Аттар мен құбылыстардың аттарын білдіретін сөздер

- Жетісуға тән сөздердің біразы қолданылу аясы жағынан кең аумақты қамтып, бүкіл оңтүстік говорлар тобына мол тараған ерекшеліктер болып келсе, кейбіреуі оңтүстіктің Жетісу, Шу сөйленістеріне ғана ортақ болып, басқа жерлерде кездеспейтін (орта аумақты) өзгешеліктер болып саналады.

- Жетісуға тєн кейбір ерекшеліктердің таралу шегі қазақ тілінің шығыс говорлар тобында да кездеседі. Семейдің Аягөз, Мақаншы т.б. аудандары мен Жетісудың шығыс жағындағы Алакөл, Ақсу, Қаратал аудандары тұрғындары тілінде де айтылатын ортақ, қатар қолданылатын сөздер де жетерлік. Бұндай ұқсастықтардың мол болуы шығыс говорлар тобының орталық-солтүстік говорлар тобынан гөрі оңтүстік говорлар тобына жақын немесе оңтүстік пен шығыс говорлар тобының түйіскен жерін ауыспалы говор деп санайтын ғалымдар пікірін қуаттай түседі.

- Жетісудан жиналған сөздерді қазақ тілінің батыс және орталық-солтүстік говорлар тобымен салыстырғанда, зерттеліп отырған говордың олардан өзгешелігі айқын байқалады, Жетісудың өзіне тән ерекшеліктері тез көзге түседі.

- Зерттеліп отырған говордың сөздік құрамының ішінде көнеден, ертеден қолданылып келе жатқан төл сөздермен бірге тіл мен тілдің қарым-қатысы арқылы пайда болған құбылыстар бар. Ол құбылыстарды белгілі таралу шегі бар араб-иран және ұйғыр тілдерінен енген сөздердің басым болуынан аңғаруға болады.

- Төл сөздердің ішіндегі өзгешеліктер әр түрлі говорларда бір нәрсені, затты, құбылысты немесе белгілі бір ұғымды түрліше атаудан туған сәйкесті диалектизмдер мен сол өңірдің табиғатына, жер бедері мен кәсібінің ерекшелігінен пайда болған сәйкессіз диалектизмдер. Сәйкессіз диалектизмге Жетісу өңірінде көкөніс түрлеріне, техникалық дақылдарға және суландыру шаруашылығы мен жер бедеріне, өсімдік түрлеріне қатысты әдеби тілімізді байытуға үлес қосатын сөздердің мол болуында.

- Лексикалық ерекшеліктердің ішінде омоним, синоним сөздер мол болумен қатар, айтылуы жағынан әдеби тілмен немесе басқа говорлармен бірдей болғанмен мағынасы өзгеше сөздер де жиі кездеседі.

 

СІЛТЕМЕ КӨРСЕТІЛГЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясы: Проблемалары мен міндеттері // Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелері. Алматы, 1988. - 367 б.

2. Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1974. 4 т. - 430 б.

3. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя  культура саков и усуней долины  реки Или. Алма-Ата, 1963. - 282 с.

4. Курган Иссык. Искусство саков Казахстана. Москва, 1978. - 45 с.

5. Бартольд В.В. Очерк истории  Семиречья. Фрунзе, 1943. - 104 с.

6. Байпаков К., Ерзакович Л. Древние  города Казахстана. Алма-Ата, 1971. - 210 с.

7. Бартольд В.В. История культурной  жизни Туркестана. Ленинград, 1927. - 18 с.

8. Бартольд В.В. К истории орошения  Туркестана. СПб., 1914. - 174 с.

9. Аристов Н. Опыт выяснения этнического  состава киргиз-казахов Большой  Орды // Живая старина. СПб., 1894. вып.ѕѕѕ-IV. - С.297-408.

10. Уалиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. Алматы, 1984. 1 т. - 430 б.

11. Аманжолов С. Вопросы диалектологии  и истории казахского языка. Алма-Ата, 1959. - 450 с.

12. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной  состав и расселение казахов. Алма-Ата, 1968. - 255 с.

13. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1999. - 576 б.

14. Омарбеков С. Диалектілік құбылыстар төркінін тереңнен барлаушы // Құдайберген Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. Алматы, 1990. - 365 .

15. Болатов Ж. Восточная группа  говоров казахского языка и  ее отношение к литературному языку. Автореф. дисс. докт. Алма-Ата, 1970. - 104 с.

16. Сарыбаев Ш.Ш. Проблемы казахской  региональной лексикографии. Автореф. дисс. докт. Алма-Ата, 1973. - 105 с.

17. Нурмагамбетов А. Западная группа  говоров казахского языка. Автореф. дисс. докт. Алма-Ата, 1974. - 94 с.

18. Айдаров Т. Ареальная характеристика  диалектной лексики казахских  говоров Узбекистана. Автореф. дисс. докт. Алма-Ата, 1980. - 48 с.

19. Омарбеков С. Сравнительный анализ  черт казахских говоров в сфере  консонантизма. Автореф. дисс. докт. Алма-Ата, 1987. - 44 с.

20. Калиев Г. Диалектное словообразование  в казахских говорах. Автореф. дисс. докт. Алма-Ата, 1989. - 44 с.

21. Базылхан Бұхатын. Монғол қазақтарының тілі және оның кейбір Алтай тілдеріне қатысы. Автореф. дисс. докт. Алматы, 1993. - 66 б.

22. Нақысбеков О. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Автореф. дисс. докт. Алматы, 1994. - 95 б.

23. Сарыбаев Ш.Ш. Состояние изучения  казахских говоров // Развитие казахского  советского языкознания. Алма-Аат, 1980. - С.108-122.

24. Нақысбеков О. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы: Ғылым, 1982. - 167 б.

25. Нүсіпов М. Жетісу халқының ауыз тіліндегі қолданылып жүрген аффрикат “ш”, “ж” жыбыстары туралы // “Халық мұғалімі”, 1940. N1-2. Б.104-110.

26. Доскараев Ж. Краткий очерк  о южном диалекте казахского языка // Известия АН КазССР. Алма-Ата, 1946. N4(29). - С.53-63.

27. Болатов Ж. Ұзынағаш экспедициясының материалдарынан // Алматы: Ғылым, 1959. 1-шығуы. Б.163-181.

28. Құрышжанов Ә. Нарынқол, Кеген аудандарында тұратын қазақтардың тіліндегі кейбір жергілікті ерекшеліктер // Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы, 1959. Т.1.

29. Сауранбаев Н.Т. Диалекты в  современном казахском языке // Вопросы  языкознания АН СССР. 1955. N5. - С.43-51.

30. Қайдаров Ә. Ұйғыр мен қазақ тілдерінің кейбір көріністері // Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы, 1973. - Б.24-32.

31. Сарыбаев Ш., Нақысбеков О. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1989. - 200 б.

32. Сәдвақасов Ғ. Чоң Ақсу уйғурлариниң тилидики айрим лексикалик өзгичиликләр іәккидә // Известия АН КазССР. Серия филологии и искусствоведения. Алма-Ата, 1963. вып.3(22). - С.44-55.

33. Накисбеков О., Иманбаев А. Уйгурские  лексические элементы в казахском  языке // Актуальные проблемы советского  уйгуроведения. Алма-Ата, 1983. - С.102-105.

34. Кәрімов Х. Еңбекшіқазақ ауданы тұрғындары тіліндегі фонетикалық ерекшеліктер // Қазақ тілі мен әдебиеті. Алматы, 1973. 3-шығуы. - 38-50 бб.

35. Аманжолов С. О диалектах казахского  языка // Вопросы языкознания АН  СССР. 1953. N6. - С.87-101.

36. Доскараев Ж. Некоторые вопросы диалектологии и истории казахского языка // Вопросы языкознания АН СССР. 1953. N2. - С.

37. Сарыбаев Ш.Ш. К вопросу о  диалектном членении казахского  языка // Вопросы диалектологии тюркских  языков. Баку, 1966. Т.3. - С.45-54.

38. Филин Ф.П. Проект “Словаря  русских народных говоров”. М.-Л., 1961. - 198 с.

39. Сарыбаев Ш. Көкшетау облысы Щучинск, Еңбекшілдер аудандарында тұратын қазақтардың тіліндегі кейбір лексикалық ерекшеліктер // ҚТТДМ. Алматы: Ғылым, 1960. 3-шығуы. - Б.54-72.

40. Сарыбаев Ш. Диалектология саласындағы кейбір атаулар жайында // Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы:Ғылым, 1973. Б.193-200.

41. Нақысбеков О. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы:Ғылым, 1972. - 175 б.

42. Нұрмағамбетов Ә. Түрікменстандағы қазақтардың тілі. Алматы:Ғылым, 1974. - 165 б.

43. Жүнісов Н. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы:Ғылым, 1981. - 136 б.

44. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 1979. - 204 б.

45. Сарыбаев Ш. Казахская региональная  лексикография. Алма-Ата: Наука, 1976. - 216 с.

46. Қазақ тілінің сөздігі. Алматы: Дайк-Пресс, 1999. - 774 б.

47. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігї. Алматы:Ғылым, 1996. Т.1. - 196 б.

48. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1954. - 561 б.

49. Лингвистический энциклопедический словарь. Москва, 1990. - 683 с.

50. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, 1978. - 495 б.

51. Реформацкий А.А. Введение в  языкознание. Москва, 1955.

52. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1965. - 300 б.

53. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1976. - 175 б.

54. Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі. Алматы, 1968. - 332 б.

55. Жанпейісов Е. М.Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясының тілі. Алматы, 1976. - 168 б.

56. Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная  лексика казахского языка. Алма-Ата, 1989. - 282 с.

57. Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. Алматы, 1997. - 272 б.

58. Кеңесбаев Ө. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы:Ғылым, 1977. - 711 б.

59. Уәлиев Н. Фразеология жєне тілдік норма. Алматы, 1998. - 125 б.

60. Кенесбаев С.К. О некоторых особенностях фразеологических единиц в казахском языке // Известия АН КазССР. Серия филологии и искусствоведения. Алма-Ата, 1954. вып.1-2. - С.

 

 

 

 

 

ШАРТТЫ ТҮРДЕ ҚЫСҚАРТЫЛЫП АЛЫНҒАН АТАУЛАР:

Ақт. – Ақтөбе

Алм. - Алматы

Гур. - Гурьев

Жамб. - Жамбыл

Жезқ. - Жезқазған

Көкш. – Көкшетау

Қар. - Қарағанды

Қарақ. - Қарақалпақ

Қ.Орда - Қызылорда

ҚТДС - Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. Алматы, 1969. - 427 б. Алматы. Т.1.: 1996. - 196 б., Алматы. Т.2.: 1999. - 237 б.

ҚТС - Қазақ тілінің сөздігі. Алматы, 1999. - 776 б.

КкРСл - Каракалпакско-русский словарь. Москва, 1958. - 892 с.

Орын. - Орынбор

С.Қаз. - Солтүстік Қазақстан

Өзб. - Өзбекстан

МХР - Монғол Халық Республикасы

Павл. - Павлодар

Сем. - Семей

Там.З. - Тамшыбаева Злиха

Тәж. – Тәжікстан

Торғ. - Торғай

Түрікм. - Түрікменстан

УзРСл - Узбекско-русский словарь. Москва,

УйгРСл - Уйгурско-русский словарь. Алма-Ата, 1961.-328 с.

Ұйғ. - Ұйғырша

Целин. - Целиноград

Ш.Қаз. - Шығыс Қазақстан

Шымк. - Шымкент