Ғалым-педагогтің өмір жолдары және оның ғылыми-педагогикалық қызметтері

Серғазы Қалиев сипаттаған халқымыздың жас ұрпаққа еңбек тәрбиесін берудегі тәжірибесі қазіргі кездегі еңбек дағдыларын, біліктіліктерін қалыптастыру бағыттарымен үндесіп жатқанын байқауға болады. Сондықтан «Жас ұрпақты еңбексүйгіштікке тәрбиелеу» тақырыбы бойынша халық педагогикасының тағылымдарын келтіріп, тұлғаның басты қажеттілігі – еңбек ету қабілетін дамыту құралы екенін түсіндіру қажет. Қазіргі кезде мектеп тәжірибесінде көптеген жаңа жұмыс формалары енуде. Олар: еңбек вахтасы, еңбек мерекесі, жасалынған заттар көрмесі, тазалық сақтау, гуманитарлық көмек, мектеп ауласын көгалдандару сайысы, жақсылық жасау аптасы, көңілді ұсталар қаласы, ниеттілер көмегі, еңбек десанты, мектеп жөндеу бригадасы және басқалар.

Халқымыздың педагогикалық ойлары мен педагогика тарихын жасау туралы, оларды болашақ ұрпақ кәдесіне жарату туралы салт-санамызды, әдет-ғұрпымызды өмір талаптарына сай өркендете аламыз деп ойлаймыз. Осыған байланысты 1990 жылы Қ.Б.Жарықбаев пен С.Қалиевтың қазақ орта мектептерінің Х-ХІ сыныптарында факльтативтік сабақ ретінде өткізуге арналған «Қазақтың тәлім-тәрбие тарихы» курсының бағдарламасы жасалынды. Бұл бағдарламада жастардың ел тарихын білуге, оның салт-дәстүрінен үлгі алып дамуына, оларды әрі қарай жалғастыруына жол ашу мүмкіндігін туғызды. Сондықтан педагогика курсындағы «Тәрбие тәсілдері, құралдары» туралы лекция, практикалық, лабораториялық сабақтарда салт-дәстүрдің қазіргі кездегі тәрбиелі мәнін ашып, болашақ педагогтарды жүргізілетін тәрбие жұмысына дайындауда пайдаланса құба-құп болар еді.

С.Қалиев: «Жастарға ән айтқызу, жұмбақ үйрету немесе теңге алу, жамбы ату, құс салып, саяткерлік құру, аударыспақ, күрес т.б ұлттық ойындарын үйрету – тәрбиенің басты мақсаты еді. Қыздар мен жігіттерді айтыстыру, жеңімпазға бәйге беріп, көтермелеу ежелден ел дәстүрі болған. Ар-намыс, ожданды адам бойындағы ең асыл қасиет деп ұққан халқымыз: «Мал жанымның - садақасы, жаным арымның - садақасы», «Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі», «Қоянды – қамыс өлтіреді, ерді – намыс өлтіреді» деп ой түйіндеген».

Өз халқын шапқыншылықтан қорғауда жан аямай ерлік көрсеткен, халқымыз олар туралы небір аңыз құрастырған, өлең-жыр шығарған Қобыланды, Ер Тарған, Ер Сайын, Ер Қосай, Қамбар, Ағыбай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Баян, Қарқабат, Сұраншы, Саурық, Сырм, Исатай сияқты батырлар туралы ой-пікірлер педагогика курсындағы «Патриоттық тәрбие» туралы тақырыптарда келтіріп, қазақ батырларының ерлігі негізінде болашақ педагогтарды мектепте жүргізілетін «Отан қорғау» тақырыбына арналған әңгімелерге арқау етіге болады. Өкінішке орай, біздің жүргізген сауалнамаларымызда білімгерлердің көбісі қазақ батырларының екі-үшеуінің ғана атын атаған.

Қазақ халқы ежелден шешендік өнерді жоғары деп бағалаған. Ол туралы профессор Серғазы Қалиев былай деп жазған: «Халқымыз ежелден сөз ұстаған шешенді, ел бастаған көсемді қол бастаған батырлардын кем көрмеген. Кемеңгер ойшыл ұлдары: Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ахмет Яссауи, Махмұд Қашғари, Ахмет Жүгінекей, Сайф Саран, Жалайыри, Дулати, Абай, Шоқан, Ыбырайларды былай қойғанда, Жиренше шешен мен қаз дауысты Қазбекті әділдігімен қара қылды қақ жарған билік айтқан Әнет баба мен Төле, Әйтеке билерді ақындығымен, ақылымен хандарға кеңесші бола білген Доспанбет, Жиенбет, Ақтамбарді, Үмбетай, Бұхар т.б жырауларды, күмбірлеген күміс күйімен өлмес мұра қалдырған Құрманғазы, Дәулеткерей, Ықылас, Тәттімбеттерді, әсем әнімен тыңдаушысын тамсандырған сегіз сері: Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Иманжүсіп, Майра, Мұхиттарды, әрі балуан, әрі ақын, әрі әнші-композитр Балуан Шолақ, Ағаш аяқ, Мәди Әсет, Шашубайларды тәрбиелеп өсірген де осы халық» [33. 69].

Педагогика курсындағы «Эстетикалық тәрбие» тақырыбы бойынша практикалық сабақтарға «Қазақтың күй өнері», «Біржанның өлеңдері», «Абай әндері», «Қорқыт күйлері» таұырыптарына кішігірім хабарлама беріліп, күйлерді, өлеңдерді тыңдату арқылы қазақ халқаның шаруашылығын насихаттау қажет деп ойлаймыз. Орайы келгенде айтайын, білімгерлердің көпшілігі шет елдердің музыкасын, әншілерінің аты-жөнін қазақтың әндеріне қарағанда жақсы білетінін байқадық.

Серғазы Қалиев өзінің халық педагогикасының тарихына арналған еңбектерінде этнограф-ғалым Алексей Левиннің қазақтардың салт-санасы, діні, әдет-ғұрпы, шаруашылық кәсібі, мәдениеті туралы ой-пікірлерін келтірген: «Қазақтар табиғатынан қоян-қолтық етене өмір сүрген, тіршілікте қанағатшыл, қонақжай, жайбарақат, кең далада таза ауамен тыныстаған, денсаулығы мықты, күшті де қуатты, аштыққа, ыстық-суыққа шыдамды келеді» - деп сипаттаған. Ғалымның бұл келтірген орыс ғалымының сөздері білімгерлердің  өз ұлтының қадір-қасиетін қастерлеуге ықпалын тигізері хақ.

Серғазы Қалиевтың ұлттық тәрбие туралы ой-пікірлерін сөз еткенде ІХ ғасырда өмір сүрген Қорқыт атаның тәрбиелік ойларының мәнін бүгінгі жастардың тәрбиесінде тиімді пайдалану үшін оның нақыл сөздеріне талдау жасайды. Қорқыт баба туралы белгілі тюрколог Ә.Қоңыратбаев былай деп жазды: «Сыр бойын мекендеген көшпенді тайпалардың тұрмысы мен әдет-ғұрпын, діни наным-сенімдерін бейнелейтін мәліметтер кездеседі. Олар тәлім-тәрбиелік жағынан аса қызықты дерек болып табылады. Мәселен: «Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман... Менмен, тәкәппар адамды тәңірі сүймейді. Ақылсыз балаға ата дәулетінен қайран жоқ. Қонағы жоқ қараша үйден құлазыған түз артық. Әйелдің төрт түрі болады: оның бірі - ниеті қара әйел, екіншісі – нысапсыз әйел, үшіншісі – үйдің құты болған әйел, төртіншісі – кесір әйел... » - деп келетін Қорқыттың нақыл сөздері де өз мәнін күні бүгінге дейін жоймай келеді» [34. 181].

«Қазақтың тәлімдік ой-пікірлері антологиясы» атты еңбекте ғалым Серғазы Қалиевтың сан ғасырлық тарихы бар қазақ халқының көне заманнан бергі тәлім-тәрбиесін және педагогикалық оқу-ағарту туралы ой-пікірлердің қалыптасу бағыттарын сараптап та, саралап та, бүгінгі өмір талаптарына сәйкес зерттеп жазды.

Қазақ жерінде Отырарда дүниеге келген әмбебап ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің ой толғаныстарына толы еңбектерінде «Бақытқа жету жолында», «Азаматтық саясат», «Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері», «Риторика», «Қайырлы қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат». Оның педагогикалық, психологиялық, дидактикалық және әдістемелік ой-пікірлеріне талдау жасаған. Серғазы Қалиев ғұламаның ой-пікірлерін баяндап қана қоймай, оны оқытудың әдісінің түсінікті, дәйекті, жүйелі, көрнекті болуы, соның негізінде дағдыны, әдетті, қабілетті, икемді, бақытты, мінезді қалыптастырудың жолдарын көрсетеді. Олар: ұғымдарға түсінік беру, көз жеткізу, иландыру, мойын ұсындыру әдістері.

Жоғарыда көрсетілген еңбекте ХІ ғасырда өмір сүрген әрі ақын, әрі ғалым-философ Қожа Ахмет Яссауи туралы Серғазы Қалиев былай деп ой толғайды: «Яссауи еңбектерінде баса айтылатыны – адамды тура жолға бастаушы жаратушы күшке табыну, оның хақтығына тағзым ете отырып, қиянатсыз, бейкүнә, адал жандарды тәрбиелеу жайлы тұжырымдар ғылыми зерттей түсуді қажет етеді. Бұл жерде Яссауидің софылық еңбектернің өзінен кейінгі ақын-жыраулардың дүниетану көзқарастарына, қала берді жазба әдебиетіміздің шырқау биігі атанған Абайға да азды-көпті әсерін тигізгенін айта кету қажет».

Яссауи айтқандай Абай да: «Құдай - хақ, иман - парыз. Жақсылық, имандылықты жаратқан құдай, ауыртқан құдай емес. Байлықты, кедейлікті жаратқан құдай. Бай қылған, кедей қылған құдай емес. Ауруды жаратқан құдай, ауырқан құдай емес. Ұл балаң бала болсын десең оқыт. Иман, обал, сауап бар жерде әділет бар. Хақтың жолы осы» - деп халықты имандылыққа, мейірімділікке, әділеттілікке, оқу-ағарту ісіне шақырған.

Ғалым-педагог Серғазы Қалиев 2007 жылы «Этнопедагогика» оқулығын (авторлық бірлестікте) баспадан шығарады. Бұл еңбектегі «Ақын-жыраулар поэзиясындағы тәлімдік ой-пікірлер» атты тарауында жыраулардың ел бірлестігіне, хандардың билік өнерін жетілдіруге белсене араласқан, жұрттың мұң-мұқтажын, тілегін жеткізген ақындардың өлеңдеріне талдау жасалынған.

Асанқайғы Сәбитұлы халықтың қамын ойлап, үлкенді-кішілі қайғыларына  ортақ болғаны үшін замандастары оған «Асанқайғы» деп ат қойған. Ақын көшпенді халқының мінез-құлық ерекшеліктерін, салт-дәстүрлерін жетік білген және оларды құрметтеген:

Таза мінсіз асыл тас

Су түбінде жатады,

Таза мінсіз асыл сөз

 Ой түбінде жатады.

Су түбінде жатқан тас

Жел толқытса шығады,

Ой түбінде жатқан сөз

Шер толқытса шығады.

Жақсыларды айтпаған

Асыл шырын сөз ғаріп.

Замандасы болмаса

Қариялар болар тез ғаріп,

Қадірін жеңге білмесе

Бойға жеткен қыз ғаріп.

Ата жұрты бұрара

Өз қолыңда болмаса,

Қанша жақсы болса да

Қайратты туған ел ғаріп...

Халық қамын өзінше толғана ойлаған Асанқайғы көзқарасына гуманистік идея ортақ. Сондай-ақ оның өмірге деген парасатты көзқарасы, еліне деген бекем сүйіспеншілігі, адамдықты құрметтей білген қабілет қазақ халқының сана-сезімін жаңа сатыға көтеруге зор ықпал етті. Еңбекте Серғазы Қалиев Асанқайғыны сөздің нарқымен парқын біліп, қадірін түсінген шешен ретінде суреттейді: «Асанқайғы жақсылардан үлгі алып, жамандардан бойды аулақ салудың қажеттілігін, жас ұрпақтың ата-анасын, үлкендерді сыйлап қастерлеуін, олардың ақылын тыңдап, үнемі басшылыққа алуын меңзейді».

Ақын халыққа мынадай кеңес береді: «Әрбір адам ақырын басып, ойлана сөйлеп, толғай-толғана білуі керек», Өзін-өзі ұстай білген, бекер желікпейді, мінез-құлқын көріктейді, толғанған тұлға үлгісін серіктейді»:

Күнінде өзім болдым деп,

Кең пейілге таласпа.

Ғылымым жұрттан асты деп,

Кеңессіз сөз бастама.

Жеңемін деп біреуді,

Өтірік сөзбен қостама – деп Асанқайғы азаматтық міндетке жүгіне, күнделікті нақты түріне көңіл бөледі. Серғазы Қалиев ақынның өлеңдеріндегі нақыл сөздерін тәрбиелік мәнін жан-жақты ашып көрсеткен: «Қарындасыңды жамандап, өзіңе туған табылмас», «Арғымаққа міндім деп, артқы таптан адаспа, артық үшін айтысып, достарыңмен санаспа», «Мінезі жаман адамға, енді қайтып жуыспа, тәуір көрген кісіңмен жалған айтып суыспа», «Есенің де, тірің де бір болыңыз бәріңіз», «Бақыт – адал достық пен ұстамдылықта жинақталатын, ширайтын қасиеттердің қосындысы».

Еңбектің тағы бір ұлттық тәлім-тәрбиелік жағы ол Асанқайғының экологиялық тәрбие төңірегінде терең ой-пікірлеріне талдау жасағаны. Ақынның өлеңдерінде қазақ даласының сұлу көріністері, жер байлығы, аң-құстардың тыныс-тіршілігі, олардың мекен-жайы туралы толғаныстары суреттеледі: «Аққу құстың төресі, ен жайлап көлде жүреді».

Жырау «Бұл заманда не ғаріп?» деген өлеңінде: «Иіс майын жамандап, жұпар қайдан табасың? Көлдің суын жамандап, Еділ қайдан табасың?» - деп атамекеніңді ардақтап, қадірін білуге шақырады. Ақын туралы ойларын профессор Серғазы Қалиев былай тұжырымдайды: «Асанқайғы табиғаттың тылсым сырларын адами қасиеттерімен ұштастырды, теңестірді. Адами қасиеттермен өмірді байытты, толықтырды. Адам бойына ізгілікті жеткізетін қасиеттерге әділдік, ақыл-ой, зерделілік пен зиялылықты жатқызады». Ақынның ұстанымы: «Әділдіктің белгісі – біле тұра бұрмаса, ақылдының белгісі - өткен істі қумаса».

Серғазы Қалиевтің пікірінше, Асанқайғы үйлесімді үлгісі бар ел-жұрт адамды бақытты ете алады. Үйлесімді, ынтымағы зор елдікті орнықтыруды Асанқайғы аңсап армандады. Көшпелі елдің арасында адамгершілік игілігін таратуға ат салысты. Адамдардың өмірдегі әрекеттері бір-біріне зиян келтірмей, үйлесімді болуы абзал.

Серғазы Қалиев халқымыздың белгілі, арқалы ақындарының көш бастаушыларының бірі Шал ақынның толғауларындағы елді татулыққа, ізеттілікке, әділеттілікке шақырған өсиеттерін келтіреді. Ақын жігіттерді үш топқа бөледі. Оның ойынша болбыр, солақай, бөзөкпе, арамтамақ, жалқау бұл «құр жан». Мұндай адам алдына мақсат қоймайды, сондықтан өмірі де мағынасыз болады. Екінші топ – ол бозбала, кербез, мешкей, мақтаншақ, өркөкірек, екіжүзді, тойымсыз, мұндай адамдар «еті тірі», «пысық жан». Қызғаншақтық, жеңілтектік мұндай адамның басты қасиеттері болып табылады. Үшінші – нағыз жігіт – бұл жаны жайсаң адам. Оның мақсаты жан-жақты, өрісті, сабырлы да салмақты келеді. Мұндай жігіттің асыл қасиеті – еңбексүйгіштік, халқына қызмет ету, жұтқа пайдасын тигізу:

Бір жігіт бар құр жан,

Бір жігіт бар – тірі жан.

Бір жігіт бар – жігіт жан,

Құр жан дейтін жігіт –

Кеудесінде жаны бар, еш нәрсені бітірмейді.

Тірі жан дейтін –

Бартапқанын киім мен асқа сатар,

Жігіт жан дейтін жігіт –

Сегіз қырлы, бір сырлы болар...

Профессор Серғазы Қалиев қазақ ақындарының, жырауларының өлеңдеріндегі, толғауларындағы жас ұрпақ тәрбиесінің кәдесіне жарап, олардың бойында небір ұлттық қадір-қасиеттерді дарытатын жерлерін, өсиеттерін келтіреді: «Жігіттер сақтаныңыз жаман достан», «Ақыл – тұрған алдыңда асқар тауың», «Ақылы жоқ надандар, іс бітірмес жамандар», «Жетесі жаман бозбала тоқсандағы шалмен тең», «Кенелейін деген жігіттің жылқы ішінде екі арғымағы тел өсер, сүйінейін деген жігіттің сүбеде алтау-жетеу ағайыны тең өсер».

Ғалым Шалкиіз жыраудың өсиеттерінің ішінде елін сүйіп, оны жаудан қорғау, жаман қасиеттерді сөз ұқпайтын, теріс пиғылды сияқты қасиеттерге түсінік берген жыр жолдарын жан-жақты талдаған. Жыраудың мына сөзін келтіріп, жастарға үлгі етіп ұсынды: «Күндердің күні болғанда, қырға шықпас жаманның барынан де жоғы игі».

Шалкиіз ақын адамдарға мынадай өсиет қалдырған:

Атаның ұлы ерлерге,

Малыңды бер де басын қос.

Басыңды қос та бек сыйлас,

Күндердің күні болғанда,

Басың жауда қалар ма!

Шалкиіз ақынның ұлттық тәлім-тәрбиеге толы толғауларын жан-жақты талқылай келе ғалым Серғазы Қалиев мынадай қорытынды жасайды: «Бас қосқан ел болса, оның арғы жағы тегін ойлайтын би-бегі болса, ондай ел-жұртта арту-тарту тарылмақ, дұшпан тобы тозбақ. «Ер болсаң бопсаға шыда» деген қағиданы қалыс қалдырмайтын ортада ырыс пен ынтымақ, іс пен ізденіс артпақ».