Жеткіншектердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы әлеуметтік институттардың өзара әрекеттестігі»

    Аталған және басқа да сан қилы әлеуметтік-коғамдық себептер негізінде ата-аналар ықпалы мен бала тәрбиесінің сапасы арасында мың сан тәуелді байланыстар өрбитіні белгілі. Солардың арасынан аса көзге түсер, маңызды болған жәйттерге талдау беріп, және олар бойынша жасалатын тұжырымдарға орай ата-аналар мен педагогтарга қажетті кеңес ұсыныстарды алға тартқан жөн болар.

    Отбасы  проблемаларымен шұғылданушы әлеуметтк  педагогика тәрбиеге байланысты  аса нәзік те тереңдей жайлаған  тәуелділіктерді байқастырып, оларды  казіргі заман балаларын қоғамдық  оңды үрдістерге икемдестіре  тәрбиелеу сапасын көтеру үшін пайдалануды ұсынады. Олар арасында елеулі маңызды болғандары:

1. Баланы қоршаған  жақын орта басымдылығы (приоритет). Өмір дәлелдегеніндей, адамдардың  бір-біріне ықпал жасау дәрежесі  олар арасындағы жақындыққа тікелей де тура байланысты. Жақын-жуыктар шеңберіндегі қатынастардан туындайтын талап, шектеулер жалпы қоғамды қоса, бізден аулақ болған қауымдастықтар мен әлеуметік топтардан болатын ықпалдардан гөрі салмақты да әсерлілеу. Осыдан да баланың болашақ сәтті өмірін қамтамасыз етуде отбасының рөлі орасан.

2. Мейір мен  сүйіспеншілік баланы билеудің басты құралы. "Әркім сүйгеннің құлы" деп атам қазақ бекер айтпаған. Балаңызды тәрбиелі көргіңіз келсе, оны аталық мейірім мен аналық махаббатқа бөлеңіз. Сонда әке, шеше тарапынан қолданылатын басқа ыкпалдардың қажеті болмай қалады.

3. Бала тәрбиесінде  ұлы ғұлама В. Гете даналығынан  бірер сөзді ереже ретінде  қабылдаған көп болмас: «Егер 6із адамдарды сол күйінде қабылдайтын болсақ онда, оларды тәрбиеден алыстатқанымыз. Ал, егер біз оларды болашақтағы өзіміз арман еткен тұлға ретінде қабылдасақ олардың бойындағы табиғаттан дарыған жаксылықтарының жүз беруге, содан азаматтық кемелге жетуіне көмектескеніміз».

4.  Ата-аналар  өзімшілдігіне (эгоизм) негіз болар  «мүдделі күтім» (востребованное ожидание): адам пендеге кейде тән болатын қасиет - өз қалауымызды ғана қалайтынымыз, осы қалаудан қандай да ауытқу болса, оған деген қызығушылық өрістей даму орнына, керісінше, кұрдымға кетеді. Ал мундай өзгеріс, сіз канша тырысқаныңызбен балаңыздың даму барысында   жобалаған жоспарыңыз ақталмай жатады. Тәрбие барысында күткен мүддеңіз орындалмай, сіз қиналасыз, атасы мен анасы күткеніндей бола алмағанынан балаңыз күйзеледі. Нәтижеде жалпы отбасындағы тәрбие дағдарысқа ұшырайды.

5.  Балаға  қаратылған ниетті өтініш әсерін күшейте түсу жолын қарастыру - ата-ана қалауынан ауытқу ықтималын кемітеді. Бұл үшін өз қалауыңызды әдейі керісінше талаппен ауыстырыңыз (инверсия). Мысалы, айтқанды қылмай жүрген баланы ұйықтатқыңыз келсе, қандай да сылтау тауып, көзін жұмдырмаңыз; беті колын жуып-шайып жүретін еткіңіз келсе, суға жақындатпай көріңіз, сонда баяғыдан сізді қинап келе жаткан кері өжеттік сіздің калауыңызға қызмет ете бастайды; ягни өз «менің» көрсетуге табиғатынан құштар бала ал, «ұйықтағаным ұйықтаған», «жуғаным жуған» деумен өзі бұрын қаламайтын әрекетін енді сезбестен орындаумен болады.

6.  Отбасылық  тәрбиеде дағдарысқа кезектіру  тәсілін қолданудың пайдалы тарапы  бар. Бала үшін қатерлі, түсініксіз, немен аяқталары белгісіз жағдайларды  әдейі ұйымдастырып, содан баланы өзінше жол тауып шығуға мәжбүрлеу қажет. Әлбетте, мұндайда ата-ана баласының қандай да қатерге ұрынып қалмауын аңдып, оның әрекеттеріне байқатпай реттеу-түзетулер береді. Осындайда қажетті бейімділіктерді алған бала, болашақ өміріндегі қай дағдарысқа да дайын болып өседі.

7. Балаға үйретіп  жатқанын өзі орындай алған  мұғалім - ұлағатты ұстаз.

8.  Баламен  араласа жүргізілетін жұмыста «үзілді үнсіздіктен» сақтаныңыз.

9. «Бір жақты қаталдықта ұстау». Алдын ала көзделген құлық-әрекет қалпы шеңберінде өскен баланың болашақта кім әрі не болары күні ілгері түсінікті келіп, қатер туғызбайды.

10.  Бала тәрбиесінде  ұсақ-түйек болмайды.  Ірі жетістіктерді  бала болмысындағы майда-шүйде  қажет сапаларды біріктіре қалыптастырудан  бастаңыз.

11.  Педагогтар  мен ата-аналар өздерінің бұрыннан қалыптасқан қатынастар тәуелділігінде қалып қоятынын ұмытпағаны жөн. Кейде ата-аналар оқиғаны қабылдауды оқиғаның өз мәнінен шығармай, сол оқиғаға болған бұрынғы қатынасынан тәуелді болып қалады, яғни бала қылығын өткен бір уақытта жек көргенімізден,  бұдан былайғы да қылықтарын оңды қабылдамаймыз. Мысалы, сағат кешкі 20-дан соң баланың кешігіп келуін жаман әдет деп қабылдауымыздаң бұдан былайғы кешіккендерінің бәрін, қандай себептер табуына   қарамастан теріс бағалаймыз.

12.  Әр бастауыңыз жаңалықты болсын. Кешегіңізді қайталамауға тырысыңыз. Табиғаттан үлгі алыңыз: ағаштан үзілген миуа өз орнына қайта ілінбес. Балаңызға болған кешегі ықпал бүгін сол күйінде оған әсер ете алмайды.

13. «Қызықсыну  екпінінде» арқа сүйей отырып, балаға әр іс басында жеңілдік беріңіз. Содан соң бірте-бірте талапты күшейтумен ақырында алғашқы талап формасын өзгертіңіз. Іс бастауындағы «қуаныш сезімі» тұрақты бекіп, сол сезім кейін де балаға қолдау-қуат көзіне айналады.

14. Бала тәрбиесіндегі  көптеген кемшіліктер негізі бір себепті - бір топқа біріктірілген «ұсақ-түйектер» санының ұлғайып кетуі. Осындай жинақталып келген «ұсақ-түйектер» адамның өз болмысын анықтамай, сырттай «бет әлпетін» айқындайтыны бар. Мұғалім санасында қалыптасқан оқушы бейнесі «жалпыланған» күйде болып, нақты тәрбиелік ықпалға үйлеспей қалады. Сондықтан да әрбір отбасы өз перзентінің дарындылық тарапын баса айтып, мұғалімдерден баланың ұнамды тараптарына ыңғайласа жұмыс жүргізуін талап еткені жөн.

15.  Мүмкіндігі  болса, үйде баланың оқу жұмыстарын орындайтын дөңгелек формалы стол пайдаланыңыз. Дөңгелек стол төңірегіндегі адамдардың әрқашан еріксіз қайырымды болатыны ғылымда дәлелденген.

16.  Ата-ана  әлпеші мен оның ғажайып ұнамды  ықпалға ие болатыны баршаға  аян. Осы киелі ықпалды жалықпай пайдалануға күш салыңыз.

17.  Отбасында  өшпенділікке бірде-бір орын қалмауы  тиіс.  «Өшпенділік жолын қалаған  адам екі табыт арқалайды, бірі - өзінікі»   (О. Уайльд). Бала  қылығына егесіп, оны қандайда жақсылықтан айырған әке мен шеше оған өшпенділік жасағаны. Мұндай жағдайда балаға ықпалды қатынасыңызды ашу-ызаға бұрмай, экономикалық жолмен шешкеніңіз дұрыс: істемеген екенсің - еш нәрсе алмайсың, ештеңе саған берілмейді.

18.  Еш бір пендеге  де өз өмірін қате, кемшіліксіз,  «басын жарға ұрмай» жүріп  өту бұйырмаған. Өмір күрделілігі мен таңданарлығы да осынысында. Көбірек өмір тұрмысы жайында баламен сұхбаттасыңыз. Құрғақ уағыздан гөрі балаңызға үлгі-өнеге көрсетіңіз, өз тәжірибеңізді әңгімелеңіз, отбасылық, бабалар тарихын қозғаңыз, өсиет, хадис сөздерін пайдаланыңыз.

19. Бос әрекеттен қашыңыз,  адами намысын оятып, баланы  өз бойында мақтаныш көздерін  табуға үйретіңіз. Өз қадір-қауметін  сезіп, бағалай білген адам  қандай қиыншылық кездессе де  ұяттан үстем болуға, ел көзінде  аяқ асты болмауға тырысады, бар  күшін салып бағады.

20.  Әрқандай жүйе тұрақты  да берік болуы үшін оны  уақтылы-уақытымен «сілкі леп»  тұрған жөн. Өз балаларың мен  шәкірттерңізді осылайша берік,  белсенділік тексерісіне салып  тұрсаңыз, тәрбиелік ісіңіздің қаншалықты  жемісті болғанына не боларына көзіңіз жетеді.

21.  Алдымен көздеген  әрбір ісіңізді ой сарабынан  өткізуді ұмытпаңыз, әрекет кейін  бола береді.

22.  Баланың қандай да  келеңсіз істелген әрекетіне  қатынасыңыздың алғашқыда сезімдік (эмоционалды) болатынын, ал екінші  әрекетңіз - насихат айту көңіл

шарпуыңызбен  бірге жүреді. Осы байланысты өз мүддеңізге бірлікті қолдана біліңіз.

23. Ғылым дәлелдегендей,  уақыт қорының 20 пайыздық  алғашқы  мезетінде көздеген нәтиженің  80 пайызы қолға тиеді, ал қалған 80 пайызы уақытында 20 пайыз нәтиже  орындалады. Сондықтан «қуалай» тәрбиелеуді үрдіс етпеңіз, пайдасы шамалы.

  24. Біркелкілік пен бірізділік – тәрбиедегі маңызды принциптер.

  25. Балалардың ересектермен  қатынасында теңдік болмайды, бұлар  арасындағы қатынас тәуелділік пен бағыныштылыққа негізделген. Мұндай теңсіздік арадағы көңіл жақындығы не алшақтығымен өлшенеді. Балаларға қойылатын шектеулер осы қатынасқа тәуелді. Балаларыңызбен қатынастың қандай да қаншалықты болары - өз шешіміңізге орайлас.

26. Басқалар көзінше берілген  ескертуді бала әрдайым жазғыру, кінә қою ретінде қабылдайтыны белгілі. Балалар мен тілдесуді мұны ешқандай ұмытуға болмайды.

27. Талаптар әрқашан әділ де анық қойылып, нақты орындалуы тиіс. Өз педагогикалық талаптарыңызды орынсыз, қажетсіз түсіндірме, құрғақ сөзді, екі ұшты насихаттармен күрделендірмеңіз.

28. Тіл алмайтын балаларды  күтілмеген, «тосын жағдайға» салып тәрбиелеңіз.

29. Балаға болған қадағалау неғұрлым жақын болса, оның арқасында орындалатын бағындыру қызметі тиіміділеу келеді. Өз қалауыңызға орайластыра қадағалау дәрежесін белгілеп алыңыз.

30. Өзіңіз таңдаған тәрбие  ықпалы нәтиже бермей жатса,  әрекетіңіздің бағдарын шұғыл өзгерткеніңіз жөн.

31. Балалар саналы парасаттылықтан  гөрі тұрақтылықты сезінгіш. Өте дұрыс, бірақ «бір мезеттік» ықпалға қарағанда, оншама ойланылмаған, бірақ ұзаққа созылған әсері пайдалылау келеді.

32. Тар шеңбердегі адамдармен болған қатынас өзара, қызығушылықты кемітеді. Егер мұндай байланысты кеміте алмайтыныңызға көзіңіз жетсе, ата-аналар назарын, міндетін өзіңізге аударудың жолын қарастырыңыз. Сонда әке мен шеше міндеті қандай да уақытқа ауысып – балалар сізден тартынатын болады.

33. Әр адамның  өз келеңсіз тәжірибесінің күші әсерлілеу келеді, яғни «балық басын жарға ұрмай қайтпайды». Сөзбен қайталай үйрете бергенше, кейде балаға ыстық үтікке қолын басып күйдіруге, мұрнын қанатуға, тізесін жарақаттап алуға «рұқсат» бергеннің кемістігі болмайды.

     Айтылғандардың  бәрі – отбасылық тәрбиеде  қажет болар тәуелділіктердің  шет – шеңбері ғана. Өз тәжірибе, қорытуларыңызбен бұларды толықтырып бару ата-аналар мен педагогтар тәрбиесінің ықпалын көтерудің міндеттері де қажетті шарттары.

   Отбасы – белгілі бір әлеуметтік нормалар, санкциялар, мінез-құлық (жүріс-тұрыс), құқық және міндеттер үлгілерімен, ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастарды реттеушілікпен сипатталатын әлеуметтік институт болып табылады. Сонымен қатар отбасы – некеге немесе қаны бір туыстыққа негізделген, ал оның мүшелері тұрмыстың ортақтығымен, өзара жауапкершілікпен және өзара көмек көрсетумен байланысқан шағын топ.

    Отбасы әлеуметтануы  екі бағытта дамып келеді. Оның  бірінші бағыты бойынша отбасының  тарихы зерттеледі, оның шығуының  әлеуметтік заңдылықтары талданады.

    Екінші бағыт әлеуметтік  институт ретіндегі қазіргі отбасының  қалпын және әлеуметтік топ ретіндегі жағдайын зерттейді.

     Әлеуметтік институт  тұрғысынан қарастырғанда неке-отбасы  қатынастары саласындағы қоғамдық  сананың қалыптасуына, әр түрлі  жағдайдағы халықтың қайсыбір  топтарының отбасылық тәртібіне  жалпылама сипаттама беруге, отбасының негізгі міндеттерін жүзеге асыру тиімділігіне және т.б. баса назар аударылады.

   Отбасын шағын әлеуметтік топ ретінде зерттегенде қазіргі отбасының даму кезеңдерінің, құрылымдарының және атқаратын қызметтерінің қалыптасу жағдайлары, әке-шеше мен олардың ұрпағының арасындағы өзара қарым-қатынас, отбасындағы міндеттерді әркімге бөлу, ажырасудың себептері мен мотивтері және т.б. осындай мәселелер қарастырылады.

   Отбасы қоғамдық  басқа институттар сияқты белгілі  бір функциялар атқарады. Отбасының функциясы (қызметі) дегеніміз отбасы мен оның мүшелерінің белсенділігі, тіршілік әрекеті. Қоғамның отбасына қатысты, отбасының тұлғаға қатысты және тұлғаның отбасына қатысты қызметтері қарастырылады. Осыған байланысты отбасының қызметін әлеуметтік (қоғамға қатысты) және жеке (тұлғаға қатысты) деп бөлуге болады. Отбасы қызметі отбасы институтындағы қоғам қажеттіліктерімен және қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайымен тығыз байланысты. Сондықтан уақыт өте келе қызмет сипаты қалай өзгерсе, иерархия да солай өзгереді.

     Отбасы  адам өміріне қажетті негізгі төмендегідей қызметтерді атқарады:

1. Репродуктивті қызметі  – баланың туылуы. Латын тілінен аударғанда «қайтадан жаңарту, көбейту» деген мағынаны білдіреді. Отбасына байланысты қарастырсақ, бұл адамзаттың ұрпағын көбейту, оларды бағып-қағып жетілдіру деген сөз.
2. Тәрбиелілік қызметі – отбасының әрбір мүшесінің жеке тұлға болып қалыптасуына тәрбиелік жағдай жасауы.  Балапны отбасында тәрбиелеу –  әлеуметтік-педагогикалық ең мағыналы құрамдас бөлігі. Ата-ана баланың іс-әрекетін болашаққа бағыттап,  келешегін ойлап, оқытып, денсаулығын қадағалап өсіреді. Кейде баласына дұрыс тәрбие бере алмайтын ата-аналар да кездеседі. Мұндай жағдайда әлеуметтік педагогтың көмегі өте маңызды.
3. Тұрмыстық-экономикалық қызметі – жалпы тұрмысты, бюджетті басқару. Ерте заманнан-ақ отбасы адамның тұрмыс-тіршілік мекені болып келеді. Егіншілік, мал-шаруашылығы, аңшылық, қол өнерімен шұғылдану – отбасының басты тірегі.  Сондай-ақ қазіргі жағдайда әрбір жас отбасы өз бетінше күн көріп, ешкімге бағынышты болмауға ұмтылады. Әрине, бұл отбасының тұрмыстық-экономикалық қызметін белгілейді.
4. Рекреативті қызметі – іс-әрекет ұйымдастыру. Өмірдегі құбылыстар тез өзгерістерге ұшырап, соның салдарынан әр түрлі әлеуметтік және психологиялық тұрғыда ықпал ету арта түскен бүгінгі таңда стрестік  жағдайлар саны біршама көбейіп, отбасы бұдан кейінгі ерекше терапиялық рөл атқару міндеттерін өз мойнына алды. Өйткені әрбір отбасы жан тыныштығын, өзара сенімнің қалыптасуын, қауіпсіздік сезімі мен психологиялық тұрғыдағы оңды ортаны қалайды, әрі соны орнықтырады. Аталмыш қызмет өзіне рухани-эстетикалық сәттерді, сонымен қатар, отбасылық демалысты ұйымдастыруды да өз құзырына қосып алған.