Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістік шақтарының салыстырмалы анализі

to be not + present participle

am/is/are + present participle

I am not watching TV – Мен теледидар қарап отырған жоқпын 

She is not going home – Ол үйіне бара жатқан жоқ

They are not reading – Ол оқып отырған жоқ

Қысқарған түрі:                       am not – I’m not

are not – aren’t

is not – isn’t

     Бұл шақтағы жалпы сөйлемнің сұраулы түрінде to be көмекші етістігі бастауыштың алдында келеді:

to be + subject + V – ing?

am/are/is + subject + Present Participle?

Are you watching TV? – Сіздер теледидар қарап отырсыздар ма?

Are they reading? – Олар оқып отыр ма?

Is he going home? – Ол үйге бара жатыр ма?

     The Past Progressive шағының болымды, болымсыз және сұраулы түрінде қолданылуы  Етістіктің бұл шағы to be көмекші етістігінің The Past Simple жалпы өткен шақтағы үш жақтағы жіктік формалары мен негізгі етістіктің осы шақ есімшесінен  (Present Participle) жасалады:

Past tense of to be + Present Participle

Past Progressive was/were + Present Participle

Aidana was singing – Айдана өлең айтып жатты. Gulsim and Madina were swimming – Гүлсім мен Мәдина шомылып жатқан. Aset was working in the garden – Әсет бақта жұмыс істеп жатты.

     Бұл шақ to be етістігінің өткен шақ формасымен not болымсыз демеулігінің тіркесуі арқылы жасалады:

I was not reading – Мен оқып отырған жоқ едім. Aizhan was not playing in the yard – Айжан аулада ойнап жүрген жоқ болатын. I was not reading a newspaper – Мен газет оқып отырған жоқ едім.

Қысқарған түрі:  was not – wasn’t, were not – weren’t

     Бұл шақтағы жалпы сұраулы сөйлем өткен шақ формасы  to be етістігінің бастауыштың алдынан келуі арқылы жасалады:

Was I working? – Мен жұмыс істеп жатыр ма едім?

Were they receiving a letter?  - Олар хат алып жатқан ба еді?

Was he working?  - Ол жұмыс істеп жатыр ма еді?

     The Future Progressive шағының болымды, болымсыз және сұраулы түрінде қолданылуы. Созылыңқы келер шақ, келер шақ формасындағы to be көмекші етістігі мен негізгі етістіктің осы шақ есімше (participle)  формасынан жасалады:

shall/ will be + Present Participle V + ing

shall/ will + be + Present participle

We shall be reading at 6 o’clock – Біз сағат 6- да оқып жатармыз.  You’ll be listening to the news over the radio – Сіз радиодан жаңалық тыңдап отырасыз

He will be working – Ол жұмыс істеп жатады.

     Созылыңқы келер шақтың болымсыз формасы shall/ will көмекші етістіктерінен кейін келетін not болымсыз демеулігі арқылы жасалады:

shall/ will not be  + P1

I shall not be working  - Мен жұмыс істеп жатпаймын немесе Мен жұмыс істеп отырмаймын

We shall not be working – Біз жұмыс істеп отырмаймыз

You will not be working – сіздер жұмыс істеп отырмайсыздар

He /she/ it will not be working – Ол жұмыс істеп отырмайды

They will not be working – Олар жұмыс істеп отырмайды (жатпайды)

Қысқарған түрі:

shall not be – shan’t be

will not be – won’t be

    Бұл шақтың сұраулы түрі shall/ will көмекші етістігінің бастауыштың алдына тіркесе келуі арқылы жасалады:

shall/ will be + Present Participle

will you be working at 6? – Сіздер сағат 6- да жұмыс істеп жатасыздар ма? 

Shall I be working? – Мен жұмыс істеп отрамын ба?

Shall we be working? – Біз жұмыс істеп отырамыз ба?

Will you be working? – Сіздер жұмыс істеп отырасыздар ма?

Will he/she / it be working? – Ол жұмыс істеп отыра ма?

Will they be working? – Олар жұмыс істеп отыра ма?

      Present Perfect шағының болымды, болымсыз және сұраулы түрінде қолданылуы. Етістіктің бұл шағының болымды түрі көмекші to have етістігінің тиісті жақтағы түрі мен негізгі етістіктен, Рarticiple II – ден жасалады: 

to have + Participle II

He has already visited the plant – Ол зауытқа барып қайтты

I have visited – Мен барып қайттым

We have visited – Біз барып қайттық

You have visited – Сіздер барып қайттыңыздар

He/ she/ it has visited  - Ол барып қайтты

They have visited – Олар барып қайтты

     Бұл шақтың болымсыз түрі  to have көмекші етістігінен кейін келетін болымсыз not демеулігі арқылы жасалады:

They have not discussed the terms of shipment yet – Олар әлі жүк тиеу шартын

талқылап біткен жоқ.   He has not spoken it yet – Ол бұл туралы әлі айтқан жоқ

We have not visited the plant yet – Біз әлі зауытқа барып қайтқан жоқпыз

 (Біз әлі зауытқа барған жоқпыз)

 Қысқарған түрі: have not – haven’t, has not – hasn’t 

      Етістіктің бұл шағының жалпы сұраулы түрі to have көмекші етістігінің бастауыштың алдында, ал Past Participle бастауыштан кейін келуі арқылы жасалады:

Has he already spoken about it? – Ол бұл туралы айтып бітті ме? 

Has he already visited the plant? – Ол зауытқа барып шықты ма?

Have Have Have Have	I	visited? visited? visited? visited? visited? visited?	Мен барып шықтым ба?
	we		Біз барып шықтық па?
	you		Сіз (дер) барып  шықтыңыздар ма?
	they		Олар барып  шықты ма?
Has Has Has	he		Ол барып  шықты ма?
	she
	it

 

     Past Perfect шағының болымды, болымсыз және сұраулы түрінде қолданылуы. Бұл шақ «to have» көмекші етістігінің үш жақта өткен шақ формасы (had) мен негізгі етістіктің Past Participle түрінен жасалады:

had + Past Participle

They had signed the contract before I came to the office – Мен кеңсеге келгенге дейін, олар келісім шартқа қол қойған екен. 

I had signed – Мен қол қойған едім

We had signed – Біз қол қойған едік

You had signed – Сіз (дер) қол қойған едіңіз (дер)

He/she/it had signed – Ол қол қойған еді

They had signed- Олар қол қойған еді

     Бұл шақтың болымсыз түрі, өткен шақтағы to have көмекші етістігінен кейін not демеулігінің келуі арқылы жасалады:

They had not signed the contract before I came to the office – Мен кеңсеге келгенше, олар келісім шартқа әлі қол қоймаған екен.

I	had not signed had not signed had not signed had not signed had not signed	Мен қол қоймаған едім
We		Біз қол қоймаған едік
You		Сіз (дер) қол қоймаған едіңіз (дер)
He/she/it		Ол қол қоймаған еді
they		Олар қол  қоймаған еді

 Қысқарған түрі: had not – hadn’t

      Бұл шақтың жалпы сұраулы түрінде « had » көмекші етістігі бастауыштың алдында, ал Participle II одан кейін келеді:

Had they signed the contract before I came to the office? -  Мен кеңсеге келгенше, олар келісім шартқа қол қойып па екен?

Had Had Had Had Had	I	signed? signed? signed? signed? signed?	Мен қол қойып па едім?
	We		Біз қол қойып па едік?
	You		Сіз (дер) қол қойып па едіңіз (дер)
	He/she/ it		Ол қол қойып па еді?
	They		Олар қол  қойып па ед?

     The Future Perfect шағының болымды, болымсыз және сұраулы түрінде қолданылуы. Бұл шақта to have көмекші етістігі The Future Simple шағында тұрып, ал негізгі етістік Past Participle ( өткен шақ есімшеде) тұруы арқылы жасалады:

Shall/ will have + Past Participle

Shall/ will have + Participle II

We shall have produced the new model of machines by the end of the year – Осы жылдың соңына қарай біз машиналардың жаңа үлгісін шығарамыз.

We shall have signed the contract -  Біз келісім шартқа қол қоямыз

I shall have signed – Мен қол қоямын

We shall have signed – Біз қол қоямыз

You will have signed – Сіз (дер) қол қоясыз (дар)

He/she/it will have signed – Ол қол қояды

They will have signed – Олар қол қояды

Қысқарған түрі: Shall/will have – ‘ll have 

Бұл шақтың болымсыз түрі Shall/will көмекші етістігінен кейін келетін not

 демеулігі арқылы жасалады:

Shall/ will not  + have + Past Participle

Shall/ will not have + P.II

We shall not have produced the new model of the mashines – Біз машинаның жаңа үлгісін шығармайтын болдық. (шығармаймыз) He will not have signed the contract – Ол келісімге қол қоймайды

I shall not have signed – Мен қол қоймаймын

We shall not have signed - Біз қол қоймаймыз

You will not have signed – Сіз (дер) қол қоймайсыз (дар)

He/ she/it will not have signed – Ол қол қоймайды 

They will not have signed – Олар қол қоймайды

Қысқарған түрі:  Shall not – shan’t

                                 Will not – won’t 

     Бұл шақтың жалпы сұраулы түрі Shall/ will көмекші етістігі бастауыштың алдында тұруы арқылы жасалады:

Shall/ will subject + have P.II?

Will have produced the new model of machines? – Сіздер машиналардың жаңа үлгісін шығарасыздар ма? Shall we have signed the contract? – Біз келісім шартқа қол қоямыз ба? Will you have studied the map of London before you come to England? – Сіз Англияға келгенше, Лондон картасымен таныстыңызба? Will you have left the Academy when I came there? – Сіз мен келгенде, Академиядан кетіп қаласыз ба? [ 35,130]

      The Present Perfect Progressive шағының болымды, болымсыз және сұраулы түрінде қолданылуы. Бұл шақтың болымды түрі to be көмекші етістігінің  have been перфектілі осы шақ формасы мен Present Participle осы шақ есімшеден жасалады:

Have (has) been  + Present Participle

He has been looking through the mail for two hours – Ол екі сағаттан бері

почтаны қарап отыр. Mr. Dunn has been waiting for the manager since 10

o’clock – Дан мырза басқарушыны сағат 10 – нан бері күтіп отыр. 

I have been waiting for – Мен күтіп отырмын

We have been waiting for – Біз күтіп отырмыз

You have been waiting for -  Сіз (дер) күтіп отырсыз(дар)

He/ she/it has been waiting for  - Ол күтіп отыр

They have been waiting for  - Олар күтіп отыр

Қысқарған түрі:  have been – ‘ve been

                                 has been – ‘s been  

     Бұл шақтың болымсыз түрі not демеулігінің көмекші to have етістігінен кейін келуі арқылы жасалады: 

have (has) not been  + P.I.

I have not been writing the report sinse 4 hours – Мен баяндаманы 4 сағат бойы жазып отырған жоқпын. You have not been looking through the mail for 2 hours – Сіз екі сағаттан бері  (екі сағат бойы) почианы қарап отырған жоқсыз.

Mr. Dunn has not been waiting for the manager since 10 o’clock – Дан мырза сағат 10- нан бері басқарушы күтіп отырған жоқ. 

I have not been waiting for – Мен күтіп отырған жоқпын 

We have not been waiting for  - Біз күтіп отырған жоқпыз

You have not been waiting for  - Сіз (дер) күтіп отырған жоқсыз (дар)

He/she/it has not been waiting for  - Ол күтіп отырған жоқ

They have not been waiting for  - Олар күтіп отырған жоқ

Қысқарған түрі:   have  not been  -  haven’t been

                                  has not been – hasn’t been

      Етістіктің бұл шағының жалпы сұраулы сөйлемі, have (has) көмекші етістігінің бастауыштың алдында келуі арқылы жасалады:

Have (has) subject been + P.I.?

Have the children been playing the chess since 3 o’ clock? -  Балалар шахматты  сағат үштен бері ойнап отыр ма? Has Mr. Dunn been waiting for the manager since 10 o’clock? Дан мырза басқарушыны сағат 10 – нан бері күтіп отыр ма? 

The Past Perfect Progressive шағының болымды, болымсыз және сұраулы

түрінде қолданылуы  Бұл шақтың болымды түрі Past Perfect, аяқталған өткен шақ формасындағы   “to be” көмекші етістігі  “had been”  (перфектсіз өткен шақ) мен негізгі етістік,  Participle I, осы шақ есімшенің тіркесуі арқылы жасалады:

had been + Participle I

I had been working till 8 o’clock in the evening yesterday – Мен кеше кешкі сағат 8- ге дейін жұмыс істедім.  We had been waiting for the Buyers nearly 2 weeks – Біз сатып алушыларды екі аптаға жуық күткенбіз

I	had been waiting for had been waiting for had been waiting for had been waiting for had been waiting for	Мен күткенмін
We		Біз күткенбіз
You		Сіз (дер) күткенсіз(дер)
He/she/it		Ол күткен
They		Олар күткен

Қысқартылған  түрі:

had been – ‘d been

      Етістіктің бұл шағының болымсыз түрі көмекші had етістігінен кейін,been етістігінің алдында келетін not болымсыз демеулігі арқылы жасалады:

had not been + Participle I

We had not been waiting for Buyers nearly two weeks – Біз сатып алушылырды екі аптаға жуық күтпедік.