Референдум – конституциялық–құқықтық институты ретінде

Отан» мен «Асарды» Ел Президенті біріктірмесе, өз еркілерімен бірігулері менің ойымша қиындау. Алайда, президентік  бағытты ұстаған осы екі партияның  әрқайсысының өздеріне сай сайлаушылары бар екенін де ұмытпалық. «Отаншылдар» номенклатураның жақын арада әлсірей қоймайтын күшіне сүйенсе, «асаршылар» жастарды жетекке алуда. Ал «Аграрлық» партия мен «Ауылдың» бастарының қосылмайтындығы айдан анық. Жеке қолдаушылары бар партиялардың қатарына «Азаматтық партияны, «Патриоттар» партиясын жатқызуға болады. Өкінішке орай, «Руханияттың» азы бар да заты жоқ. Әрине, азаматтардың әрбір тобының партия кұруға толық құқығы бар, алайда бұл мәселеге байсалды түрде қарау керек сияқты. Болашағынан үлкен үміт күттірер партиянын қатарына «Ақ жолдың» жататыны анық. Құрылған күннен бастап өздерінін негізгі бағытын бұлжытпай ұстап келе жатқан жөні бүгінге емес болашаққа жұмыс істеуге ниет етіп отырған бірден-бір саяси күште осы. «Ақ жолдың» басты артықшылықтары — қазіргі саяси жағдайда орталық (центристік) бағыт ұстауы, нақты мәселелер жөнінде ешқандай қайшы  оппозициялық қимылдарға баруы, Ел Президентімен «ара қашықтықты» ұстай білуі ең бастысы, ұлттық мәселені біршама көтеріп жүргенінде.

Бұл сұхбат журнал бетіне шыққанға шейін Қазақстанның саяси арнасына тағы бір-екі партияның, шығуы ғажап емес. Мақсұт Нәрікбаев ағамыздың «Құқықтық  Қазақстан үшін» қозғалысының соңғы уақыттағы іс-әрекеттеріне қарап, сайлауға дейін оның да партияға айналып, тіркеліп үлгіруі мүмкін. Сонымен қатар жоғарыдан ешқандай нұсқау түспесе «Демократиялық тандау қозғалысы» да сайлау додасына қосылуы керек.

Жақындап келе жатқан сайлаудын  басты ерекшелігі — кандидаттардың сайлау науқанын жүргізу бағытының  өзгеруі деп ойлаймын. Бұрындары  біреуі әкімнің қолдауына, енді біреуі астанадағы ағасының беделіне, тағы біреулері ақшасына сенсе, енді барлығын сайлаудың әдіс-тәсілі шешеді. Әрине, көптеген жерлерде бұрынғы әкімшілік тәсіл сақталады, дегенмен сайлау технологиясы бірінші орынға шығады. Қазір көптеген кандидаттың ақшалары да, ағалары да бар, әңгіме — сол ақшаны тиімді жұмсап, халықтың даусын ала білуде.

Сайлау мерзімі жақындаған сайын  жан-жақтан сайлау технологиясын жақсы  меңгерген мамандар, агенттер Қазақстанға  ағылуда. Бұлардың өз қызметтері үшін еурақұрайтын ақылары да (100-120 мың доллар көлемінде) біздің кандидаттар үшін онша көп қаржы емес. Демек, әкімшілік тағайындаудан алыстап, әділ сайлауға жақындады ма, әлде, халықтың тандауынан аттап өтіп,  сайлауға еніп келе жатырмыз ба, ол жалпы әлі белгісіз [17].

Сайлауға қатысу демократиялық елдердегі азаматтардың саяси өмірге қатысуының негізгі формасы болып табылады. Мұны өзіміз жүргізген социологиялық зерттеулер нәтижесі де дәлелдеп отыр. Сауалнамаға жауап берген респонденттерді  90% сайлауды және референдумда дауыс беруді азаматтардың саяси өмірге қатысуының басты түрлері ретінде анықтаған.

Қазақстан Республикасын  да Конституция бойынша еркін  сайлаулар халықтың тікелей еркін  білдірудің бір жолы. Сайлау кұқығы Республика азаматтарының сайлауларға  өз еркімен және ашық қатысуына кепілдік береді. Қазақстан Республикасының конституциялық заңына сәйкес жалпыға бірдей тең және төте сайлау негізінде Президент, Мәжіліс және мәслихат депутаттары сайланады. Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады. Біз азаматтардың сайлауға қатысуын олардың саясатқа қатысуының әр түрі ретінде қарастыра отырып, мына мәселелер ескергенді жөн көрдік. Бұл жерде сайлауға қатысқан сайлаушылар саны емес, oл (сайлау) қандай принциптер негізінде ұйымдастырылғаны көрсеткіш болуы керек. Себебі,  кеңестік дәуірде де сайлаулар ұйымдастырылған, азаматтар сайлауға қатысуға және сайлануға құқылы болды. Тіптен сайланушылар сайлауға 99-100% дейін қатысып отыруға,  бұл сайлау науқандарының  заңдастыру, саяси әлеуметтендіру мен саяси ағартушылық құрамды болғаны түсінікті. Себебі, сайлау өзінің негізі міндетін орындап  яғни, адамдарға өз еріктерімен» таңдау мүмкіндігін берген жоқ. Сайлаушылар баламасыз жоғарыдан бір ғана үміткерге дауыс беруге тиіс болды. Ал 1991-2007 жж. аралығында Қазақстанда өткен Президенттік Мәжіліс және мәслихат сайлауларына келетін болсақ, олардың басты айырмашылығы сайлаулардың еркін, бәсекелестік негізде ұйымдастырылуында. Сонымен бірге кеңестік дәуірде азаматтар сайлауға қатысуды өздерінің еркін білдіруден көрінеді міндеті ретінде қабылдаған.

Ал бүгінгі  күні Сайлау туралы заңға сайкес Орталық  сайлау коммссиясы заңдағы талап  етілетін құжттары болған жағдайда Президент  үміткерлер нешеу болса да. Мәжіліс  және мәслихат депутатына кандидаттардың кез келген санын тіркеуге тек сайлау комиссиясы тіркеуден бас тартқан жағдайда үміткер орталық сайлау комиссиясына немесе сотқа шағым жасауға құқылы [21].

Сонымен еліміздегі сайлаулардың жаңа принциптерге негізделуі (бәсекелестік еркін, баламалық) үміткерлер санын да көбейтіп отыр. Мысалға, Жоғарғы Кеңес кейін Парламент Мәжілісіне сайлаулар барысында 1994 ж. наурыз айында 42 маңдат 64 үміткер, 1995 ж. желтоқсан айында 67 маңдатқа 285 үміткер, 1999 ж. қазан айында 67 маңдатқа 566 үміткер болған.  2004 ж. қыркүйектегі Парламент Мәжілісінің депутатынан үміткер ретінде 67 мандатқа 581 адам ұсынылған . Сонымен, 1994 ж бір мандатқа 15,1995 ж, - 2004 ж. 10 үміткерден келіп отыр.

Ал 2007 ж. өткен Парламент Мәжілісіне сайлаудың  ерекшеліктерін саяси  сайысқа үміткерлер емес, саяси партиялардың түсуінде Сайлау нәтижесі қай саяси партияның  шешіміне ие екенін дәлелдегендей.

Қазақстан сайлауға қатысу құқын жүзеге асыру нәтижелерін көрейік. Тәуелсіздік  алған уақыттан бері заң шығарушы органда сайлау алғашқы рет өткізілді: 1990 , 1991 ж, 1995 ж. 1999 ж. 2004 ж, 2007 ж, ал Президентік сайлау - 1991 ж. 1998 ж.. 2005 ж, референдум - 1995 ж.

Сонымен 1990-2007 жылдар арасында  Президенттік және Парламент Мәжілісіне депутаттарды сайлау нәтижелері: 1950 ж. Жоғары Кеңеске  қатысқан  сайлаушылар саны - 84.00%, 1994 ж. Жоғарғы Кеңеске - 70,52%. 1995 ж. Парламент Мәжілісінің депутаттарын сайлауға қатысқан сайлаушылар саны  9.84%, 1999 ж. - 62.56%, 2004 ж. - 56.7%, 2007 ж - 68.4% кұрайды.

Aл Президентік Сайлауға келетін  болсақ 1991ж 88.23%, 1995 ж референдумде, - 91.21%, 1999 ж. - 87 05%, 2005 ж -82 сайлаушы қатысқан.

«Парламент мәжілісін сайлау  Президенттік сайлауға  қатысу ерекшелігін  салыстыра отырып қорытынды жасауымызға  болады.

Біріншіден қазақстандық сайлаушылардың Президентке  деген сенімінің  жоғары екенін көрсетеді. Бұл Президенттің елімізді жаңарту идеаларының ешкімнің арасында қолдауын тауып отырғандығының белгісі,

елбасының коғамдық-саяси  тұрақтылық кепілдігі ретінде қабылдануымен  байланысты.

Екіншіден сайлау жүйесіндегі өзгерістерге  қарамастан Парламент Мәжілісіне сайлауға азаматтардың қатысу деңгейінің жоғарылағанын көреміз [16].

Сайлау жүйесін қалыптастыру социумның  саяси құрылымдарын  байланыстылығын  орнатуға мүмкіндік береді. Ең бастысы мемлекетке әлеуметтік бақылаудың арнауы. Сайлаушылар дауыс беру үрдісі арқылы өздерінің таңдауларын яғни қандай саяси құрылыс орнайтынын  қолдайтындығын бідіреді. Сайлаушылар корпусын қалыптастыру үрдісі мемлекеттік басқару сипаты мен бағытын анықтайтын факторлардың бірі болып табылады. Бірақ сайлаушылар саяси шешімдерді қалыптастыруға, оны қабылдауға тікелей қатыса алмайды. Сондықтан, саяси партиялар олардың мүдделерін саяси үрдіске айналдыратын құрылымға айналуы қажет.Осы тұрғыдан алғанда  сайлау жүйесіндегі өзгерістер саяси партияларға жаңа бір мүмкіндіктер беруде. Дәлірек айтар болсақ, саяси партиялар саяси қатысу құрылымы ретінде азаматтарды саяси үрдіске ұйымдасқан түрде қатысады. Әрине, Қазақстандық сайлаушылар арасында да сайлау барысында қиындықтар туындап отыр. Себебі  қарама-қайшы әлеуметік-экономикалық және саяси реформалар жағдайында қазіргі замандық мемлекеттік басқару  жүйесін бағалау үшін арнайы білім саяси өмірлік оқиғаларын әр кезде назарда ұстап, оны оңтайлы процедуралар негізінде талдай алу керек. Бүгінгі күні қалыптасып отырған жағдай Қазақстандық, сайлаушылардан шыдамдылықты, ізденісті талап етеді. Өкінішке орай, қазақстандық сайлаушылардың басым көпшілігіне бұл қасиеттер көп емес. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық, шетелдік қаржыландыру мемлекетті және жергілікті өзін-өзі басқару реформасы мемлекеттік кауіпсіздік жүйесі сияқты және т,б. мәселесі сайлаушылар үшін түсініксіз болып табылады. Бірақ саяси мақсатта (спекуляция) кеңінен қолданылып отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Демократияны жүзеге асырудың ең маңызды құралы сайлау болып табылады. Өйткені, азаматтардың саяси билікке араласуы сайлау арқылы ғана жүзеге асады. Сайлаушылар заң шығарушы органға өздерінің өкілдерін сайлау арқылы билік ісіне араласады. Өздерінің билік жүргізу құқығын өздері таңдап, сенім білдірген өкілдері арқылы жүзеге асыру жолын өкілдік демократия деп атайды.

Саяси тәртіп келесі жағдайларды қамтамасыз еткен жағдайда демократиялық деп  есептеледі:

• мемлекеттік органдарға үміткерлерге дауыс беруге барлық ересек турғындардың қатысу құңының болуы;

- сайлаулардың белгіленген уақыт шеңберіне сәйкес тұрақты еткізілуі;

- партия құру және өз үміткерлерін ұсыну құқығы барлық тұрғындар тобында болуы;

- заң шығарушы органды бәсекелесгік непіде қалыптастыру;

- сайлау науқандарының әділ және әдіпетті өткізілуі сайлаушылар таңдауына қорқыту немесе қысым көрсетілмеу әрі.

Оларға кедергі келтірмеу:

- жасырын және еркін  дауыс беруді қамтамасыз ету. Екіншіден, сайлау жүйесі мен үрдістері мемлекеттік органдардың заңдарын  және ашыктығын қамтамасыз етеді. Сонымен бірге  халықтың үкімет жүрізіп отырған сайлау деген сенімін білдіреді үшіншіден, сайлау жүйесі мен үрдістері саяси жүйе сипаты мен бәсекелестікке саяси плюрализм жағдайына әсер етеді төртіншіден әлеумеітік экономикалық  мәдени және саяси идеологиялық факторлармен катар электорондық мінез-құлық сайлауж үйесінің сипатымен анықталады. Сайлау жүйесі тұрғындардың сайлауға катысу масштабын  дауыс беру нәтижесіне сайлаушылардың ықпал ету мүмкіндігін, сайланбалы органдардағы өкілеттік жетекшілік және т.б. мәселелерді тұйықтайды. Бесіншіден саяси қатысу электорондық үрдіс индикаторы, саяси күресті жүзеге асыру жолы.

Сайлау жүйесі дегеніміз заңмен анықталған ережелер,прициптер жиынтығының  көмегімен дауыс беру нәтижелерін  анықтау мен депутаттық мандаттарды  бөлу.

Бүгінгі күні сайлау жүйесінің сайланбалы түрі қалыптасып отыр. Плюралдық жүйе жағдайында жеңіске шартты түрде көп дауыс жинаған үміткер жетеді. Плюралдық сайлау жүйесі АҚШ мен Ұлыбританияда қалылтасып отыр. Бұл жүйеде «кім бірінші келеді сол жеңіске жетеді» немесе «жеңілпаз бәріне ие» принципі жүзеге асырылады.

Мажоритарлық жүйеде  үміткер  жеңіске жету үшін сайлаушылардың 50 пайыз дауысын жинауы керек. Мажоритарлык жүйенің екі түрі бар:  дауыс  берудің, екі түрі аркылы өтуі және балама дауыспен өтуі. Егер, бір мандатты округтерде бірінші турда үміткерлердің бірде-бірі басым дауыс алмаса. онда шартты түрде басым дауыс жинаған екі үміткер арасында дауыс берудің екінші түрі өткізіледі. Ал балама дауыспен дауыс беру жүйесі сайлаушы үміткерлер арасынан өз калауын көрсете алған жағдайдаұ қолданылады. Мысалға, осы жүйе Австралияда өкілдер палатасы мүшелерін сайлауда қолданылады.

Пропорционалдық жүйе  парламент  сайлауда кеңінен қолданыпып жүрген сайлау жүйесі. Бұл жүйе Парламентте  партиялар окілдерінің артық  болуынан немесе өкілсіз қалуынан сақтандырады. Пропорционалдык жүйе мен дауыстардың бөлінуіне сәйкес орындарды болу болып табылады. Бүгіндік Қазақсганда осы пропорционалдық жүйе калылтасып отыр оны сайлауда бәсекелестікке үміткерлер саяси партиялар түседі.

Жалпы қатардағы азаматтар өзінің елінің саяси өміріне әр түрлі жолдармен катыса  алады. Бірақ өз еркін білдіру мұндай қатысудың ең маңызды түрі болып есептеледі. Кейбір зерттеушілер мемлекеттің жоғары opгандарына тұрақты еркін бәсекелестікке негізделген сайлаудың болуын демократиялық жүйені демократиялық емес жүйеден ерекшелендіретін бірден-бір маңызды белгілерінде көрсетеді. 

Сайлауға катысу демократиялық елдердегі азаматтардың саяси өмірге қатысуының негізгі  формасы болып табылады. Мұны өзіміз жүргізген социологиялық зерттеулер нәтижесі де делелдеп отыр. Сауалнамаға жауап берген респонденттерді  90% сайлауды және референдумда дауыс беруді азаматтардың саяси өмірге қатысуынын басты түрлері ретінде аныктаған.

Қазақстан Республикасында  Конституция жүйесінің сипатымем  анықталады. Сайлау жүйесі тұрғындардың сайлауға катысу масштабын дауыс еру нәтижесіне сайлаушылзрдың ықлал ету мүмкіндігін, сайланбалы органдардағы  және т.б. мәселелерді айқындайды. Бесіншіден, саяси қатысу электорондық үрдіс индикаторы саяси күресті жузеге асыру жолы.

 Сайлау жүйесі дегеніміз заңмен анықталған ережелер, прициптер жиынтығының көмегімен дауыс беру нәтижелерін анықтау мен депутаттық мандаттарды бөлу.

Бүгінгі күні сайлау жүйесінің сайланбалы түрі қалыптасып отыр. Плюралдық жүйе  жағдайында жеңіске шартты түрде  көп дауыс жинаған үміткер жетеді. Плюралдық сайлау жүйесі АҚШ мен Ұлыбританияда қалылтасып отыр. Бұл жүйеде «кім бірінші келеді сол жеңіске жетеді» немесе «жеңілпаз бәріне ие» принципі жүзеге асырылады.

Мажоритарлық жүйеде  үміткер  жеңіске жету үшін сайлаушылардың 50 пайыз дауысын жинауы керек. Мажоритарлык жүйенің екі түрі бар:  дауыс берудің, екі түрі аркылы өтуі және балама дауыспен өтуі. Егер, бір мандатты округтерде бірінші турда үміткерлердің бірде-бірі басым дауыс алмаса. онда шартты түрде басым дауыс жинаған екі үміткер арасында дауыс берудің екінші түрі өткізіледі. Ал балама дауыспен дауыс беру жүйесі сайлаушы үміткерлер арасынан өз калауын көрсете алған жағдайдаұ қолданылады. Мысалға, осы жүйе Австралияда өкілдер палатасы мүшелерін сайлауда қолданылады.

Пропорционалдық жүйе  парламент сайлауда кеңінен қолданыпып жүрген сайлау жүйесі.  Бұл жүйе Парламенте партиялар оюлдерінің артық болуынан немесе өкілсіз қалуынан сақтандырады. Пропорционалдык жүйе мен дауыстардың бөлінуіне сейкес орындарды бөлу болып табылады.