлы – ақша  операцияларын   байланыстырушы  ұя  боллып  табылады . Делдалдық  кәсіпкер  ісінің  басты  міндеті  мен  нышаны  – өзара  екі  жақтың  назарын  қосу. Оның  қызметі  әр  жақтың  қызметін  атқаруында. Ондай  қызмет  көрсетуден  кәсіпкер  табыс , кіріс  алады  .

               Қаржылық  кәсіпкерлік – коммерциялық  кәсіпкерліктің  ерекше  формасы,  онда  сату –сатып   алу   нышаны  ретінде, кәсіпкердің   сатып  алушыға  сататын   немесе  оған  несиеге  беретін   ақша  және  құнды  қағаздар.

              Сақтандыру   кәсіпкерлігінде   кәсіпкер  сақтандырушыға  күтпеген  оқиғалар  нәтежесінде  мүмкін  болатын  зиянның   компенсация   мүліктеріне, құндылықтарына, өміріне   белгілі  бір  төлемақыға  кепілдік  береді. Мүлікті, денсаулықты,  өмірді  сақтандыру  қаражатты  – несиелі   кәсіпкерліктің  ерекше  формасы, онда  кәсіпкер  белгілі  бір  жағдайларда   ғана  сақтандыру  ақысын  төлей   отыра, сақтандыру  жарнасын   алады. Ондай   жағдайлардың  болып  қалуы  әрдайым   емес, сондықтан  қалып  қойған  бөлігі  кәсіпкерлік  табысты   құрайды. [ 6 ]

              Қазақстан   Республикасының   Азаматтық  кодексіне   сәйкес  кәсіпорындардың  кәсіпкерлік   ісінің  ұйымдастырушылық  - құқықтық  формалары  аңықталады. Кәсіпорындардың   ұйымдастырушылық – құқықтық  формаларының  бірнеше   түрлері   бар:

              - Шаруашылық  серіктестік. Шаруашылық  серіктестік – жарғылық  капиталмен  құрылтайшылардың  үлеске ( салым ) бөлінген  коммерциялық  ұйымы болып   саналады . Құрылтайшылардың  ( қатысушылардың ) салымдары есебінен  жасалған  мүлік , сонымен бірге шаруашылық  серіктестікпен  өз  ісінде  өндірілген  және  пайда болған  мүлік серіктестікте жеке  меншік  құқығында қалады . Шаруашылық  серіктестік бір тұлға арқылы  жасалуы мүмкін , яғни  ол  жалғыз  қатысушы  болып табылады . Шаруашылық   серіктестік толық серіктестік формасында , коммадитті  серіктестік , жауапкершілігі  шектеулі  серіктестік , қосымша жауапкершілігі  бар серіктестік ретінде құрылады .

               - Толық серіктестік. Толық болып саналатын серіктестікте оның  қатысушылары  толық серіктестік мүлкі жеткіліксіз кезде , оның  міндеттері  бойынша , барлық  оған  жататын мүліктерге  бірлесе жауапкершілік алады . Азамат  тек бір ғана  толық серіктестік қатысушысы  болуы мүмкін . Толық серіктестіктің  жоғары  органы  болып   қатысушылардың  жалпы жиналысы  саналады . Толық серіктестік , егер  онда  бір ғана  қатысушы  қалып , егер  ол  алты  ай  ішінде  серіктестікті қайта құрмаса немесе  жаңа  қатысушыларды қабылдамасы , бұл жағдайда  серіктестік жойылады.

               - Коммандитті серіктестік. Коммандитті болып өз  қатарына  өзіндік барлық  мүлкімен ( толық серіктерімен ) серіктестік міндеттері  бойынша қосымша жауапкершілікте болатын бір немесе  одан  көп қатысушылардың  жауапкершілігі  шектеулі   серіктестік мүлкіне салым салған  сомасынан шектеледі және  кәсіпкерлік істе  серіктестік жүзеге  асыруына  қатыспайды .

               - Жауапкершілігі  шектеулі  серіктестік. Жауапкершілігі  шектеулі   деп – бір немесе  бірнеше адаммен серіктестікті құрылтайшы  етуі  саналады , оның  жарғылық  капиталы  құрылтайшылық   құжаттар  мөлшерімен  үлестерге бөлінген ; жауапкершілігі  шектеулі  серіктестік   қатысушылары  оның  міндеттері  бойынша жауап бермейді  және  серіктестіктің  іс - әрекетіне байланысты , олардың салынған  салым бағасы  шегінде шығындар  қаупін  көтереді . Бұл ережеден  тыс шығуы нағыз кодекспен және  заңдылықты  актілермен  қарастырылуы  мүмкін .

               - Акционерлік қоғам. Акционерлік қоғам деп – саналатыны  өз  ісін  жүзеге  асыру үшін қаражаттарды  тарту мақсатымен  акцияларды  шығаратын заңды тұлға . Акционерлік қоғам акционерлері  оның  міндеттері  бойынша жауап бермейді  және  заңдылықты  актілермен  қарастырылған ерекше  жағдайларға қарай , оған  жататын акциялар  бағасы  шегінде , қоғам іс - әрекетіне байланысты  шығын қаупін  көтереді . Акциялары   оның  құрылтайшылары  арасында  және  басқа алдын – ала белгілі адамдар арасында  таратылатын акционерлік қоғам жабық акционерлік қоғам болып табылады . Жабық акционерлік қоғам олардың шығарылатындардың тек жабық тәсілмен  орнықтыруға құқылы . Акционерлік қоғамның  жоғарғы – оның  акционерлерінің жалпы жиналысы .

                - Өндірістік  кооператив . Өндірістік  кооператив  болып олардың жеке  еңбекке қатысуы негізінде және  оның  мүшелерінің мүліктік  жарналармен бірлестігі  негізінде , бірлескен кәсіпкерлік іс - әрекеті үшін  мүшелік ету негізінде азаматтардың  ерікті  бірлесуі  саналады . Кооператив  мүшелері   екеуден кем болмауы керек . Өндірістік  кооперативтің жоғарғы органы – оның  мүшелерінің жалпы жиналысы .

               - Тұтынушылық  кооператив . Тұтынушылық кооператив   болып саналатыны – оның  мүшелерінің мүліктік  ( пайлық ) жарналарымен  бірлесе жүзеге  асырумен  қатысушылардың  материалды  және  басқа сұраныстарын  қанағаттандыру  үшін  мүшелік негізінде азаматтардың  ерікті  бірлестігі . Тұтынушылық кооператив   мүшелері  кооператив  мүшелерінің қосымша жарналарының  салынбаған  бөлігі  шегінде оның  міндеттері  бойынша бірлесе субсидиарлы жауапкершілік ке  алады .

               - Ассоциация  (одақ) формасында  заңды  тұлғалар  бірлестігі. Коммерциялық  ұйымдар кәсіпкерлік ісінің  үйлестіру , жалпы мүліктік  пайдаларын  көрсету және  қорғау   мақсаттарында өзара келісім бойынша , сонымен бірге коммерциялық  емес  ұйымдармен  ассоциация  ( одақ ) формасында  бірлестіктер  құрады .

                - Бірлескен  кәсіпорындар . Шетелдік  инвесторлар Қазақстан Республикасы  территориясында заңды тұлғалар  және  азаматармен бірлесе кәсіпорындарда  іскерлік  қатысуына құқылы , сонымен бірге толық шетел инвесторларына  қарасты кәсіпорындарды  құра  алады . Шетелдік  инвестициясы  бар кәсіпорын Қазақстан Республикасы  териториясында  заңмен  қарастырылған акционерлік және  басқа шаруашылық   қоғамдар  мен серіктестіктер  формасында  құрылады  және  іс - әрекет  жасайды . Бірлескен кәсіпорын оның   құрылтайшы  жолымен немесе  шетелдік  инвестордың қатысуы үлесін  алу нәтежесінде , шетелдік  инвестициясыз   немесе  ондай кәсіпорынды толық   ала отырып , бұрын құрылтайшылық   еткен кәсіорында  құрылуы мүмкін . Бірлескен кәсіпорындар  Қазақстан   Республикасы  территориясында да , шетелдерде   де кәсіпорындар , филиалдарын және  өкілдерін құруға  құқығы  бар .        

          Кәсіпкерлік субъектісі болып-жеке адамда, сонымен бірге заңды тұлғалар, біріккен серіктестік: арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялары, әртүрлі бірлестіктер (корпорациялар)табылады.

          Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:

• дербестік және тәуелсіздік;
• экономикалық ынталылық;
• шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік;
• жаңашылдық.

         Кәсіпкерлік түрлері:

1. Атқаратын міндетіне қарай кәсіпкерліктің мынадай түрлері бар:
• өндірістік,
• коммерциялық,
• қажылық
• кеңес беру.
2. Мемлекеттік түрлері бойынша
• жеке меншік,
• мемлекеттік,
• муниципалды
• қоғамдық құрылымдар меншігі.
3. Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке ад-амның немесе коллективтің құрамы болуы керек.
4. Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді:
• ұжымдық-провалық
• ұжымдық-экономикалық.

  Осылардың ішінде ұжымдық-провалық  кәсіпкерліктер.

1. Серіктестер-бұл адамдардың бірлестігі,онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз ка-питандарын қосады және әрбір мүше өзінің капи-талымен жеке жауап береді. Олар: 1)шексіз жауапкершілікті серіктестер; 2)командитті (сенімге негізделген) серіктестер шектелген жауапкершіліктермен.

   Ұжымдар өздерінің қаражаттарымен бірігеді. Шектелген жауапкершілікті қоғам мүшелері ұжымның міндетте-мелеріне жауап бермейді.

2. Акционерлік қоғамдар :ашық және жабық түрде болады.

   Кәсіпкерліктің ұжымдық-экономикалық  формалары.

1. Концерн-көп салалы акционерлік қоғам,әртүрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алады.
2. Ассоциация-экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі.
3. Консорциум-бұл ірі финанс операцияларын істеу үшін (мысалы,өте ірі жобаға инвестиция)біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.
4. Синдикат-бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
5. Картол-тауар,қызмет көрсету бағасы,нарық аудандарын бөлу,өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
6. Финанс-өнеркәсіп тобы - банк, сақтандыру,және сауда капиталының бірлестігі.