Дарынды балалармен жеке-дара жұмыс жүргізудің психологиялық-әдістемелік нұсқаулары

Ойлауды рефлексивтілігі міндеттерді шешуде өте тиімді деген жолды таңдауға және ойлау әрекетін жылдамдатуға көмектеседі.  Оқыту әрекетінде ойлау процесінің рөлі орасан екендігі белгілі.  Ойлау ерекшелігі дамуының жоғарғы деңгейі,  яғни ойлаудың рефлексивтілігі оқытып-білім беру құрылымына ене отырып,  талдау амалын тездетіп жылдамдатады және сипаттарды жалпылауды жеңілдетеді.  Ойлаудың рефлексивтілігі адамның өзінің ойлау әрекеттерін бақылау және бағалау функциясын атқарады.  Әрі сол уақытта бұл ойлау ерекшелігі адамның өз қателерін табуға,  міндеттердің шешілуінің жаңа жолдарын дұрыс іздестіріп,  оны бағалауға мүмкнідік береді.

 

Әдістеме атауы: ойлаудың рефлексивтілігін бағалау.

Жабдықталуы: зерттеу хаттамалары,  сөздері ауыстырылып берілген анаграмалар жазылған тест материалы,  уақыт өлшеуіш.

Жүргізу жолы:  жұмыс оқушымен жеке дара жүргізіледі.  Ең алдымен баланың жұмыс істей ниетінің болу-болмауы жайлы мәлімет алу маңызды болып табылады.  Сыналушылардың орындайтын алдағы жұмысы келесі нұсқау арқылы түсіндіріледі:  “Сіздерге анаграмалар шешу қажет болады,  яғни әріптері орын ауысқан сөздер қатары.  Әрбір анаграманы сөз шығатындай тез,  әрі дұрыс табу керек.  Әрбір анаграмманы шешу уақыты тіркеліп отырылады”.

Жұмыс аяқталған соң,  зертетуші сыналушыдан анагрмманы қалай шешкенлігін,  әріптердің орналасу кезектестігін байқаған-байқамағандығын сұрап,  анық жауабын  хаттамаға тіркейді.  (Қосымша  Ә. 1).

Нәтижені өңдеу.

Нәтижені өңдеу барысында міндетті түрде ойлаудың рефлексивтілігінің байқалу деңгейінің көрсеткішін және есепті шешу уақытының көрсеткішін,  анаграмманы шешу қиындығының рангтық көрсеткіштерін алу керек.

Ойлаудың рефлексивтілігінің байқалу деңгейінің көрсеткішін алу уүшін,  әрбір дұрыс шешілген сөзге 1 ұпай және сыналушы егер де анаграмма әріптерінің орналасу кезектестігін тапқан жағдайда 1 ұпай қосылады.  (Қосымша - Ә.2).

Ойлаудың рефлексивтілігі байқалу дегейінің көрсеткіші сыналушылардың жинаған ұпайларының оның шешілу санына бөлінуі арқылы анықталады.

Уақыт көрсеткіші  анаграмманы шешуге кеткен орташа арифметикалық уақытты білдіреді.

Ранг көрсеткіші шешілген анаграмманың ең қиын нөміріне сәйкес келеді.

Сыналушы  М.А.,  1 к. сынып.

Дамытушы экспериментке дейінгі рефлексивті ойлау деңгейінің байқалу көрсеткіші 0,3-ті,  яғни төменгі даму деңгейін құрайды.  (Қосымша - Ә3).

Ал,  дамытушы эксперименттен кейін,  бұл көрсеткіш 0,6-ны көрсетіп,  орташа даму деңгейіне жоғарылады.  (Қосымша - Ә3).

Сыналушы  И.К.,  2 к. сынып.

Дамытушы экспериментке дейінгі рефлексивті ойлау деңгейінің байқалу көрсеткіші 0,4-ті,  яғни орташа даму деңгейін ал,  дамытушы эксперименттен кейін  ол көрсеткіш 0,8-ге артып,  жоғары даму деңгейіне көтерілгендігін көрсетеді.  (Қосымша - Ә4).

 

Әдістеме атауы: “Он сөзді жаттау”

Әдістеме мақсаты: Он сөзді жаттау әдістемесі көмегімен естің негізгі амалдарын:  есте қалдыру,  есте сақтау және қайта жаңғыртуды зертетуге болады.

Бұл әдістемені А.Р. Лурия ұсынған.

Жабдықталуы:  мазмұны  жағынан байланысы жоқ он сөзден тұратын сөз қатары.

Сөз қатарының үлгісі:

1. Нан,  бала,  терезе,  бал,  үй,  мысық,  орман,  су,  саңырауқұлақ,  орындық.
2. Түтін,  ұйқы,  шар,  мақта,  бұта,  сағат,  мұз,  түн,  еден,  қалам.
3. Су,  лақ,  қап,  ожау,  қағаз,  күн,  қыс,  гүл,  терезе,  өшіргіш.

Зерттеудің жүргізілу жолы:  Алдымен зерттеуші сыналушылардың зертетуге қаншлықты дайын екендіктерін,  көңіл-күйлерінің шамасын байқайды.  Зерттеу әр баламен жеке жүргізіледі.  Сыналушылардың алдағы орындайтын жұмысы келесі нұсқау көмегімен түсіндіріледі:

“Мен қазір,  сіздерге он сөз оқимын,  мұқият тыңдаңыздар!  Мен оқып болған соң,  естеріңізде қалған сөздерді кез-келген ретпен қайталаңыздар”.

Зерттеуші сөздерді анық,  жәй оқиды.  Хататмада әр сөзді айтылғаннан кейін қайта жаңғырту ретін және ділдігін санмен немесе крестикпен белгілейді.  Ал,  кейде айтылатын сыналушының артық сөздері де хаттамаға тіркеліп отырады.  (Қосымша  - Б).

Сыналушы  М.А.  1к.  сынып.

Дамытушы экспериментке дейін 3 сөзді қайта жаңғыртып есте сақтаған,  ал дамытатын эксперименттен кейін қайталап жаттаған сөздерінің саны 5-ті құрайды яғни,  есте сақтауы жоғарылаған.  (Қосымша – Б2).

Сыналушы И.К.  2к.  сынып.

Дамытатын экспериментке дейін қайта жаңғырған сөздердің саны 5-ке тең,  ал дамытатын эксперименттен кейін қайталаған сөздерінің саны 7-ге тең,  яғни есте сақтаудың жоғарылағандығын білдіреді.  (Қосымша  -  Б3).

 

№5 әдістеме

Интеллектіні зерттеуге қатысты тесттер.

Мейлидің аналитикалық интеллект тесті.

(Меіlі Analytischer Intelligence Test, AIТ)-интеллект тесті. Интеллектуалдық даму деңгейін өлшеуге арналған. Бүл тесті 1928 жылы Р.Мейли жариялады.

Бүл тестті 11 жастан үлкендерге жүргізуге болады. Мейли интеллектік аналитикалық тесті өзінің зерттеу әдісіне алты топ субтест тапсырмаларын кіргізеді және әрқайсысында жеткілікті деңгейде танымал эксперименттік психологиялық әдістер базасы болып табылады.

1   субтест-жағдайлардың  бірінен  соң  бірі  сурет  арқылы   қойылуы. Зерттелінушілерге түсіндіреді, көрсетіліп түрған суреттерде қандайда бір жағдай берілгендігін. Тек қана бірінші сурет ғана өз орнына сәйкес. Нөмірлер арқылы суреттерді реттеу тиіс. Әрбір дұрыс жауапқа 1 балл, орындау уақыты 5 минут.

2   субтест-  үстанылған  заңдылық бойынша  нөмерлердің жалғасуы. Орындау уақыты 5 минут, әр қатардағы дұрыс жауапқа 1 балл. Кейде дұрыс жауабын біліп тұрып, қате жіберсе онда дұрыс,  бірақ, зейіннің активті еместігімен 1\2 балл беріледі.

3  субтест-берілген үш сөзден сөйлем құру. Әрбір сөзге 2 минут беріледі. Зерттелуші мүмкіндігінше көбірек сөйлем құру тиіс. Сөйлемнің мазмүнына мэн берілу тиіс. Осыған сәйкес бағалаудың үш түрі бар: сөйлемнің дұрыс құрылмағандығы және  мазмұны жоқ-1   балл,  қарапайым  сөйлем-2  балл, ерекше сөйлем-3 балл.

4    субтест-суреттерді   толықтыру.   Берілген   бейнелердің   эрқайсысың бөлімінде фрагменттер жоқ. Зерттелушінің міндеті әрбір бейнеде не жоқ саны көрсету. Орындалу уақыты-5 минут, әрбір дұрыс жауапқа-1 балл.

5  субтест-бөліктерден фигура қүрастыру. Үлгі беріледі, онда фигуралар қүрайтын бірнеше элементтері бар, содан соң осы элементтерден қүралған фигураны көрсетеді. Тапсырманы түсіндіріп болған соң фигураларды құрауға әртүрлі элементтер беріледі,  одан көп фигуралар құралу тиіс (38 сур.). Тапсырмаға 5 минут уақыт беріледі. Бағалауда алғашқы үш фигураларды есепке   алады.   Бағалауда   фигуралардың   санына   және   ерекшеліктеріне байланысты 1-3 баллға дейін болады.

6 субтест-геометриялық аналог. Зерттелушіге      геометриялық фигуралардың бірнешесі беріледі, ал ол фигуралар біріншісі, екіншісімен сияқты бір-бірімен байланысты болып келеді. Зерттелушінің тапсырмасы-осы фигуралардың өзара байланысына қарай төртінші фигураны салу тиіс (39 сур.).

Өңдеу процестерінде зерттелудің нэтижесінде алғашқы балдың санын есептейді. Орташа арифметикалық алғашқы балдардың көлемі таблицаға аударылып пайыздалады. Афтордың пікірінше 35-тен 65-ке дейінгі баға нормалды болып табылады, жалпы қабілеттердің орташа деңгей, ал 80-нен жоғары болса жоғары деңгейге жатады.

График бойынша субтестердің жеке-жеке нэтижесін және интеллектінің пішін қырын қүра аламыз. Пішін қырларының бес түрі ерекшеленеді. Олар: формальді-логикалық, дәл бейнелі, аналитикалық, шығармашылық, интеллектің дамуы. Бұлар интеллектке мінездеме береді. Осындай жай ғана интерпретациялар асиметриялық пішін қырларына отчет бергенде ғана пайдалануы мүмкін. Егер мәселе тенденция болса, онда бір ғана субтесттің интерпретациясына назар аударамыз, ал жалпы интерпретациядан көрінбейді.

Р.Мейли теориясын үсына отырып интеллекттің барлық факторларын былай көрсетеді.

- қиыншылықпен сәйкестенуі

- бірсарынды

- толық

- шапшаң (тез).

Ол осы факторлар арқылы ойлау процесінің аспектілерін көрсетеді. Осы факторлар әрбір адамдардың бойында кездеседі, бірақ белгілі орындарда көрінеді. Бұл факторлардың жинағы интеллектіні құрайды. Р.Мейлидің факторлық анализін нәтижесінен көрсетуінде осы төрт фактор қайталанады. 6 субтестің ішінен үшеуі нақты байланысы мен тәуелділік қабілетін анықтап орналастырған (1,3,4)- 2 және 6 субтесттер абстрактылы мінездемеге сәйкес, ал тэуелділігін әрқашан тікелей анықтап ала бермейміз. Бұл жерде абстрактылы ой келуі мүмкін. 5-ші субтест ерекше орын алады, көңіл ұластыруға негіздеуді талап етеді. Мейлидің ұсынуынша, мұнда қиын факторлы тапсырмаларда және бірсарынды интелекттерде 1 және 2 субтесттің алатын орны ерекше. Бұл екі қиыстыру субтесті толық және шапшаң факторларға кіреді, ал 4 және 6 субтестер қиын комплексті характерге жасалынады.

Интеллектуалдық қабілетті зерттеуге арналған Айзенк тестілері.

Интеллектуалдық қабілеттілікті зерттеуге арналған Айзенк тесті сегіз субтестерден тұрады. Олардың бесеуі адамның жалпы интеллектуалдық даму деңгейін бағалауға арналған: лингвистикалық, математикалық, техникалық, дизайн, көркем-бейнелі және көрнекі-логикалық ойлау көрсеткіштерін бағалау үшін, ал үшеуі-арнайы қабілеттерінің даму сатысын зерттеуге арналған. Субтестердің әрқайсысы жеке-дара орындалады, немесе барлық тапсырмаларды орындау фрагментарлық түрде жүргізіледі. Бұл кітапта вербалдық және математикалық субтестері берілген.

Лингвистикалық қабілетті анықтауға арналған Айзенктің сөздік (вербалдық) субтесті.

Мақсаты: жасөспірімдерден бастап үлкендерге дейінгі жас кезеңіндегілердің сөздік интеллектін және шығармашылық қабілеттін зерттеу.

Вербалдық субтест сөздік интеллектіні немесе логикалық ойлау процесін зерттеуге арналған. Тесте анаграммалар кеңінен қолданылған. Анаграмма дегеніміз ретсіз жазылған әріптер жинағы. Оны шешу үшін берілген әріптердің орындарын ауыстырып қою арқылы мағналы сөз шығару керек. Сонымен қатар көптеген сөздердің ортақ жүрнағын, жалғауын т.б. бөліктерін дұрыс табу арқылы шешілетін тапсырмалар келтірілген.

Субтесте бірте-бірте күрделенетін 50 тапсырма берілген. Қабілекттіліктің даму деңгейін бағалау белгіленген уақыт ішінде дү-рыс шешілген тапсырмалардың жалпы санын орындаудың норма көрсеткішімен салыстыру жолымен жүргізіледі. Олардың ережесі: «Сіздерге 30 минутта шешуге 50 тапсырма берілген. Тапсырмаларды көп ойланбай тез орындау қажет. Егер субтестің қандайда бір тапсырмасы тез орындалмаса, оны өткізіп жіберіп, келесісін орындаңыз. Уақыт қалса тастап кеткен тапсырмаға қайта оралуға болады».

Нәтижелерін бағалағанда берілген уақытта дұрыс орындалған тапсырмалардың жалпы саны ғана есепке алынады.

Мәдени-еркін интеллкт тесті

Интеллектуальдықтың даму деңгейін анықтауға арналған, қоршаған орта факторларының әсерінен тәуелсіз (мәдениет, білім және т.б.), «таза» интеллектілік. 1958 жылы Р.Кэттелл дайындаған. Бүл тест үш вариантта жүргізіледі.

а). 4-8 жастағы балалар мен ақыл-есі артта қалған ересектерге; б). 8-12 жастағы балалар мен жоғары дәрежедегі білімі жоқ ересектерге (екі паралелді формасы бар А және В);

в).   жоғары   класс   оқушылары   мен   студенттерге   және   жоғары   білімді ересектерге (екі паралелді формасы А және В).

Тестің бірінші варианты 8-субтестен түрады, оның төртеуі автордың қарастырған «мэдениет ықпалынан еркін» тесті: 1). «орналасу»; 2). «жіктелуі»; 3). «аталған пәндерді таңдау»; 4). «лабиринт»; 5).«бөлшектері кем картинкалар»; 6). «тапсырмалардың орындалуы»; 7).«жұмбақтар»; 8). «ұқсастылығының анықталуы». Барлық тапсырмаларды орындалу уақыты 22 минут.

Екінші, үшінші варианттар 4 субтестен құралып, тек деңгейлерінің қиындықтарымен ерекшеленеді.

-  фигураның қатар бойынша орналасу заңдылықтардың өзгеруі;

-«Классификация»-фигураның жалпы көрінісімен ерекшеленеді;

-  «матрицалар»-фигураның комплект бойынша толықтырылуы;

- «шарт»-    фигураны   алғашқы   анықталған   орындарына   орналастыру (берілген бейнелердің ішінен белгілі бір суретті таңдап соны бір нүкте бойынша бақылауы шарт).

Берілген тапсырмаларды орындау уақыты 12 минут. Мэдени-еркін интеллект тесті  өзімен бірге жылдамдылықты қажет етеді,  бірақ орындау уақыты шектелген түрде қолданылуы мүмкін. Тестің 2 және 3 варианттарының қорытынды бағалары таблица көмегімен процент ретінде анықталады. Р.Кэттел бүл тесттен жалпы қабілеттерді де өлшеген. Кэттелдің пікірінше, түрлі мәдени тапсырмалардан алынған мэдени-еркін интеллек тестің көмегімен алынған мэдениеттерге, толығымен өзімен сәйкестенеді.

 

 Векслердің интеллектіні  өлшеу шкаласы.

Векслердің интеллекті өлшеуіш тесті-көпшілікке әйгілі және көпшілікке қолданылатын интеллектуалдық тест. Бүл тест интеллекттің дамуын өлшеуге арналған. Мұны Векслер өңдеген, оны алғаш рет 1939 жылы ұсынды. Векслер-Белльвью шкаласы. Бүл шкала 7-ден 69 жастағыларға арналған. 1955 жылы «Векслердің жоғары интеллектің шкаласы» деп, оны соңғы редакция \УАІ8 зерттеуі 16-дан 64 жастағыларға арналған. Мұнда, вербалды және вербалды емес 11 субтестен қүралған:

Вербалды шкала.

1-субтест, жалпы  субтесттің қарастырылуы. Жай дәлелдер мен білімдерге қатысты қорды зертейді. Мұнда 29 сұрақ ұсынылады, әр дұрыс жауапқа 1 балл. Мәселен,

- ризинаны неден жасайды?

- неліктен күннің астында  қара киім ашық түсті киімнен  ыстық болады?

- гнесеология дегеніміз  не?

2-субтест, жалпы  субтесттің түсінілуі. Ойдың мәнерлі толық жеткізілуін бағалау. Зерттеушінің өзі берілген жағдайға алдымен өзі жауап беру керек. 14 сұрақ беріледі, онда нақты жауаптары үшін 0,1,2 деген балдармен бағалаймыз. Мәселен,

-   егер сіз жолда  келе жатып адресі және маркасы өшпеген хат тауып алдыныз, не істейсіз?

- күй темір әлі ыстық деген нені білдіреді?

- Құлағы естімейтін бала не үшін сөйлей алмайды?

3-субтеста, арифметикалық  субтест. Зейінімізді шоғырлатып бағаласаң, жеңіл сандық материал жасаймыз. Зерттеуші арифметикалық тапсырмаларды тез шеше білу керек. Тек тура жауапты ғана емес кеткен уақытты да бағалаймыз. Мәселен,

- консервыленген 2 банка  алма 31 копек, ал 12 банка қанша тұрады.