Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістік шақтарының салыстырмалы анализі

I	had not been waiting for	Мен күтпедім
We	had not been waiting for	Біз күтпедік
You	had not been waiting for	Сіз(дер) күтпедіңіз (дер)
He/she/it	had not been waiting for	Ол күтпеді
They	had not been waiting for	Олар күтпеді

Қысқартылған түрі:

had not been  - hadn’t been

     Бұл шақтың жалпы сұраулы түрі had көмекші етістігінің бастауыштың

алдында, ал одан кейін been және негізгі етістіктің тіркесуі арқылы

 жасалады:

Had you been waiting for the Buyers nearly two weeks? – Сіздер сатып алушыларды екі аптаға жуық күттіңіздер ме?

Had Had Had Had Had	I	been waiting for?	Мен күттім бе?
	We	been waiting for?	Біз күттік пе?
	You	been waiting for?	Сіз (дер) күттіңіз (дер) ме?
	He/she/ it	been waiting for?	Ол күтті  ме?
	They	been waiting for?	Олар күтті  ме?

      The Future Perfect Progressive шағының болымды, болымсыз және сұраулы түрінде қолданылуы Бұл шақтың болымды түрі to be етістігінің The future Perfect, аяқталған келер шақта shall/will have been, ал негізгі етістік Рarticiple I, осы шақ есімше формасында тұруы арқылы жасалады:

Shall/will have been + Participle I

By Tonight I will have been working for 4 hours  - Мен бүгін кешке қарай 4 сағат бойы жұмыс істемекшімін.  I shall have been working  - Мен жұмыс істемекпін.

I	shall	have been working	Мен жұмыс істемекпін
We	shall	have been working	Біз жұмыс істемекпіз
You	will	have been working	Сіз(дер) жұмыс істемексіз(дер)
He/she/it	will	have been working	Ол жұмыс  істемек
They	will	have been working	Олар жұмыс  істемек

Қысқартылған түрі: Shall/will have been – ‘ll have been

       Бұл шақтың болымсыз түрі shall/will көмекші етістіктерінен кейін келетін  not демеулігі арқылы жасалады: I shall not have been working for 4 hours – Мен 4 сағат бойы жұмыс істеп отырмаймын. 

I shall not have been working – Мен жұмыс ісиеп отырмаймын

I	shall	not have been working	Мен жұмыс істеп  отырмаймын
We	shall	not have been working	Біз жұмыс істеп  отырмаймыз
You	will	not have been working	Сіздер жұмыс  істеп отырмайсыздар
He/she/it	will	not have been working	Ол жұмыс  істеп отырмайды
They	will	not have been working	Олар жұмыс  істеп отырмайды

Қысқартылған түрі: shall/will have been – shan’t, won’t have been

      Бұл шақтың жалпы сұраулы түрінде көмекші shall/will етістіктері бастауыштың алдына келеді:

shall / will have been P.I.?

Shall I have been working for 9 hours? – Мен 9 сағат бойы жұмыс істеймін бе?

Ағылшын тіліндегі етістік шақтарының қолданылуындағы көмекші етістіктерді пайдалану аса маңызды роль атқарады. Сондықтан ағылшын тілінде етістік шақтарын сөйлем құрағанда көмекші етістіктерге көп көңіл бөлінген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     ΙΙ Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістік шақтарының салыстырмалы анализі

     2. 1 Ағылшын тіліндегі шақ категорияларының жасалу ерекшеліктері 

     Ағылшын тілін оқып үйренуде елеулі қиындық тудыратын грамматиканың бір саласы – етістік. Етістік іс – қимылды, әрекетті білдіре отырып, осы іс- әрекеттің сөйлеушінің сөйлеп тұрған сәтімен байланысты өту кезеңін де көрсетеді.

      Қазақ тіліндегі тәрізді ағылшын тілінде деетістіктің жақ, сан, шақ категориясы бар. Негізінен етістіктер жекеше түрде осы шақта 3 – ші жақта ғана өзгеріске ұшырайтындықтан, етістіктің жақ категориясы көп қиындық тудырмайды. Тек to be  етістігінің жіктелу ерекшеліктерін есте сақтау керек.

      Ал шақ категориясы өте күрделі. Active Voice - те 16 шақтық формасы бар. Ағылшын тілінде етістіктің шақтары басты 4 шаққа: Present, Past, Future, Future – in the Past негізделеді. Бұл топтар мағынасы мен жасалуына қарай әрқайсысы 4 түрге бөлінеді. Оны төмендегі кестеден көруге болады:

Кесте - 1 

Ағылшын тіліндегі етістік шақтарының құрылу үлгісі

№	Шақтар	Indefinite (-)	Continuous (be + V4)	Perfect (have + V3)	Perfect Continuous (have been+V4)
1	Present (v1)
2	Past (v2)
3	Future(will+ v1)
4	Future in the Past (would+v1)

    

    Кестеден көріп тұрғанымыздай, Present - V1(етістіктің 1- ші формасы), Past – V2(етістіктің екінші формасы),  Future- will + V1(will көмекші етістігі және етістіктің 1- ші формасы), Future in the Past- would+ V1(would көмекші етістігі және етістіктің 1- ші формасы) арқылы жасалады.

     Ал енді топтарға келсек, Indefinite–те өзгеріс жоқ, Continuous- be +V4, Perfect - have + V3, арқылы жасалады. Мұны оқушыға жете түсіндіріп берсе, оқушы Perfect Continuous - ты осыған сүйене отырып, өзі жасап шығара алады. Ол үшін мына әдісті қолданамыз.

    Perfect                                                Continuous

have + V3                                             be + V4

көмекші етістік алдында тұрған етістіктің формасына ауысады, яғни Perfect                                                Continuous- have +  be 3 +V4 немесе have + been + V4 арқылы жасалады. Мұнда соңғы етістік сөйлемнің мағынасын ашатын негізгі етістік екенін оқушыға түсіндіріп кетеміз. Мысалға to invite етістігін алайық.

V1 -           V2 -          V3 -          V4 -

Invite -     invited -       invited -    inviting

 Осы етістікті Past  Indefinite - те жазуға тапсырма берсек:

Past  -  V2, Indefinite  - те өзгеріс жоқ, олай болса Past  Indefinite - те етістік

invited болып түрленеді. Немесе Future Perfect Continuous - те жазсақ:

Future                         Perfect               Continuous

will + V1                  have + V3               be + V4

 олай болса, to invite

Future Perfect Continuous - те  - will + have + been + inviting болады.

Кесте - 2

Ағылшын тіліндегі етістік шақтарының жасалу ерекшеліктері

to invite
№		Indefinite	Continuous	Perfect	Perfect Continuous
1	Present		was/were + inviting
2	Past
3	Future				will+have+been+ inviting
4	Future-in the Past

Past         Continuous

V2          be + V4 бұдан was/were + inviting шығады.

     Жоғарыда көрсетілген  1, 2 – кестелерде көрсетілген ағылшын тіліндегі етістіктің шақ категорияларының жасалуының ерекшеліктері байқалады. Осы шақ категориялары қазақ тілі шақ категорияларымен салыстыра отырып қарастырылды.

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1 Ағылшын және қазақ тілдерінің шақ категорияларына   салыстырмалы тұрғыда зерттеу

     Ағылшын және қазақ тілдерінің шақ категорияларын салыстырмалы тұрғыда теориялық сипаттама беру арқылы, зерттеу барысында ең алдымен қазақ тіліндегі «шақ» сөзінің мағынасын тереңінен ашып крсете алдық. Сонымен шақ  - іс – әрекеттің өткенде болған, қазір, келешекте жүзеге асатын т.б. мезгіл мерзімін білдіретін етістік категориясы. Етістіктің үш – осы шақ, өткен шақ, келер шағы бар. Әр шақтың нақтылы, жалпылама түрлері болады. Олар белгілі жұрнақтар қосылып жасалады.Ғалым Е.М Арынның еңбектеріне сүйене отырып  «Шақ» сөзін зерттей келе «Шақ категориясы» деген ұғымның пайда болғанын аңғардық. [8, 367]

    Қазіргі қазақ тіліндегі шақ категориясы, басқа да категориялар сияқты, бірте - бірте  дамып, мазмұны жағынан да, формалары жағынан да үнемі жетіле отырып қалыптасқан, өзіне лайық орныққан жүйесі бар аса бай грамматикалық категория. Әдетте, шақтың мазмұны, соған лайық, формалары мен қызметтері адамның сөйлеп я сөйлесіп отырған кезіне байланыстырыла айқындалады. Өйткені амал я әрекет, қимыл я қозғалыс тәрізді үрдістердің қай - қайсысы  болсын не сөйлесіп отырған уақытқа дейін істеліп тынған, не сол сөйлесіп отырған уақытта істеліп жатқан (әлі тынбаған), не сөйлесіп отырған уақыттан кейін істелінбекші амалдар есебінде қабылданады (оқыдым; оқып отырмын, оқымақшымын).

     Бірақ шақтарды бір -  бірінен ажыратуда  қиыншылықтар бар. Ол қиыншылықтыр, бір жағынан, шақ мазмұнының бір - бірімен ұштастығымен, соған орай, шақ формаларының бір - бірінен  жіктері ашылмағандығымен байланысты болса, екінші жағынан, шақ категориясымен рай категориясының бір - бірінен мазмұн шегі де ажыратылмағандығымен байланысты. [9, 322,]

Сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың мезгілі, шақтық мағынасы

төмендегідей болады:

1) Үнемі қайталанып, дағдыға айналған іс - қимыл, сөйлеп тұрған кезде болып

жатқан қимыл, іс - әрекет.

1. Сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткен қимыл, іс - әрекет.
2. Сөйлеп тұрған кезде әлі болмаған, бірақ кейін болуға тиісті қимыл - іс - әрекеттер. Мысалы,

Өнер, білім бар жұрттар

тастан  сарай салғызды (Алтынсарин).

Жазғытұры қалмайды қыстың сызы,

Масатыдай құлпырар жердің жүзі (Абай)

Енді  бүгін қарасам,

Айналам бақыт кең жатыр.

Бірімен - бірі туысқан,

Қол ұстасқан ел жатыр (Жамбыл). Бұл сөйлемдердегі қалмайды, құлпырар, жатыр етістіктері мезгіл (шақ) мағынасын білдіруі жағынан бірдей емес. Салғызды деген салғызу қимылының сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткенін білдірсе, қалмайды құлпырар етістіктері қалмау, құлпыру қимылдарының әлі болмағанын, сөйлеп тұрған сәттен кейін болатынын, ал жатыр етістігі бұл қимылдың сөйлеп тұрған сәтте болып отырғанын білдіріп тұр.

     Мерзімдік мәнді білдіретін сөздердің бәрі бірдей шақ мәнін білдіре бермейді. Мысалы, Ертеңгі елдің қамын ойлайтын азаматтарымыз азып - тозғанын көрген қария қатты күрсініп, үлкен ойға кетті. («Ана тілі») деген сөйлемде ертеңгі сөзі мезгілдік мән білдірсе де, оларда шақтық қасиет жоқ. Бұл сөзде шақтық мағынаны білдіріп тұратын грамматикалық мағына жоқ. Демек, шақтық мағына сөздің жалпы мағынасынан ғана көрінбейді, ол мағынаны білдіретін арнайы грамматикалық тұлға болу керек.

     Сонымен, сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың болу мезгілі үш түрлі. Соған сәйкес етістіктің шақ түрі де - үшеу. Сөйлеп тұрған сәтке байланысты, яғни сол сәтте болып жатқан қимылды осы шақ, әлі болмаған, бірақ кейін болатын қимылды келер шақ, сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып өткен қимылды өткен шақ білдіреді. Шақтық мағынаны білдіретін етістік көбінесе жіктеліп келеді де, сол арқылы жақтық мағына беріледі. Жіктік жалғау шақ көрсеткіштерінен (есімше, көсемше, және арнайы шақ жұрнақтарына) кейін жалғанады.

      Күрделі етістікке жіктік жалғау  оның құрамындағы көмекші етістікке  жалғанады.

       Қазіргі қазақ тілінде шақ  категориясы мофологиялық белгісіне,  шақтық мағынасына қарай өткен  шақ, осы шақ, келер шақ болып  үшке бөлінеді.

       Ағылшын тілінің қазақ тілінен  өзгешелігі – етістіктің шақтары  төрт топқа бөлінеді:

Ι. Simple Tenses - Жалпы (белгісіз) шақтар тобы.

II. Progressive (Continious) Tenses - Созылыңқы шақтар тобы.

III. Perfect Tenses - Аяқталған шақтар тобы.

IV. Perfect progressive (Continiuos) Tenses - Аяқталған созылыңқы шақтар тобы.   

   Ι.  Simple Tenses - Жалпы (белгісіз) шақтар тобы үш шаққа бөлінеді:

   1. The Present IndefiniteTense немесе The present Simple Tense -  Жалпы (белгісіз) осы шақ.

   2. The Past Indefinite (Simple) Tense - Жалпы (белгісіз) өткен шақ.