Мектеп жасына дейінгі балаларды туған жердің табиғатын сүйюге және қорғауға үйрету

Мектеп оқушыны әсемдікті өмірден, адамдар қылықтарынан, еңбек іс-әрекетінен, еңбек нәтижесінен көруді және ләззат алуды үйретіп қана қоймайды, күнделікті өмірде осы әсемдікті жасау ынтасы мен іскерлігін тәрбиелейді.

Сонымен, эстетикалық тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие оқушыны  үйретеді. Өнер шығармаларын тануға, қастерлеуге көзқарасты баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты қалыптастырады.

Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі - эстетикалық мерзімді және эстетикалык қабылдауды тәрбиелеу. Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады. Біреулер әдемілікке үңіле карап, оның сырын білуге тырысады, біреулер қалай болса солай қарап, жанынан өте шығады. Әдемілікті сезу үшін,оған түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері, музыка және ән саласынан әрбір оқушыда білім болуы қажет. Білім оқушыны әдеміліктің обьективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді адам сұлулықты бағалай біледі, түсінеді.

Айналадағы дүниеге сезімталдық, эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық дамуының негізгі болады.

Эстетикалық ұғымды, байымдауды, баға беруді қалыптастыру - эстетикалық тәрбиенің тағы да бір міндеті. Әдемілікті сүю оған түсіну үшін оқушыға негізінен көмектесетін білім. Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындағы ырғақ, үндестік, музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеруі қажет.

 Осыған   байланысты  ол эстетикалық мәдениетті түсінуге тырысады, байымдай және бағалай біледі.Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы өте зор. Эстетикалық таным - бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы сыртқы әдемілк пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу, өнер шығармаларына жоғарғы талап қою.

Эстетикалық танымның дамуына көбінесе өнер үлгілерін қабылдаумен, не тегінде шығармашылықпен байланысты іс-әрекеті мүмкіндік береді.Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің бірі – оқушының  эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу.

Ол әдемілкті сезіп және оның заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін коршаған айналаға өзгеріс жасауы қажет. Адам белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет.

 

2. Ұлттық мәдениетімізді бала тәрбиесіне эстетикалық

тәрбие беру арқылы сіңіру

 

Эстетикалық талғамды тәрбиелеу адамның көңіл-күйіне, мінезіне қатысты мәселе. Айталық, көркем сөз бен картиналарды адам іштей бағалап, жан дүниесімен сезініп, терең ойға шомылып, ұнағанына қуанып, ұнамағанына реніш білдіріп отырады. Егер адам осындай көңіл күйіне түспесе, эстетикалық тәрбиеміздің пәрменсіз болатындығы түсінікті. Эстетикалық талғам - адамның түрлі өнер салаларынан алған түсініктерінің жиынтығы. Эстетикалық ұғым оның іргетасы, ол шәкірттердің жас өзгешеліктеріне байланысты өзгеріп отырады.

Эстетикалық тәрбие беру балалардың өскен ортасына, жасына және ұлттық ерекшелігімен байланысып жатады. Мысалы, біздер төменгі сынып оқушыларын шығарма кейіпкерлерінің іс-әрекетіне таң-тамаша болып қайран қалатыны, олардың кейіпкерлерге баға беріп, өздеріне үлгі ететін кісінің жан - жүйесінің нәзік жақтарына көңіл коя білмейтіні, ал олар адамның сыртқы тұрпатына ғана көңіл аударып, бұлардың ішкі астарына зейін қоймайтындығы, шығармаларда құйқылжытып жылдам орындалатын әндерді ұнататыны байқалса, жоғары сыныптардағы ересек шәкірттердің музыкалық шығармалардың орындалу шеберлігімен дауыс ырғақтары гармониясына көңіл бөле бастайтыны белгілі.

Дала ойшылдары өскеленнің  эстетикалық тәрбиесіне ерекше көңіл бөлгені олардың жыр-толғауларынан жақсы байқалады.

Аса мәнді эстетикалық түйіндерді кейіннен ұлы Абай мен Сұлтанмахмұт аз айтпаған. Олар әннің, жырдың көркемдігін көкірегі ояу, жаны сезгіш, ойы қырағы адам шарықтаған шығармашылық қиялдың негізінде ұғынады деп түсіндірген. Бұл жерде біз табиғатпен үнемі етене араласып жүрген қазақ халқының ойлау мен қиялдау жүйесінің сыр-сипатын   жақсы   аңғарамыз.   Ойшыл   ақын   Сұлтанмахмұт Торайғыров: "халықтың әні кетсе, әдебиеті жесір қалады, сәні кетеді," - деп тегіннен- тегін айтпаған.

Эстетикалық тәрбиенің психологиялық астарлары жайлы айтқандары оның мына тұжырымдарынан да жақсы байқалып тұр: "Халықтың арғы-бергісін қозғап, естеріне түсіріп, мұң мұқтаждарын зарлап, кем кетігін көрсетіп, әдемі дауысымен құйқылжытып тұрғанда, қандай тас көңілді болса да жібімеген еркіне қоймайды. Халықтың қайдағы жайсыз жағдайы ойына қапталып түсіп, қандары қайнап, тіпті арқалары қозып кетеді. Әркімнің көңіл көздерінен жастар моншақтап ойлары балқығандай шарт шұрт қол шапалақтасады,   ақшасының   үстіне   мың   қайтара   "Тәңір жарылқасынын" айтып тарқайды...

Біздің қазақ - ән құмар халық. Біреу қолына домбыра ұстап ән сала бастаса, ойдағы-қырдағысы жиналып, сегіздегі бала, сексендегі шалына дейін қалмай қамалап, айтушыға айтшылап жанын жағасына келтіреді. Бара-бара не болса сол әндегі рух сүйегіне сіңеді, құлағында қалады," - деп ойшыл ақын психологиялық тұрғыдан аса мәнді тұжырым жасайды. Міне, қазақ ақын-жырауларының соңғы өкілінің айтқаны да өзінің арғы жыраулық дәуірдегі ата-бабаларының тағылымдарын жалғастыра түседі.

Есімі соңғы кездері жүртшылыққа мәлім бола бастаған Ө.Тілеуқабылұлы "Шипагерлік баянда" жан сұлулығы мен тән сұлулығы жайлы біраз пікірлер айтқан. Адамның жайдары мінезі, сөйлеу шеберлігі, әдемі киінуі, денесін жинақы ұстауы оны көркемдікке баулитындығын айта келіп былай дейді: "Әр пенденің тұлғалық бітімі, бет әлпеті, өз түсі, киім жарасымы, мінездемелік ұнасымды тақілеттер бір - бірімен айқындық парықталыс белгілеп танымал кісілер көргеннен жазбай танитын бітіске ие болуы жарақтық"

Ғұлама адамның киген киімі қонымды әрі жарасымды болса, таза болса, оның көңілін көтеріп, жанының жайдарлы болуына себеп болады дейді: "Пенде көркі," - деп жазды ол, - ыппалық жарастылық, яғни жапырақтық жарасақтылық дей келіп ұлпа әрі толық, әрі орамды, әрі жылы жарасымды әрлі болмағы мен сәнді болмағы шарт... "Ортағасырлық шипагердің бұл арадағы негізгі түйіні - адам денесі таза, кір-қожалақтан аулақ болса, одан түрлі жаралар аулақ жүреді. Сондықтан да баланы жас кезінен тазалық сақтау әдетіне дағдыландыру қажет. Дене тік және сұңғақ болып қалыптасуы бала үшін ат үстінде мығым отыруы, жүріс - тұрысын үнемі бақылап отырғаны абзал.

Ғұлама - дененің көркем болып қалыптасуы үшін мынадай кеңес береді. Тамақты аз және жиі жеу, майлы тамақты жемеу, өйткені ол дененің терлеп, әрі жағымсыз иіс шығаруына себепші болады. Адам көбінесе жеміс-жидектерді көбірек жеуді әдетке айналдыру қажет. Дала ойшылы тамақты көп жеген адам абайсыз семіреді, сөйтіп тән сымбаттылығынан айырылады дей келіп, "Жөнсіз ас кекіртеді, одан қалса семіртеді" дегендей тұжырымдар жасайды.

Орта ғасырлардағы келесі бір қазақ ғұламасы шежіреші-тарихшы Қадырғали Жалайыри "ұлың батыр болсын, ал қызың көркем сұлу болсын" дейді. Оның осы түйіні Құран Кәрімдегі ер адамның күші мен көркі, зеректігі мен батырлығы үйлесіп жатуы тиіс дейтін қағидалармен үйлеседі. Ал, қыз баланың жайдарлы, сымбатты болуы өмірдің сәні және ұрпақтың көркем болып жалғасуының негізі. Ғұламаның - "Үйдегі нәрселер үй иесіне сай" деуінің өзінде де үлкен мән жатқан жоқ па? Мәселен, кейбір сылбыр-салақ тұратын отбасына бара қалсаң, дүниелері шашылып, шаң болып, қолаңсып жатады. Үй ішіндегілердің ұқыптылығы мен тазалығы жан мен тән сұлулығымен орайласып жатадындығы белгілі.

Жас ұрпақты әсемдік пен сұлулыққа тәрбиелеу жайлы небір сындарлы тағылымдар Бұқар жырауда да аз емес. Мәселен, ол "Күпшек санды күреңді" деп басталатын толғауында сол кездегі қазақ жұртының әсемдік пен әдемілік жайлы түсінігі туралы:

Еңсесі биік ақ орда.

Салтанатқа орнатқан.

Болаттан шеге соқтырып,

Шаңырағын торлатқан.

Қазығын қалайыдан қақтырып,

Тоқпағын сом алтыннан соқтырып.

Нақыра күміс тақтырып,

Былғары сына піштіріп.

Шыны аяқпен іштірген,

Орындығын оймыштап.

Ою-нақыш салдырған,

Сандығын сары алтынға малындырған, - деп келетін үзінділерде қазақ елінің сұлулық пен сымбаттылыққа қатысты ұнам-талғамдары жақсы көрсетілген.

Дала халқының салтанатты салиқалы өмір кешіп, әсемдікті ешқандай ғылыми қарым-категорияларды қаптатпай-ақ, сұлулық пен әсемдікті жан рахатына пайдаланғаны көрініп тұр. Қазақ жанының сұлулыққа аса қүмарлығы ою-өрнекті, зергерлікті үй мүліктеріне молынан қолданғаны хак. Бұқар жырау сол жастарды зергерлік, бейнелеу, сәулет өнеріне тәрбиелеуде олардың көркемдікке шаттанып рахаттана білу сезімдерін дамыту қажеттілігін көре білген.

Қазақ ғұламалары әсем шаһар, салтанатты орда, адам көңілін жадырататын әшекей бұйымдарды қалайша жасау туралы жастарды зергерлік, ұсталық, шеберлік өнеріне баулуды ән мен күйді, жыр мен термені жанға азық етіп, жас өскіннің эстетикалық талғамын дамыту үшін оларды жастайынан белгілі бір өнердің майталманы етіп шығаруға болатындығын да айтып кетеді.

Мәселен, Өтейбойдақ бабамыз: ісмерлік - өнер, осы атаққа ие болғандар өнерпаз атанбақ, - дейді.

Орта ғасырлық қазақ ғұламалары ер бала мен қыз баланың эстетикалық талғамдары өзіндік ерекшеліктерге бөлінеді. Мәселен, олар ұлды соғыс өнеріне, мал бағуға, отын шабуға, тас қашап дирмен жасауға, аң аулауға, қолөнер шеберлігінің сан алуан қырларына баулу қажет дей келіп, қыз балаға үй жинау, ас пісіру, кесте тігу, кілем тоқу, тон пішу, музыкалық аспаптарда ойнау мен ән-күй, өлең айтуға аналары, әжелері айналысуы қажеттігін еске салады.

Күнбе-күнгі күйбең тіршілікпен айналысып жүрген ер жігіттер аяқ астынан шыға келген жауға тойтарыс беру үшін қару-жарағын асынып, торлама сауытын киіп жауынгер боп шыға келсе, кешке қарай сәнді киініп қолына үкілі домбырасын алып, ән салып серілік құрған. Сондықтан да осы жәйт жігіттің сұлтаны, сегіз қырлы бір сырлы ұлттық ұғымдардың туындауына себеп болған.

Халқымыз қыз бала сұлулық пен әдеміліктің символы деп түсінген. Сондықтан да, "қыз қылығымен" деген нақыл тегін айтылмаған. Бұл жөнінде Бұқар жырау: "қызда қылық болмаса, құр шырайдан не пайда - деп қыздың қуыршақтай жансыз сұлу болмай, жүректі шымырлатардай нәзік сезімді, тәтті қылықты болуын өнеге тұтады.

Сұлулықты түсіну ол адам жан дүниесінің байлығын байқатады. Сонымен қатар адамның сезім түйсіктерінің жан-жақты дамығандығымен қоса, қабылдау үрдісінің ойдағыдай дамып жетілуінің нәтижесі. Сұлулық пен әсемдік көпшілік мән бере қоймайтын нәрселерге ерекше зейін қоюшылықпен тоқайласып жатыр.

Табиғаттағы әсем құбылыстарды, адам сымбатын және басқа сұлулықтың түрлерін тек байқағыштық касиеті бар адамдар тез аңғарады. Бұл жөнінде Өтейбойдақ Тілеуқабылүлы былай дейді: "адам пендесі ақыл-ой парасаттылығы арқылы табиғат пен өмірдегі құбылыстарды тез аңғару шарт", - дейді.

Дала ойшылдары туған жердің әсем табиғат көріністерін жаз жайлауы, қыс қыстауын, асқар тауы мен жасыл орман, мөлдір бұлағьі жайлы мәселеге жиі оралып отырған. Ақтамберді жырау

"Көкорай шалғын көк майса,

Сырдың бойын жайладық.

Жетісу, Балқаш, Ұлытау,

Сауық құрып тойладық" - деп жырласа,

Бұқар жырау:

Боз мойынды бұл үйрек,

Көлге қонар жаз күні.

Бүралған назды сұлулар,

Көл жағалар жаз күні, - дейді.

Әсем ән мен сазды күйге қазақ жаны ежелден әуес. Ол туралы ұлы жазушы Мұхтар Әуезов:

Әнге әуес, күйге құмар бала жаны сұлу өмірге ғашық болып келеді" - деген еді. Табиғат төсінде сән-салтанат құра білген халықтың ұл-қыздары оның көркемдік сұлулығын тамашалай білгені хақ. Көл жағалап суға келген ару қыздардың сыр-сымбатына ғашық болған бозбала жігіттердің арманшыл, сыршыл қасиеттерге мол болатынын да қазақ жыраулары тамаша суреттеген.

Қазақ жағдайында қыз баланың бой түзеп, сұлу сымбатты болуына ерекше қам жеп сырласса сырын, мұңдасса мұңын бөлісетін асыл жеңгелері қайын сіңілілеріне бар жақсы өнегені үйретіп, бойжеткеннің жүріс-тұрысының әсем болуын ойлап, бар ақылын айтатын еді.

Асан қайғы жыраудың : "Қадірін жеңге білмесе, бойжеткен қыз ғаріп" осындайдан калған тамаша тағылым.

Орта ғасырлық қазақ ғұламалары жастардың жан сұлулығының психологиялық иірімдерінің қалыптасуында табиғат пен қоғам өміріндегі сұлу көріністерге зор мән берумен қатар, қыз бен жігіттің сұлу сымбатты болуына кажетті неше түрлі үй-ішіндік жасаулар мен зергерлік әшекей заттарға ерекше мән берген. Мәселен, бойжеткендерге арнап жүзік, білезік, белдік, алқалар мен бойтұмар, шашқаптар, сырға мен шолпылардың небір түрлерін жасатып, оларға өздерінің тілектерін білдіретін. Мәселен, қыз белдіктеріне "Белің бекем болсын", "Жасың ұзақ болсын", "Сымбатыңа нұр жаусын" деген оң баталы ақ тілектер жазылып, сұлулық сымбатына көрік беру үшін зерлі сәукеле, кәмшат бөрік, үкілі тақиялар кигізген.

Қазіргі кезде де ұлтымыздың осынау тамаша ғибраты мен дәстүрін өмірге енгізсек, мұның қыз тәрбиесіне себі тиер еді. Халқымыз жігіттерге арнап оюлы ер-тоқым, зерлі қанжар, қылыш-қалқандар жасататын, жүріп тұруына ыңғайлы шапан мен шалбар, басына қалпақ не бөрік тіктіріп, олардың да сымбатты болуына ерекше мән берген. Белгілі ғалым Өзбекәлі Жәнібековтің еңбектерінде де бір кездегі қазақтың әсемдік бұйымдары, оның ішінде бойжеткен мен бозбалаға арналған киімдер мен зергерлік заттар жәйлі аз айтылмағандығын естен шығармайық. Жастарымызды сымбат пен сұлулыққа тәрбиелеу мақсатында осы заман талабына сай үндесіп жатқан орта ғасырларда өмір сүрген ойшылдарымыздың өміршең тағылымдарын пайдалану тәлім-тәрбие сапасында қажетті шаралардың бірі.

Әрине, бұл айтылғандардың қазіргі заман талабына сай келе бермейтін жақтары да болуы мүмкін.

Біздің ойымызша, Орта ғасырлық қазақ зиялыларының саф алтындай тәлім-тәрбиелік ақыл кеңестерін бүгінгі күннің жағдайларына орайластыра пайдалану аса маңызды тәлім-тәрбиелік іс.