Ғалым-педагогтің өмір жолдары және оның ғылыми-педагогикалық қызметтері

Серғазы Қалиев жоғарыда көрсетілген еңбегінде қазақ халқының ақиық жырауларының бірі, ерлігімен елге танылған Ақтамберді Сарыұлының тәлім-тәрбиелік маңызы бар шығармаларын талдап, олардан үзінді келтіріп, жастарға үлгі-өнеге етіп ұсынды:

Әділ туған жақсыға,

Екі даугер жүгінсе,

Тізесін қисық бұрмаса,

Асылдығы білінер.

Орын тапқан ер жігіт,

Жерсіз болар деймісің,

Орда тіліп орнаса,

Төрсіз болар деймісің!

Жыраудың әрбір өлеңіндегі сөздер халық арасындағы мақал-мәтелдерге айналып кеткен: «Білімді туған жақсылар, аз да болса кілтпен тең», «Жақсылар елі үшін батырларша жорықтайды, қыңыр-қисықтан қорықпайды», «Жаман туған жігітке, рахатты күн бар ма?», «Қап түбінде жата ма, болатын асыл сынығы», «Татулықта береке», «Бірлікте қасиет», «Келісім кісілікті қабылдаудан басталады», «Қонақ отбасының несібесі». Жырау шешендігімен, көрегендігімен, қайырымдылығымен жамандықтан, жалғандықтан, жұғымсыздықтан, жауласудан сақтандырады.

Профессор Серғазы Қалиев жастарға ұлттық тәрбие беруде қазақ халқының көрнекті жырауы Бұқар жыраудың өлеңдеріндегі негізгі тақырыптарды айқындаған: дүние көркі адам, адам көркі – оның жарасар игілікті істері, белді қасиеттері; дүние бай мен жарлы-жақыбайға ортақ, алма кезек, мұнда мәңгі байлық та, жарлық та, көктік те, жалғыздық та жоқ:

«Адамзаттың баласы, атадан алтау туыс па?

Атадан алтау туғанмен, ішінде оның бірі арыстан болмас па?

Арыстанның барында жорғасы болса мінісіп,

Торқасы болса киісіп, толғамалы қамшы алып,

Толағайда толғай дәурен сүрмес пе?» - деп адамның дүниедегі белсенділік, жан-жақты қарым-қатынасын жоғары бағалайды.

Серғазы Қалиев жыраудың «Тілек» деген толғауында нағыз азамат болу үшін он бір тілегін келтіреді: Бұл тілектер тізбегі ғалым-педагогтың «Этнопедагогика» оқулығынан қысқартылып алынды:

1. Аллаға адал бол. Алла сенің бүкіл өмірің мен тыныс-тіршілігіңнің негізгі арнасы.
2. Пасық, залым адамның тіліне еріп азба.
3. Қыз-келіншектер, әйелдер үсті-басын таза ұстап, жарасымды киімін сәнімен киіп, өзін байыпты ұстай білуі жөн. Бүгінгі қыз бала, жас келін өзінің байыпты жүріс-тұрысымен ертең көрегенді бәйбіше, зерделі әже болатынын ұмытпағаны абзал.
4. «Әуелі байлық – денсаулық» екенін жадыңнан шығарма, сол үшін белсенді әрекеттен тайынба.
5. Мұсылмандықтың белгісі – бес парызды ұмытпа, парызды өтеуге ұқыптылықты сақта.
6. Ардақтаған аяулың күннің күнінде бөтен біреуге тегіннен-тегін олжа болмасын, көрші күштілердің қол астына қарап қалмасын.
7. «Желкілдеген ту келіп, жер қайысқан қол келіп, сонан сасып тұрмалық» деп ел қорғау мәселелерін алға тартады.
8. Өз ұрпақтарын кездейсоқ, төтенше жағдайлардан сақтана білуді ескертеді.
9. «Төріңіз тақтан таймасын». Елдің бірлігі патшаның өз тағында нық отыруына да байланысты. Ел басқару елеулілердің үлесі, «қырық адамның жаны барлардың» тиесісі. Хан бағдарламасын қолдау да – имандылық.
10. Бейбіт өмір «Тар құрсағын кеңейткен, тас емшегін жібіткен» аналардың беделін көтереді, ол арды аңыратып қалдырмайды, оны барынша құрметтеп, сыйлау – парыз.
11. Әйел-ананы қастерлеу – имандылық қасиеттің негізі.

Ақиық жырау Бұқардың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерін Серғазы Қалиев сөзімен аяқтасақ: «Жырау психологиялық тұжырымдар жасауға, жасқа тән мінез ерекшеліктерін топтауға машық. Халқымыз «пай-пай 25» деп, бұл жаста тепсе темір үзетін, жан қуаттары жан-жақты дамыған, ойлауы орнықты да орынды, ерік-жігері мен қажыр-қайраты толысқан, түйсік қабылдауы жетілген, мақсат-мүддесі айқын, өзіне сенімі мол күй кешеді. Шындықтың сынағынан өте білу де, қарттықты сыйлай білу де – үлкен құрмет, арлылардың асылдығы, үлкендер мен асылдарды сыйлау - өмір үшін күрестің бір түрі, ел-жұртына деген сүйіспеншілдіктің үлкен құрметі. Осылай тағылымды іс-әрекетте адамның сана-сезімі тез дамиды. Отаны мен туған жерін сүйе білген тез есейеді. Толғауы терек Бұқар жыраудың талғамы адами асыл қасиеттерге келіп тіреледі». Мұндай бағалаудан артық айту қиын.

Егемендік алғаннан кейін мерзімді баспасөздерде жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру бойынша әдістемелік көмек ретінде ұлттық мазмұнды сабақтардың үлгілерін көрсетуде белгілі ғалым-этнографтардан Қ.Жарықбаев, С.Қалиев т.б оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісінде халықтық педагогиканы пайдалану қажеттігі туралы теориялық сипаттағы мақалалары жарық көрді. Ғалым-педагогтар Қ.Жарықбаев пен С.Қалиевтің «Болашағымызды бүгіннен ойланайық» атты мақаласында: «... Қазіргі ұлт мектептерінде тәрбиенің түп қазығы халық педагогикасына негізделуі керек, себебі әр халықтың ұрпақты тәрбиелеуде ғасырлар бойы белгілі жүйемен қалыптасқан өзіндік ерекшелігі болатыны, ал оны ескермей «жалпы халықтық» мәдениет жасауға талпынудың ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрін қаншалықты аяқасты еткенін қазір бәріміз де білеміз, ол адамдар арасындағы, әсіресе жастар мен үлкендер арасындағы қарым-қатынас этикасының «әлсіреуіне әкелді, оның айқын көрінісі жастар арасындағы кең таралған талғамсыздық, парықсыздық, жалқаулық, бойкүйездік, нашақорлық, маскүнемдік, ұрлық, басбұзарлық, мінезсіздік және тағы да басқалар пайда болатыны сөзсіз. Осындай сырқатқа шалдыққандарды асқындырмай емдеу, тура жолға салып, дұрыс тәлім-тәрбие беру – барша қауымның, әсіресе оқу орындарының ортақ ісі, абыройлы борышы және басты міндеті».

Жалпы білім беретін қазақ мектептерінің ахуалына ұлттық тәлім-тәрбие берудің бағдарлық идеялары еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» халыққа Жолдауының «Қазақстан мұраты» бөлімінде былай айтылған: «Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар ... күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады. Олар ұрпақ тәрбиесінде дана болады, оның саулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды...».

1987 жылы Серғазы Қалиұлының «Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі» атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек кіріспеден, төрт бөлімнен тұрады. Еңбекте қазақ халқының бала тәрбиесіндегі отбасы мүшелерінің қарым-қатынас үлгілері, әсіресе туыстық, үлкенге ізет, қыз бала, ұлбала тәрбиесінің ерекшіліктері, салт-дәстүрлері ауыз әдебиеті үлгілері негізінде берілгені еңбектің жоғары құнды жақтарының бірі деп есептейміз.

Ғалым 2003 жылы «Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихи атты» оқу құралын баспадан  шығарады. Оқу құралында болашақ ұрпақты имандылық, қарапайымдылық, әдептілік, кішіпейілділік, төзімділік сияқты ұлттық асыл қасиеттерге тәрбиелеудің сан ғасырлар бойы қалыптасқан халықтың салт-дәстүрлері кеңінен зерттелген. Ғалым көне заманнан бергі көрнекті ойшылдардың еңбектеріне шығармашылықпен сүйене отырып, ұлттық тәлім-тәрбиенің сипатын, қазақ этнопедагогикасының даму жолдарының тарихы жайында жан-жақты әңгімелеген.

Автор «Этнопедагогика», «Халық педагогикасы» ұғымдарына анықтама бере отырып, оның міндеттерін белгілеген этнопедагогиканың міндеті халықтық тәрбие түрлерін оқушы жастардың бойына сіңіріп дене еңбегіне де, ой еңбегіне де қабілетті, нарық жағдайында өмір сүруге икемді жан-жақты жетілген азамат етіп шығару. Ол жан тәрбиесі мен тән тәрбиесін қатар жүргізе отырып, оқушы жастардың қайрат жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер  туындылары негізінде оқытып тәрбиелеу арқылы  асырылады [35. 211].

Ғалымның пікірінше, халықтық тәрбиенің негіздерін оқытып, білдіріп меңгерту үшін, ең алдымен этнос туралы ұғымды, оның туып, дамып қалыптасуын, этно мәдениеттік ерекшіліктері мен оның әлемдік  өркениетке ұштасуын, кірігу жолдарын теориялық тұрғыды қарастырудан басталады деп санайды. Серғазы Қалиұлы аталмыш еңбекте халық педагогикасының «сегіз қырлы, бір сырлы», «толық адам» тәрбиелеу қағидаларын анықтаған, Олар:

• Ақылды, арлы, намысқой азамат болуын қарастыру ;
• Еңбек сүйгіш, елгезек етіп тәрбиелеу ;
• Тән сұлулығын қарастыру, әсемдікке баулу;
• Адамгершілік қасиеттерге ізгілікке, имандылыққа, қайымдылыққа, адалдыққа т.б тәрбиелеу;
• Отан сүйгіштікке, ұлтжандылыққа, бүкіл адам баласын сүюге тәрбиелеу;
• «Жігітке жетпіс өнер де аз», «Өнер өрге сүйрейді» деп қарап, өнермен білімді насихаттау;
• Табиғатпен, қоршаған ортаны аялауға тәрбиелеу;
• Денені шынықтыруға тәрбиелеу.

Еңбекте автор халық педагогикасы мен ғылыми педагогиканың қағидаларының сабақтастығын анықтап, мынандай қорытынды жасаған: ұжымдық тәрбиеге халық педагогикасында көп көңіл бөлген. Халық  педагогикасы отбасы үлкендерінен бастап, ауыл ақсақалдары, өнер иелері түгел қатынасатын ұжымдық тәрбие ісіне негізделген. Халықтың педагогика «Көп талқысы – тез», «Көп қорқытады, терең батырады»,  «Көпке қарсылық – құдайға қарсылық».

Қазақстанның қөрнекті ғалымы, педагогика және исихология ғылымдарының докторы, профессор Құбығұл Бозайұлы Жарықбаев пен шығармашылық бірлестікте Серғазы Қалиұлы бірнеше еңбектерге авторлық бірлестікте болғаны ерекше мәселе. Екі ғалымның қосылып зерттелген мәселелері бүгінгі мектеп, жоғары мектептердегі тәрбие ісінде тиімді пайдаланылып, ұстаздар қауымы үшін кәсіби шыңдалуына, жас ұрпақ бойында ұлтымызға тән асыл қасиеттерді сіңіруге үлкен пайдасын келтіріп отыр десек артық айтқандық болмас. Сондықтан тәуелсіз және құқықтық мемлекет болу үшін ұлттық тәрбиенің мазмұны, қағидаларын, мақсаты мен міндеттерін ғылыми педагогикамен үндестіре отырып, қоғам қажеттілігіне сәйкестендіру қажет деп санаймы. Себебі халқымыздың мәдениеті де, салт-дәстүрлері де өте бай, оның асыл қағидаларының тәрбиелік құндықтарының құнарлығына бүгінгі саяси жаңғырулардың негізінде ғана түсіндік. Ұлы дала педагогикасын ешбір этностық педагогикасымен салыстыруға болмайтын жақтарына көзіміз енді жеткендей болды.

Профессор Қ.Б.Жарықбаевтың пайымдауынша, еліміздегі тыныс-тіршіліктің кез-келген саласында ұлттық ерекшіліктерді ескермей, бұларды ғылыми тұрғыдан сараптамай тиянақты жұмыс жүргізу қиын. Әсіресе, Қазақстан секілді көптеген ұлт өкілдері мекендеген елде этос психологиясы мен педагогикасы үнемі санасып отыруы аса маңызды, әр түрлі этностар мен халықтардың ұлттық мүдделерін, халықтарын қорғау, олардың әрқайсысының дәстүр-салты мен әдеп-ғұрпын ұқыптылықпен қарау қажет [36. 121].

Ғалым-педагог Серғазы Қалиұлы тілі басқа, тілегі бір халықтардың салт- дәстүрлер  үндестігін тоқталып, Қазақстанды мекендейтін неміс, корей, орыс, ұйғыр т.б кейбір халықтарының үйлену және отбасындағы кейбір қарым- қатынастардың үндестігінде ортақ тәрбиелік мәні бар салт-дәстүрлері сипаттаған. Мысалы: қазақ халқында әдепті келіндер аттергеуге соншалықты мән беріп, қайын ағаларымен аттас бөтен адамдардың да атын атамауға тырысып, «аты аттас», «батыр ата» сияқты сөздер тауып қолданған. Аталмыш еңбекте автор қазақ келіндерінің тапқырлығын дәріптейтін бір аңызды мысал ретінде келтірген: Бір күні келіні суға барса, өзеннің ар жағында қасқыр қойды жеп жатса керек. Ауылға жүкіріп келген жас келіншек: «Сарқыраманың ар жағында, шақыраманы ұлыма жеп жатыр, тезірек қайным жанығыш пен кескішті жеткіз» депті. Бұл аңызда Өзенбай, Қамыспай, Қойлыбай, Қасқырбай, Пышақбай, Қайрақбай есімді қайын ағаларының бірде-біреуінің атын атамай өз ойын тапқырлықпен жеткізе білген келінді мақтап отыр. Сол сияқты үлкеннің атын атамау салты көп халықтарда бар. Корей халқында да «үлкен аға», «пәленшенің анасы», «тәте», «аға» деген сөздер кездестінін көрсеткен. Қазақстанда тіршілік етуші тілі басқа, тілегі бір, салт-дәстүрлері ұқсас елдердің ұлттық мәдениетін, бала тәрбиелеу дәстүрлерін халық арасында кең түрде насихаттауда істеліп жатқан игілікті істердің жемісі, ұлттық ынтымақты күшейтудегі нақтылы іс-шаралар аз емес.

Иә, еліміздің экономикасы мен мәдениетін өркендетудегі Қазақстан халқының соңғы жылдардағы қол жеткен табыстарын ынтымақ пен береке-бірліктің нәтижесі деп қарауға тура келеді.

Қ.Б.Жарықбаевтің, С.Қалиевтың, З.Әбілованың, Қ.Бөлеевтің бағдарламалары болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың мазмұнын жасауға арналған. Бұл бағдарламаларда қазақ этнопедагогикасының теориялық, практикалық және тарихи мәселелері жан-жақты қарастырылған. Солардың мазмұндары арқылы мұғалімдер оқушыларға ұлттық тәрбие берудің әдістемесін меңгереді. 

Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Менің ойымша, қазақтардың қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі әлі де зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние». Сондықтан ғалым-педагог, профессор Серғазы Қалиев өзінің бай тәжірибесін саналы өмірінің басым көпшілігін педагогика, этнопедагогика ғылымының дамуына арнаған ғалым бүгінгі егемен Қазақстанда ғасырлар бойы көшіп-қонып жүрген халықтың небір тәрбиелік асыл қазыналарын дүниеге әкеліп, оны жастар тәрбиесінің кәдесіне жаратудың тиімді жолдарын ұсынудан жалықпаған.

Профессор Серғазы Қалиевтың қазақ жастарына ұлттық тәрбие берудегі үлесі қомақты.

Белгілі ғалым-педагог, профессор Серғазы Қалиевтың этнопедагогикалық идеялары жас ұрпақтың ұлттық тәрбие алып, дені сау, білімді, ұлттық қадір-қасиеттері қалыптасқан, иманды, сымбатты, халқын, елін, туған жерін, оның бай табиғатын аялайтын, ата-бабамыз армандаған «Сегіз қырлы, бір сырлы» азамат болып өсуіне игі әсерін тигізетіні хақ.

Ғалым-педагог С.Қалиев жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің маңыздылығын көрсету үшін қазақтың ағартушы-қайраткерлері, ақын-жазушылары Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов еңбектерін талдап, жастарды ұлтымыздың әдет-ғұрпын білуге, ата-кәсібімен айналысуға, білім алуға басқа халықтармен достықта, ынтымақтастықта болуы туралы ой-пікірлерін бүгінгі егемендік алған еліміздің саясатымен үндесіп тұрғанын атап өткен [37. 161].

Профессор С.Қалиев Абайдың педагогикалық көзқарасында халқымыздың аса бағалайтын қасиеттері жиі сараланып тұратынын адалдық, арлылық, ақпейілділік, үлкенді сыйлау, ақылдылық, жылы жүрек т.б деп айта келіп, ғұламаның «Адам болам десеңіз, бес нәрсеге ғашық бол», соның ішінде «Бір кәсіпті не өнерді игеріп, соған талап қыл» деген ұғымдарының мәнін көрсетеді. Осы орайда дүниедегі саны жағынан ең көп Қытай халқының ұлы ойшылы Конфуцийдің бір сөзін жерге тастамай, өздерінің ұлттық идеологиясы етіп санап, тәрбие үдерісінде тиімді пайдаланып отыр, ал біздің елімізде біраз жағдайда Абай шығармаларының ұрпақ тәрбиесіндегі баға жетпес тағылымдарын өкінішке орай, көбінесе ақынның мерей тойларында еске алатыны қынжылдатыны ешкімге де құпия емес.