Отбасы тәрбиесінің психологиялық-педагогикалық негіздері

 

                                                  

 

 

                                    Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Біздің елімізде бала тәрбиелеу ісі-ата-аналардың негізгі міндеті.Сондықтан олар ең алдымен тұтас, тату отбасын құруды, оған тікелей басшылық жасауды негізгі міндетіміз деп санауы тиіс. Мұндай тұтас отбасының басты функциясы-әке мен ананың, бала мен ата-ананың арасындағы мейірімді қатынас, өзара сүйіспеншілік, бір-бірін сыйлаушылық. Егер жұбайлар арасында алауыздық, үстемдік жасау және өрескел мінез, ұнамсыз қылық сезілсе, мұндай жағымсыз істер бала тәрбиесіне кері әсер етеді.  Ал әке мен ананың, басқа отбасы мүшелерінің көздеген мақсаты бір болса, балалардың отбасындағы және мектептегі түрлі іс-әрекеттері жақсы нәтиже береді. Осындай бірліктің негізінде ата-аналар баланы еңбексүйгіштікке, ізгілікке, әдептілікке, адалдыққа, дербестікке, ұқыптылыққа тәрбиелейді.

Баланы жан-жақты тәрбиелеу үшін, оның ішкі сыры, мінезін, қабілетін, сыртқы ортамен қарым қатынасын әрбір  ата-ананың жете білгені жөн. Осының негізінде ата-аналар тәрбие процесін басқарудың жолдарын, әдістері мен тәсілдерін іздестіреді, тиімді етіп пайдалануды көздейді.

А.С.Макаренко жастар тәрбиесінің қиындығын айта келіп, былай деп жазды: «Балалар тәрбиесі-біздің өміріміздегі ең маңызды бөлім. Біздің балаларымыз -біздің еліміздің келешек азаматтары не әлем азаматтары. Бұлар келешек әкелер мен аналар, олар да өз балаларын тәрбиелейді. Біздің балаларымыз тамаша азамат, жақсы әкелер мен аналар болып өсуі қажет... біздің  балаларымыз - бұл бідің ар-ұжданымыз, біздің қартайған шағымыз.

Отбасы қоғамдық тарихи құбылыс екені белгілі. Ол жасөспірімдерді тәрбиелеуде қызмет етіп келеді, қоғам өмірінде үлкен роль атқарады. Сондықтан отбасының әлеуметтік мәнін және оның тарихи даму заңдылықтарын жете түсіну ғылыми-зерттеулердің объектісі болады. Англия жұмысшыларының тұрмыс халін мұқият зерттеудің негізінде жұмысшы отбасының көбісі бұзылатындығы дәлелденді. Қазіргі заманда әйелдерде 12-13 сағат жұмыс істеп балаларын үйлеріне тастап, тағдырдың тәлкегіне қалдырады. Ал, олардың күйеулері мен ересек балалары ұзақ күн бойы әртүрлі қызмет орындарында жұмыс істейді.

Осылай қазіргі отбасы мүшелерінің жұмыс аясында жүргенде, бақылаусыздықтың нәтижесінде бақытсыздық, яғни жазатайым оқиғалардың саны көбеюде.

Қазіргі мәліметтерге қарағанда  бүгінгі қоғамда жұмысшы отбасында  әйел-ананың өз баласына қамқорлық  жасауға ешқандай уақыты жоқ. Сондықтан  ана мейірімін, махаббатын көрмеген бала өз бетінше жеке өмір сүруге дағдыланды. Ата-анаға деген мейірбандық, сүйіспеншілік сезім байқалмайды. Мұндай өмір жағдайында әйел-ананың балаларды үлгілі етіп тәрбиелеуге тіптен мүмкіншілігі болмайды. Сонымен қатар үнемі ұрыс-керіс, наразылық материалдық қиыншылық негізінде және ауыр еңбек жағдайында болатын жұмысшы отбасындағы алауыздық, отбасының негізін босаңсытып, көбінесе оның бұзылуына әкеліп соқтырады. Сондықтанда отбасылық міндеттерді, әсіресе балаларды елемеу -осы кездегі қоғамға тән ерекшелік -бұл жұмысшылар арасында жиі кездесетін құбылыс. Қазіргі кезде көптеген елдерде таптармен әлеуметтік топтар арасында өзгерістер болады. Мәселен, неке экономикалық тәуелділіктен бірте-бірте өзара махаббатқа және отбасы алдында жауапкершілікке негізделген моральдық -құқықтық одаққа айналды. Осыған орай, отбасылық қатынастың материалдық және рухани жақтары болады. Материалдық жағына шаруашылық-экономикалық қатынас, рухани жағына- заңды, адамгершілік және психологиялық қатынастар жатады. Осы қатынастар негізінде үй шаруашылығын жүргізу және балаларды тәрбиелеу ісінде еркек пен әйел арасындағы міндеттер аясы анықталады, отбасы бірлігін қамтамасыз етуде жұбайлар қатынасының ролі өседі.  Мысалы, АҚШ-та ресми емес неке бұзушылардың саны көбеюде. Осыған байланысты қазіргі қоғамда еркек пен әйелдің уақытша бірге тұруын, уақытша некелесуін отбасының бұзылуын тоқтату әрекеті деп қарастырады.

Неке бұзушылық уақытша  бірге тұрушылық, уақытша некелесу -бұл әсіресе жасы ұлғайғандар  үшін тән нәрсе. Осындай азғын  өмірдің салдарынан ажырасқан ата-аналарымен бірге тұратын мектеп жасындағы  балалардың саны 30 пайыздан астам. Барлық балалардың алтыдан бір бөлімі заңсыз туылған. Олар не анасымен немесе әкесімен бірге тұрады.

        Ата- аналардың көпшілігі өзімен  өзі жекеленіп өмір сүреді. Өйткені  бұл жағдай олардың үнемі жұмыс  іздеп, бір жерден екінші жерге  көшіп отыруына байланысты. Ал балалары қариялардың қарамағында қалады. Олар немерелерін тәрбиелеу үшін жеткілікті жұмыс істемейді. Мұндай тұрмыс балалардың жекеленіп кетушілігіне әсер етеді, кейде олар өте ауыр жағдайға түседі (қайыршылық күйі, қылмыс,науқас).

Ірі мемлекеттерде отбасының  бақылауынан шығып, өз бетінше өмір сүретін 15 жасқа дейігі панасыз балалардың саны жылдан жылға өсуде. Ал панасыз  балалар ересек наркомандардың, алкоголиктердің, гангстерлердің қарамағына тез түсіп, олардың оңай олжасына айналуда. Сонымен қатар өмірден мүлдем түңілу, жұмыссыздық, қайыршылық күй, үнемі асқа жарымағандық балаларды қылмыстық іске итереді. Балалар арасында мұндай өте ауыр халдің болу себептері неде? Бұл тек қана шаруалар мен жұмысшы тобының балаларына қатысты мәселе. Балаларды тәрбиелеп өсіру, өмірге еңбекке дайындау антогонистік қоғам жағдайында мүмкін емес.

Жұмысшы ата-аналардың  жалақысы өте төмен, осыған орай әл-ауқаты да нашар. Балаларын оқыту мен  тәрбиелеуді олардың материалдық  тұрмыс жағдайында көтермейді.

Қазіргі кезде балаларды зорлау арқылы бизнес жасалады. Негізінен қазіргі кездегі бірін-бірі қанау, пайдакүнемдік пен арамтамақтыққа негізделген қоғамда тұрақты, берік отбасын құру, бала тәрбиелеу мәселелерімен айналысуға мүмкіндік жетіспейді.

 

 

 

1. Отбасы тәрбиесінің психологиялық-педагогикалық негіздері

1.1 Қазіргі кезеңде  отбасының  әлеуметтік негіздері 

 

Қазіргі кездегі педагогика бойынша отбасылық тәрбие-ата-ана  мен баланың арасындағы қарым  қатынастың жүйесі. Олай болса, әрбір  ата-анаға осы жүйені ғылым және өнер ретінде жан-жақты меңгеру қажет.

Ата-ана мен баланың  арасындағы қарым-қатынастың тәрбиелік  мәні бар. Атақты, белгілі педагогтардың  ойларынша, отбасындағы ата-ананың тәрбиелік жұмыстары өз-өздерін  тәрбиелеу. Олай болса, әрбір ата-анаға, біріншіден, баламен қарым -қатынаста жетекшілік ету керек. Ал, баламен қарым -қатынас педагогикалық қарым-қатынасқа жатады. Тәрбиелік және педагогикалық қарым-қатынас баланың адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуындағы ауытқуларды ескертеді.

Отбасы тәрбиесінің  қазіргі кездегі іс-тәжірибесінде педагогикалық қарым-қатынастың бірнеше түрлері беріледі. Олар:

1. әмірлі (авторитарлық);

2. демократиялық (егемендік);

3. бетімен жіберушілік;

4. бәрін кешірушілік  т.с.с.

Осы педагогикалық қарым-қатынастың ішінде тек демократиялық түрін қолдану ата-ананың баласы алдындағы абыройын жоғарылатады. Өйткені, ол балаға деген сенімділік, тең құқықтық, жоғары деңгейдегі іскерлік талаптары негізінде құрылған.

Тәрбиеге арнайы бөлінген уақыт жоғы белгілі. Ата -ана өз еңбегімен, өмірге деген саналы көзқарасы, жақсы қасиеттері арқылы қадірлі ғұмыр кешіп, ұрпағына мирас ете білсе, өзінен күш қуат кетіп, бағу-қағу  сияқты күтім қажет кезінде кімді тәрбиелеп, кімді өсіргенімен бағалы болады.

Ата-ананың балаға деген  махаббаты- әрбір азаматтың Отанға, досқа, туыстарға, сүйген жарға деген махаббатының жетекшісі, көш басы деп түсінуге болады. Өмірдегі небір сырлы махаббаттар ата-ананың балаға деген мейірім махабатынан тараған. Сол ата-ананың өзі еккен махаббаты қартайғанша тозбай, ондай ата-ана өткен өміріне өкінбей, еңбегінің жанғанына риза болады.

Демек, «алмақтың да салмағы  бар» дегендей, әрбір жас, ең алдымен, өзін дүниеге әкелген ата-анаға, түрлі қамқорлық жасап отырған  Отанға, білім берген ұстаздарға, рухани азық, үлес қосқан адамдарға қарыздар. Оны өтеуі -азаматтың жан жақты білімді, мәдениетті, еңбекшіл, мейірімді адам болып қалыптасуы, өмірден өзіне лайықты орын табуы, Отан мен ананың игілігін арттыруға үлес қосуы деп түсінгеніміз жөн.

Ата-ана балаға өз басының  жақсы қасиеттерімен, спорт жүлдегерлерінің, жақсы көршілердің, тәрбиелі жандардың да жетістіктерін дер кезінде айтып соған қызықтыра білгені де дұрыс. Бұл әдіс арқылы баланың ойына тек жақсылықты уағыздап, соған талпындырады.    Отбасы тәрбиесі-қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, ата-ана борышы.

Отбасында балалардың тәрбие барысында табысты ықпал жасауда басқа да жағдайларды сипаттайтын белгілерді атауға болады. Оларға мына мәселелер жатады.

1.Отбасының этникалық  құрамы және құрылымы толық,  толық емес отбасы, бір балалы, бір ұлттық, көп ұлттық отбасы.

2. Тіршілік әрекетінің  және ортаның жағдайлары: отбасы  мүшелерінің білім дәрежесі, еңбектану,  кәсіпшілік құрамы, бюджеті, жалпы  материалды әл-ауқаты , ауылдық және  қалалық отбасы.

3. Қоғамға көз қарасы: еңбек және қоғамдық тәрбие  институттарына қатысты.

      4. Отбасының  тәрбиелік жағдайы: отбасы тәрбиесінде  қолданылған әдістер ата-аналардың  және басқа мүшелердің педагогикалық  мәдени дәрежесі

Отбасы тәрбиесі -қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, ата-ана  борышы. Отбасының жоғарыда көрсетіліп отырған белгілерінің тәрбиелік ықпалы өте күшті, оларға тәрбие барысында ерекше көңіл бөліп, ескеру қажет.

        Қаншалықты отбасы болса, тәрбие  ерекшеліктері де соншалықты  мол. Алайда олардың көптүрлінне  қарамастан, жанұядағы ересектер  мен балалар арасында кезігетін қ,атынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіндігі баршылық. Отбасындағы қатынастар түрі сол қатынастардың қай бағытта, қай дәрежеде өрістеуі мен балалар тәрбиесіне болған келеңсіз ықпалдардың салдарына тәуелді анықталады. Олар;

I.  Балаларына кұрмет  көрсете алатын отбасы.

2. Қамқор,мейірлі отбасы.

3. Күнделікті дүниепараздыққа  жүгінген отбасы.

4. Алауыз,жауласқан отбасы.

5. Теріс: әлеуметтік  бағыттағы отбасы.

6. Ата мен аналардың  педагогикалық үйлесімсіздігіі  жайлаған отбасы.

7. Тұрпайы  тәрбие әдеттермен қаруланған отбасы.

       8."Бip жөнді қаталдықта ұстау". Алдын ала көзделген кұлық-әрекет қалпы шеңберінде өскен баланьң бола-шақта кім әpi не болары күні ілгері тyүciнiкті келіп, қатер туғызбайды.

10.Бала тәрбиесінде ұсақ-түйек болмайды. Ipi жетістіктерді бала болмысындағы майда-шүйде қажет сапаларды 6ipiктipe қалыптастырудан бастаңыз.

11.Педагогтар мен ата-аналар өздерінің бұрыннан қалыптасқан қатынастар тәуелдігнде қалып қоятынын ұмытпағаны жөн. Кейде ата-аналар оқиғаны қабылдауды оқиғаның  өз мәінен шығармай, сол оқиғаға болған  бұрынғы қатынасын тәуелді болып қалады, яғни бала қылығын еткен 6ip уақытта жек көргенмізден, бұдан былайғы да қылықтарын оңды қабылдамаймыз. Мысалы, сағат кешкі 20-дан соң баланьң кешігіп келуін жаман әдет деп қабылдауымыздан, бұдан былайғы кешіккендерінің бәрін, қандай себептер табуына қарамастан тepic бағалаймыз.

12.Әр бастауьңыз  жаңальқты болсын. Кешегіңізді қайталамауға тырысыңыз.

13.Табиғаттан  үлгі альңыз: ағаш-тан үзілген миуа өз орнына қайта ілінбесе. Балаңызға болған кешегі ықпал бүгін сол күйінде оған әсер ете алмайды.

• "Қызықсыну екпініне" арқа сүйей отырып, балаға әp ic басында жеңілдікк беріңіз. Содан соң 6ipтe-6ipте талапты күшейтумен, ақырында алғашқы талап формасын өзгсртіңіз. іс бастауындағы "қуаныш ceзiмi" тұрақты бекіп, сол сезім кейін де балаға қолдау-қуат көзіне айналады.

14. Бала тәрбиесіндегі  көптеген кемшіліктер негізі 6ip ссбепті  - 6ip топқа 6ipiктipілгeн “ұсақ-түйектер» санының ұлғайып кетуі Осындай жинақталып келген "ұсақ-түйсктер" адамньң өз болмысын аныктамай, сырттай "бет әлпетін" айқындайтыны бар. Мұғалім санасында қалыптасқан оқушы бейнесі "жалпыланған" күйде болып, нақты тәрбиелік  ықпалға үйлеспей қалады. Сондықтан да әp6ip отбасы өз перзентінің дарындылық тарапын баса айтып, мұғалімдерден баланьң ұнамды тараптарына ыңғайласа жұмыс жүргізуін талап еткені жөн.

15. Мүмкіндігі болса,  үйде баланың оқу жұмыстарын орындайтын дөңгелек формалы стол пайдаланыңыз. Дөңгелек стол төңірегіндегі адамдардың әрқашан epiкciз қайрымды болатыны ғылымда дәлелденген.

16. Ата-ана әлпеші мен  оның ғажайып ұнамды ыкпалға  ие болатыны баршаға аян. Осы  киелі ықпалды жалықпай пайдалануға  күш салыңыз.

17. Отбасында  өшпенділікке бірде-бір орын қалмауы тиіс. " Өшпенділік  жолын қалаған адам екі табыт арқалайды, 6ipi - өзіндік" (О. Уайльд). Бала қылығына eгecіп, оны қандай да жақсылықтан айырған әке мен шеше оған өшпенділік жасағаны. Мұндай жағдайда балаға ықпалды қатынасыңызды ашу-ызаға бұрмай, экономикалық  жолмен шешкеніңіз дұрыс: істемеген екенсің - еш нәрсе алмайсың, ештеңе саған берілмейді

18. Еш 6ip пендеге  де өз өмірін қате, кемшіліксіз, "басын жарға ұрмай" жүріп өту бұйырмаған. Өмipдің күрделілігі мен таңданарлығы да осынысында. Кө6ipeк өмip тұрмысы жайында баламен сұхбаттасаңыз. Құрғақ  уағыздан гөpi балаңызға үлгі -өнеге көрсетіңіз, өз тәжірибеңізді әңгімелеңіз, отбасылық, бабалар тарихын қозғаңыз, өсиет, хадис сөздерін пайдаланыңыз.

19. Бос әрекеттен  қашыңыз, адами намысын оятып, баланы өз бойында мақтаныш көздерін табуға үйретіңіз. Өз қадір-қауметін сезіп, бағалай білген адам қандай қиыншылық кезіксе де ұяттан үстем болуға, ел көзінде аяқ асты болмауға тырысады, бар кушін салып бағады.

20. Әр қандай  жүйе тұрақты да берік болуы  үшін оны уақытылы-уақытымен "сілкілеп" тұрған жөн. Өз балаларың бен шәкірттеріңізді осылайша берік, белсенділік текcepiciнe салып тұрсаңыз, тәрбиелік ісіңізді қаншалықты жемісті болғанына не боларына көзіңіз жетеді.

21. Алдымен  көздеген әp6ip ісіңізді ой сарабынан  өткізуді ұмытпаңыз, әрекет кейін бола береді

22. Баланың   қандай да келеңсіз істелген әрекетіне қатынасыңыздың алгашқыда сезімдік (эмоционалды)  ал екінші  әрекетіңіз — насихат айту көңіл

шарпуыңызбен 6ipre журеді.  Осы байланысты ез муддеңізге б1рл1кт1 колдана біліңіз.

23.Ғылым дәлелдегендегідей, уакыт корыньң 20 пайыздык алғашкы мезетінде көздеген нәтижесінің  80 пайызы колға тиеді, ал калған 80 пайызы уакытында 20 пайыз нәтиже орындалады. Сондьқтан "куалай" тәрбиелеуді үрдіс етпеңіз, пайдасы шамалы.

24.Б|ркелкілік пен бірізділік — тәрбиедегі маңызды принциптер.

25. Балалардьң ересектермен катынасында тендік болмайды, бұлар арасындағы катынас тәуелділік пен бағыныштылыкка непзделген. Мұндай теңсіздік арадағы көңіл  жакындығы не алшақтығымен өлшенеді. Балаларға қойылатын шектеулер осы қатынаска тәуелді.  Балаларыңызбен катынастың кандай да каншалыкты болары – өз шешіміңізге  орайлас.