Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастыру мәселелері

- Ана  тілінен  бірнеше  жағдайлар  себеп  болып  ажыраған  ел – «азғын»  ел  атанып,  кейіннен  аты  өшіп,  ұрпақтары  бұршақша  бытырап,  қардай  еріп,  құмға  сінген  судай  дерексіз  жоғалып  кеткенін,  тарихтан  кездестіруге  болады.  Ондай  сормаңдай  ел,  бұрыңғы  кезде  аз  болмағандығына  тарихта  дәлелдер  көп;  

- Осы  таңда  қазақ   - тілін  «дөрекі,  икемсіз,  топас,  кедей  тіл.  Онымен  айтайын  деген  ойынды,  пікірінді  еркін  айта  алмайсын ....» -  дұрыс  бағаламай,  жала  жауып,  теріс – зиянды  жағдайлардың  құлдылығында  жүрген,  ұғымсыз  жалқау,  «дүние  молда  дін  бұзардың»  кебін  киіп,  сәлдесін  орап,  тіл  бұзушы  азамат,  азаматшалар  да,  жүгенсіз,  арсыз  топтарды,  қазақ  арасында  молайып  келе  жатқанға  ұқсайды  (дәлелді  Алматының  әр  көшесінен  табуға  болады);  

- Қазақ  тілінің  байлығы  жетпегендіктен  деген  дәлелсіз  былжыр,  өзінің  ана  тілінің  үдесіне  жете  алмай,  құр  қалған,  оған  көңіл  бөлмеген  сормаңдайлардың,  ұлт  мақтаныш  сезімін,  ұлт  намысынан  ажырап,  «шөре – шөре»  болып  арта  қалған  қара  беттердің  надандықтарынан  туған  сылтау  ғана  болу  керек;

- Осы  кезде  асдап  орысша  білгеніне  мәз  болып,  төбесі  көкке  жеткен  ана  тіліне  көңіл  бөлмей,  оны  әліне  қарамай  менсінбей,  не  орысшаны,  не  қазақшаны  сөйлей  алмай  шалдыр – батпаққа  бөленіп  жүрген,  келбетсіз  тіл  азғыны  масқараларды.  Алматының  жауапты  деген  қазақ  қызметкерлердің  арасынан  да  кездестіруге  болады ...»  - деп  ана  тілінің  сатқындарын  мірдің  оғымен  атқан  ұлы  Бауыржан,  біздің  қазіргі  заманымыздағы  халқымыз  бен  тілімізді  қорлап  жүрген  сыйқымызды  айтып  тұрғандай.  

Бұл  халықтың  әрбір  сөйлемі  құнды. Сондықтан  осы  хатты  бүгінгі  ұрпағымызға  қайыра  басып, газет – журнал  беттеріне  жариялау  керек. Осы  хатында  Бауыржан  Момышұлы  9 түрлі  ұсыныс  жасайды. Соның  біріншісі  мен  екіншісіне  тоқталсақ:

1. «1935 – 36  жылдан  бастап  қазақ – тілі  бұрмалана, бүлдірім, бұзыла  бастағанын  сөзсіз, айқын  дәлелдей  отырып, оған  айыпкер, кінәлі, басты  газет, родио, жазушы, кеңсе  қызметкерлеріне  тарихи  қарғыс  айтылып, беттеріне  қара  күйе  жағылып  айыпталғаны  жөн.»

2. «Қазақстанда  қазақ - тілі заң  әділдігі  бойынша  мемлекет  тілі  болып  саналып, өз  орнына, төрге  шығарылып  отырғызылып, бұрынғы  қалпына  келтіру  шаралары  тездеп  қолға  алынып, тіл  бұрмалауежелден  келе  жатқан  ескі  ауруға  айналып  бара  жатқанын  ескере  отырып, іс  жүзіне  қатал  төңкеріс  түрінде  асырылуы  және  алдымен  қазақтардың  өздерін, тіл  жөнінен  тәртіптеуден  бастап, барлық  үкімет, кеңсе, ғылым, оқу, өндіріс, өнеркәсіп  орындарында  қайтадан  әділдікпен  көтеріліп  қолға алынуы

жөн » - дейді.

Осыдан  63  жыл  бұрын  айтылған  Бауыржан  Момышұлының  сөздері, тәуелсіздік  алғанына  16  жыл  болса  да  қазақ  халқының  сормаңдай  болып – тілінен – дінінен – ділінен – ажырасардай  күй  кешіп  отырғанын  сипаттайды. Ендігі  жерде  тілімізді  тоздырып, ұрпағымызды  аздырғанша, ертерек  іске  кіріскен  дұрыс. Бұған  көрініс, мемлекетімізді  мойындағысы  да  келмейтіндер  Қазақстан  азаматтығынан  шығып, өздерінің  қалаған  жерлеріне  кеткендері  жөн. Арамыздағы  ана – тілімізді  мойындамай  жүрген  шала  қазақтар  да  мекендерін  тапсын. Қазақтардың  тарапынан  болатын  жалпақшешейлікке  қарғыс  айтылып, ұлттық  құндылықтарды  жүйелеуді  ертерек  жүргізу  керек. Әйтпесе, ғылыми  дәлелденген  майя  мен  инктердің  жер  бетінен  жойылып  кеткеніндей  күй  кешпейік. Олар  қол  жеткізген  өркениетімен  өрекпіп, тіліне, салтына, ұлттық  тарихына, көне  мәдениеті  мен  халықтық  тағлымдарына  өгейлік  көрсетіп, түбегейлі  жер  бетінен  жойылды.

Кез – келген  шала  қазақтан: - «Қозы  Көрпеш  Баян  сұлуды», «Қыз  Жібекті», «Алпамыс  пен  Қобыландыны  оқыдыңыз  ба?» - деп  сұрасаңыз, - «Жоқ!» - деген  жауап  аласыз. Олардан, Асан  қайғы  мен  Кетбұғыны, Махамбетті  сұрамай – ақ  қоюға  болады. Мінеки, ана – тілің  жоғалмай  тұрып – тақ, рухани  қазынамыздан  айырыла  бастағанымыздың  көрінісі. Ендеше, бұдан  былай  ана – тілін  қорғапотырған  Үкіметті  де, Парламентті  де, әр  түрлі  министрліктермен  мекемелердегі  төрелерді  де, тіпті  мемлекеттік  тілді сыйлағысы  келмейтін басқа  ұлт  өкілдерін де, қатаң  түрде  тәртіпке  шақыратын  мезгіл  жетті. Қазақстанда  өз  еріктерімен  құрылған  республикалық  Халықтар  ассамблеясының  жұмыс  істеп  жатқанына  да  біршама  уақыт  болды. Осындағы  өздерінің  ұлттық  мәдениет  ұйымдарын  құрған орыстар, репрессиямен  жер  ауып  келген – корей, неміс, шешен, күрті, ұйғыр, түрік, татар, поляк, болғар  тағы  басқалар ... кезінде  қазақ  халқы  аузындағысын  жырып, баспанасына  дейін бергендерін  айтқанда, көңіліңді  толқытып, тіпті  көзіңе  жас  алдырады. Ал  егер  де  олардың  осы  айтқандары  шын  болса, мемлекеттік  тілді  және  қазақ  мәдениетін  өркендетуге  үлестерін  қоссын. Негізгі  жақсылыққа  жақсылық  пен жауап  берілуі – адамдық  парыз.

Жер  бетіндегі  тіршіліктің  пайда  болғанына  1  миллиард  жылдай  уақыт  өтіпті. Бір  клеткадан  басталатын  тіршілік  мұхит  астында  500 миллион  жылдай  жетім  дамып, құрлыққа  шыққаннан  кейін  де, дамудың  екінші  сатысына  ауысып, тағы  да  500  миллион  жылдарды  басып  өтеді  екен. Дәл  осы  формуланы  адам  баласы  да, ана  құрсағында  бір  клеткадан  бастап, адам  пішініне  келгенше, жаңағы  жер  бетіндегі  тіршілік  сатыларын түгелдей  қайталайтындығын ғылым  баяғыда  анықтаған. Осы  филогенетикалық  тылсым  құпиялар  мен  ата – баба  зердесін  келешек  ұрпаққа  жалғастыратын  жалғыз  ғана  кілт - әр  халықтың  ана – тілі  екенін  қарапайы  жұрттың  білмейтіні  рас. Сондықтан  да  осы  ғылыми  деректі  келешекте  ақпарат құралдарында  түсіндіріп, жариялап, тарату  қажет. Келешек  ұрпағына  қиянат  жасағысы  келмейтін  адам  нәрестенің  тілін  тек  қана  ана  тілінде  шығаруы  тиісті.

Сонымен  қатар, тағы  да  назарда  ұстайтын  бір  мәлімет  дүниеге  келер  бала  тілінің  іргетасын  ана  құрсағында  қалыптастыратыны  ғылыми  дәлелденіп  отыр. Америка  ғалымдарының «Құрсақтағы  баланың  он  түрлі  жұмбақ  сыры» атты  ғылыми  еңбектерінде: «ағылшын  фирмасында  күні   бойы  қызмет  ететін, екіқабат  француз  әйелінің  баласының  тілі  бірден  ағылшынша  шыққанын» - құрсақтағы  тылсымның  бір  эжұмбағы  ретінде  келтіреді. Осы  деректің  растығы  қазіргі  ерлі – зайыпты  қазақ  жастары  үйде  де, жұмыста  да  орысша  сөйлегендіктен, қазақ  балалар  бақшасына, қазақ  мектептеріне  берген  балалары  далада  да, көшеде  де, үйде  де  өзара  орысша  сөйлеуге  ауыса  беретіндігінен  айна  қатесіз  көрініп  отыр.

Ағылшын  ғалымы  Дэвид  Кристалдың  «Тіл  ажалы» зерттемесінде  жыл  сайын  жер  бетінен  шамамен  24  тіл  жойылатындығы  көрсетіліпті. Мұндай  кері  процеске  енжарлық  көзқарас  таныту – рухсыздық, өйткені  кез  келген  тілдің  жойылуы  әлемдік  ортақ  мәдени  байлықтың  арсеналын  құрайтын  бүтін  бір  халқытың  мәдениеті, тарихы  мен  рухани  құндылықтары  көз  алдымызда  тіршілікпен  қоштасады.

Қазақстаннның  халық  жазушысы, әлемдік  деңгейдегі  белгілі  ақын  және  қоғам  қайраткері  Мұхтар  Шахановтың «Тілсіздендіру  анатомиясы» атты  поэмасының «Тамырсыздану  қаупінің  тұжырымдамасы» бөлімі  осы  замандық  өркениеттің  тіл  мен  рух  төңірегіндегі  аса  нәзік  әрі  күрделі  проблемасын  көтеруімен ерекшеленеді. Сондықтан оның мұраларын пайдаланған да тиімді.

Қазіргі  таңда  жаһандану  процесі  бірыңғай  материалдың  игіліктерге  бет  бұрғандықтан, көптеген  елдерде  жастар  қауымының  едәуір  бөлігі  өз  ұлтының  тіліне, төл мәдениетіне  ашықтан – ашық  мұрын  шүйіре  оқып  жатқан  кей  студенттер «Қазақстанда  қазақ  тілі  мемлекеттік  мәртебеде  салтанат  құрар  болса, елге  қайтпаймыз!» деп  дауыс  көтерді. Бұған  Білім  министрлігі  саналы  түрде  жауап  берген  жоқ. «Бұл  не  деген  масқара! Әрқайсысына  жүз  мың  АҚШ  долларына  жақын, тіпті, одан  да  көп  қаржы  жұмсап, оқытып  жатқан  жастарымыздың  туған  ата – баба  тіліне  көзқарасы  осылай  болса  да, рухсыз  мұндай  мамандардың  Қазақстанға  қандай қажеті  бар?! Бір  ғана  қағида  айқын: ұры  неғұрлым  оқыған  болса, солғұрлым  әкемізді  танытады. Сондықтан  оларды  жібермес  бұрын  мемлекеттік  тілден  емтихан  тапсырту  қажет!» - деген  ұсынысын Мұхтар  Шаханов  ашына  айтты.  

Әр  ұлттың  ең  басты  анасы – туған  тілі  екенін  ескерсек, өз  анасының  тілін, рухани  мәдениетін  менсінбеу  мен  мойындамау, және  оны қазіргі  заман  талабына  сай  руханиятпен  ұштастыра  алмау  үлкен  қасіретке  әкелетінін М. Шахановтың  «Төрт ана» поэзиясынан  байқайтынымыз туған жер, тіл, салт-дәстүр, туған тарихты төрт анаға теңеп, жырлайды.   

Қазақ  жастарының  бірнеше  ұрпағы  Шаханов  жырларын  жаттап  өскенін  ешкім  жоққа  шығара  алмаса  керек. Қазақтың  тіліне, өзіне  деген  қарсылық  Солтүстік  мұзды  мұхиттай  сіресіп  тұр... Осындай  тілімізге  үлкен  қауіп  төніп  тұрған  кезде, Мұхтар  Шахановтың  соңғы  кездегі  ұлтқа  қатысты  өлеңдері  талай  қазақтың  бетін  бері  қаратарына, халыққа, қоғамға  ой  саларына  күмәнім  жоқ.

Итальяндық «Ренко  компаниясының  президенті  Ренальдо  Гаспарини (2005  жылдың  25 қарашасында «Айқын»)  былай  дейді: «Мен  әлемнің  141  елін  аралаған  жанмын. Солардың  ішінде  өз  мемлекетінде  өз  тілінде  өмір  сүре  алмай  отырған  бейшара  халықты  көрдім, ол  қазақ  халқы  екен.» Ағылшын  ғалымы Дэвид  Кристал  болса: «Тіл  жойыларда  қостілділік  пайда  болады. Екі  тілді  ерткен  екі  мәдениет  өзара  шайқасқа  түседі. Ақырында  жеңімпаз  мәдениеттің  тілінде  сөйлеушілер  көбейеді. Ал  әлгі  жеңіліс  тапқан  шағын  мәдениеттің  тілінде  сөйлеуден  басқа  емес, өзінің  жас  ұрпағы  ұяла  бастайды. Ана  тілінде  сөйлеуге  қысылатын  сол  ұрпақ  та «жеңімпаз  мәдениеттііііің» аяғына  жығылады. Аға  ұрпақ – ата – ана  қанша  әуреленсе  де, өз  балаларына  ана  тілін  үйретуге  шамалары  жетпейді. Ең  өкініштісі  де  осында.»

Осылайша  ата  тілімізді  «қорлау» арқылы, ұрпағымызды  ата – баба  зердесінен  айрып  қана  қоймай, кісілік  келбетінің  түп – тамырына  да  балта  шауып  жүргенімізді  ашып  айту  керек. Өзінің  ата – тілін  қорлаған  елдің  татар  азабы  да  мол, ұрпағына  қалдырар  зауалы  да  көп. Олай  болса  иісі  қазаққа  айтарым  көрінгенге  еліктеп  әдейленумен, алдыңдағы  шырағыңның  өшкенін  сезбей  қалып  жүрме.

Адам  бойындағы  үш  жүйе – Тән  құрылысы – Жан  дүниесі – Рухы – бүгінге  дейін  тәрбие  үндестік  таба  алмай  отыр. Біз  тек  қана  тән  тәрбиесінен  басқа  Жан  мен  Рух  тәрбиесін  білмейміз. Содан  да  Табиғат  пен  Адам  баласының  экологиялық  азуы  болып  отыр. Бұл  туралы  бабамыз  Әл – Фараби  баяғы  заманда – ақ  ескерткен: «Егер  адмға  ең  әуелі тәрбие  бермей  тұрып, білім  мен  ғылым  үйретсеңіз, ол  жүрген  ортасына  апат  әкеледі» - десе. Басқаға  еліктеп, өзгеге  мөңіреп  үйренген  біздер  есітсекте  ескеруге  құлығымыз  жоқ. Әйтсе  де, бұл  мәселе  иісі  қазақты  ерекше  толғандыруы  тиіс. Ең  бастысы, адам  тәрбиесінің  алтын  діңгегі – Тіл  екені  аксиомалық  шындық.

Мемлекеттік  нышандар  құрмет  тұту, Қазақстан  Республикасының  азаматы  болғаны  үшін  мақтаныш  сезімін  қалыптастыру  білім  берудің  алғашқы  сатысынан  басталады.

Бастауыш  (1-4) сынып  оқушыларымен  Мемлекеттік  нышандар  жөніндегі  олардың  түсініктері  мен  білімдерін  ары  қарай  тереңдету  мақсатында  жұмыстар  жүргізіледі. Мұғалім (сынып  жетекшісі)  мемлекеттік  рәміздердің  күнделікті  өмірдегі  орнына  оқушылардың  назарын  аударын  жәнее  оның  қажеттілігін  нақты  түсіндіруге  міндетті. Олар  мемлекеттік  Әнұран  мен  Елтаңбаны  түсіндіру  барысында  оның  мәні  мағынасына  баса  назар  аудару  керек. Оушылар  Елтаңбаның  азаматтардың  төл  құжаттарында, туу  туралы  куәлікте, орта  мектепті  бітіру  туралы  аттестатта, жоғары  білім  дипломында, мемлекеттік  наградаларда, төл  теңгемізде  және  пошта  маркаларында  мемлекеттіліктің  белгісі  ретінде  бейнелетіндігін білулері  қажет.

Бастауыш  метепте  Әнұранды  жүйелі  түрде  жаттатып, тыңдаулар ұйымдастырып,әуені  мен  сөзін  ұжымдық  жаттау  барысында  оның  шығу  тарихы  жөнінде  мәліметтер  берілуі  тиіс.

Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  нышандарын  үйрету  барысында  алуан  түрлі  әдіс – тәсілдерді  қолдану: интерактивті  дамыту  әдістемесін, тренингтер, сұрақ – жауаптар, рөлдік  дамыту  ойындарын, аудио  және  бейне  материалдарды (плакаттар, суреттер, таспалар) тиімді  пайдаланған  дұрыс.

Бастауыш  сынып  оқушыларының  түсінігінде  рәміздер  туралы  ұғым  қалыптастыруға  төменде  келтірілген  тақырыптар  аясында  жүргізілген  әңгімелер  ықпалын  тигізеді: «Мен  және  менің  Отаным», «Елтаңба, Әнұран, Ту  деген  не?», «Қазақстан  Республикасының  туы  туралы  неге  көп?» т. б. балалардың  білімін  тереңдетудің  тиімді  тәсілдерінің  бірі – мемлекеттік  рәміздерге  байланысты. Осындай іс – шараларға  ата – аналарды  белсенді  қатыстырған  жөн.

Бастауыш сыныптардағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік  рәміздері  туралы  білім  деңгейінің  өлшемі:

- Қазақстан  Республикасы  рәміздерінің  авторларын  білу;

- Қазақстан  Республикасы  мемлекеттік  рәміздерінің  түсінің, пішінінің, элементтерінің  мәнін  білу;

- Қазақстан  Республикасының  Әнұранын  мемлекеттік  тілде  орындай  білу;

- Кез  келген  жағдайда  Қазақстан  Республикасының  рәміздері  жөніндегі  білімдерін  іс – жүзінде  қолдана  білу.

Оқушылардың  бойында  терең  елжандылық  сезімді, Отанға  деген  сүйіспеншілікті, жоғары  адамгершілікті, мәдениеттілікті, өз  мемлекетінің  тарихына  зор  ілтипат  пен  қызығушылықты  қалыптастыру  мақсатында  сұхбаттар, кездесулер, сынып  сағаттарын  өткізу  кезінде  атақты  азаматтардың, спорт  жеңімпаздарымен, белгілі  тұлғалар  мен  әскери  адамдардың  өмірінен  түрлі  көріністер  мен  эпизодтар  келтіріп, олардың  Республикамыздың  Туына, Елтаңбаға, Әнұранға  деген  көзқарастарын  сөзге  тиек  еткен  жөн.

Білім  беру  мекемелерінде  патриоттық  тәрбие  берудегі  ең  басты, маңызды  міндеттерінің  бірі - Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  рәміздеріне  балалар  мен  жастардың  құрметпен  қарауын  тәрбиелеу, мемлекеттік  рәміздерге  деген  позитивтік  және  сезінулі  көзқарасты  қалыптастыру  мүмкіншілігін  зерттеу  мақсатында  семинарлар, дөңгелек  столдар  ұйымдастыру.

1992  жылы  Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Кеңесінің  сессиясында  республикамыздың  Туы, Елтаңбасы  және  Әнұраны  қабылданды. Тудың  жобасын  жасаған  Шәкен  Ниязбеков. Ал  Елтаңбаның  авторлары  Жандарбек  Мәлібекұлы  және  Шота  Уәлиханов. Республикамыздың  Әнұранын  ақын  Жұмекен  Нәжімеденов  пен  Нұрсұлтан  Назарбаев, ал  әнін  Шәмші Қалдаяқов  жазған.