Сапа менеджмент

- сертификаттау объектілерінің ерекшелігін ескере отырып, өндіру және тұтынуды сараптауға қажетті сынақ тәсілінің көп түрлілігі;

- сертификаттау жұмысында ИСО/ХЭК аймақтық ұйымдардың, халықаралық құжаттардың нұсқаулары мен ережелерін пайдалану;

- ҚР қатынасатын көп жақты және екі жақты келісімдері бар шетелдік сертификаттау органдарының аккредитацияланған сынақ зертханаларының сертификатталатын және сәйкестік белгісін ҚР-да тану.

ҚР – ның  мемлекеттік стандарттау комитетінің мәліметі бойынша еліміздегі өндірілетін өнімнің 70%-ы сертификатталады. Қазақстанда міндетті түрде сертификаттауға жататын, қауіпті деп есептелетін өнімнің үлесі 85%-ды құрайды. Сондықтан өнімді сертификаттау қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің біріне айналды.

ИСО Халықаралық  Ұйымының сертификаттау саласындағы  негізгі қызметі – ұйымдастырушылық-әдістемелігімен  қамтамасыз ету. Қазіргі таңда бұл  аумақта сапа және сертификаттау  комитеті (ССК) жұмыс жасайды. Бұл  ұйым халықаралық электр комитеті (ХЭК), халықаралық сауда орталығы (ХСО), БҰҰ, сауда және өркендеу конфедерациясы ұйымдарымен бірігіп жасаған «Сертификаттау принципі мен тәжірибесі» жасаған зерттеулері нәтижесінде құрылды.

ССК ұйымына 50 ел қатысады. Олардың қызметіне:

- әртүрлі елдерде өнімді бағалау және сапаны қамтамасыз ету жүйесінің тәсілдерін зерттеу;

- өнімдерді, процестерді, қызметтерді сонымен қатар сынақ лабораторияларының сертификаттау органдарының сапа жүйесін қамтамасыз етудегі сынақ басшылығын, инспекциялық бақылауды сертификаттауды дайындау;

- ұлтық регионалды сапа жүйесін қамтамасыз етіп және халықаралық сынақ стандарттарын сынауды, бақылауды, сертификаттауды өзара тануда көмек жасау.

ИСО сертификаттау  саласында ХЭК-пен бірге жұмыс  жасауда негіз болатын ИСО/ХЭК  28 нұсқауы «Үшінші жақпен өнімді сертификаттаудың жалпы типтік ережесі» ұлттық сертификаттау жүйесінің негізі ретінде пайдаланылады.

ҚР – да өнімнің  сапасын қамтамасыз ету үшін стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі  мемлекеттік Комитет жұмыс істейді. Бұл орган мемлекеттік стандарттарға сәйкес талаптардың дұрыстығына бақылау жасайды. Бұл органнан басқа өнімнің сапасын бақылауда сапаны мемлекеттік реттеу және  бақылаудағы экология жөніндегі инспекция, халықаралық санитарлық – эпидемиологиялық шарттарды орындауы, өнеркәсіп комитеті және т.б. Бұл жоғарыда аталған органдарды сапаны реттеудегі мемлекеттік институттарға жатқызуға болады. Олар өз қызметтерін сапаны реттеу жөніндегі  заңдық актілері негізінде жүргізеді. Оларға: «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау», «Стандарттау», «Сертификаттау» «Бірлік өлшемді қамтамасыз ету» заңдары жатады.

Сертификаттау – бұл өндірілетін өнімдер  мен көрсетілетін қызметтердің нормативтік  құжатта белгіленген белгілі  бір талаптарға, стандарттарға сай  екендігін білдіретін жазбаша құжат  болып табылады.

Стандарттау басқарудың нормативтік әдістерімен сипатталады. Ол объектілерге белгілі бір нормалар мен ережелер арқылы әсер етеді және нормативтік құжат түрінде жазылып, заңдық күшке ие құжат болып табылады.

Стандарт –  бұл өнім сапасына негізгі талаптарды бекітетін нормативтік-техникалық құжат болып табылады.

Мемлекеттік стандартау – басқару деңгейінің барлық сатыларында  таралып, қоғам мен өнім мен қызметті негізгі тұтынушылардың қызығушылықтарын қорғау ретінде қолданылады.

ИСО 9000 сериялы  стандарттары - өнімнің жасалу процесіндегі өнім сапасына әсер ететін заңдық базаларын, тұтынушылардың рөлін, талаптарының сақталуына кепілдік береді.

Өнімдер, қызметтер  мен процестерді ҚР – ның заңнамасына  сәйкес стандарттаудың мақсаты төмендегідей:

- өнімдер мен қызметтерге нормалар белгілеу;

- қоршаған ортаны қорғау, өнімнің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

- өнімнің бәсекегеқабілеттілігін сыртқы және ішкі нарықта қамтамасыз ету;

- бірлік өлшемді қамтамасыз ету;

- барлық ресурстарды сақтау және тиімді пайдалану;

- еліміздің қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету;

- сапа төңірегінде тұтынушылар қызығушылықтарын қорғау.

Сапаны қамтамасыз етуде жоғарыда аталған заңнамалардан  басқа, Үкіметтің «Сапасыз тауарлардың  ҚР территориясына кіруіне кедергі  жасау» 29 сәуір 1999 ж. жеке қаулысы да қызмет етеді.

Бұл Үкімет қаулысы  ҚР – на келетін сапасыз импорт тауарларының жойылуына, тұтынушыларды  сапасыз тауарлардан сақтауға қол  жеткізеді. ҚР территориясына импорт тауарлары  келесідей жағдайда кіргізілмейді:

- егер өнім сертификатталатын өнімге жататын болса және ол өнім сертификатталмаған жағдайда;

- өнім қорабында мемлекеттік және орыс тілінде ақпарат берілмесе (тауар түрі, өндірілетін ел және өндіруші, өндірілген уақыты және жарамдылық мерзімі, сақтау белгілері және қолдану үлгісі, құрамы).

Ал біріккен сапа менеджмент жүйесі – екі немесе одан көп халықаралық стандарттар талаптарына жауап беретін және біртұтас ретінде қызмет атқаратын жалпы ұйымдастыру менеджменті жүйесінің бір бөлігі.

Сапа менеджмент жүйесін біріктіру – объективті қажеттілік. Біріккен менеджмент жүйесін жасау – жалпы ұйымдастыру менеджментінің тиімділігін арттыруға бағытталған күрделі инновациялық жоба.

Сапа менеджменттің біріккен жүйесін жасаудың күтілетін нәтижелілігіне тек сауатты басқару жағдайында ғана қол жеткізуге болады. Сапа менеджменттің біріккен жүйесін жасаған кезде басты роль ұйымдастыру менеджерінде, ал ең бастысы – жоғары звено басшысында болуға тиіс.

Менеджменттің біріккен жүйесін әзірлегенде формальды, үстірт енгізуге алып келуі мүмкін болатын менеджмент жөніндегі халықаралық стандарт талаптарының механикалық бірігуінен (осы стандарттар негізделетін тұжырымдамалар мен принциптерді және менеджментті ұйымдастыруда пайда болған ерекшелікті ескермей) аулақ болу керек.

Халықаралық стандарттар талаптарына  жауап беретін менеджмент жүйесін біріктіруді (сапа, экология, қауіпсіздік және әлеуметтік жауапкершілік) ұйымның тұрақты дамуына арналған алғышарт деп қараған жөн.

Аталған жүйе экология, еңбекті қорғау, өнім қауіпсіздігі саласында және онымен байланысты басқа да аспектілердің қолданыстағы заңнамалық құқықтық және нормативтік талаптардың орындалуын болжайтындықтан, әлеуметтік және этикалық жауапкершілік саласындағы менеджмент жүйесі біріккен сапа жүйесіне негіз болуға тиіс. Ішіне:

- сапа менеджменті  жүйесі, экологиялық менеджменті жүйесі және денсаулық сақтау және мамандардың қауіпсіздігі (еңбекті қорғау) менеджменті жүйесі;

- экологиялық менеджменті  жүйесі және денсаулық сақтау  және мамандардың қауіпсіздігі менеджменті жүйесі;

- сапа менеджменті  жүйесі және экологиялық менеджменті жүйесі;

- сапа менеджменті  жүйесі және қызметкерлердің  денсаулығын және қауіпсіздігін  қорғау менеджменті жүйесі кіретін,  оның жүйесіне кіретін құрамына қарай мынадай конфигурациялары болуы мүмкін.

Менеджменттің біріккен жүйесінің артықшылығы мынада:

- сапа менеджмент жүйесін әзірлеу, енгізу және жұмыс істеуінің технологиялылығының артуы;

- сапа менеджменттің  біркелкі үйлесімді құрылымын әзірлеу;

- әзірлеу, жұмыс істеу  және сертификаттауға шығынның азаюы;

- сапа менеджменттің біріккен жүйесі аясында бірқатар процестерді (жоспарлау, басшылық тарапынан талдау, құжаттаманы басқару, кадрлар даярлау, оқыту, ішкі аудит және т.б.) біріктіру мүмкіндігі;

- өзгеретін жағдайларға бейімделу мүмкіндігі мен ұтқырлықты арттыру;

- тұтынушылар, мүдделі  тараптар, инвесторларға арналған үлкен тартымдылық.

Біріккен жүйелерді  енгізудің мақсатқа лайықтылығы:

- ұйым ішінде іс-әрекеттің үлкен келісімін қамтамасыз етуден;

- сапа менеджменттің автономды жүйесін әзірлеген кезде туындайтын ұйымдағы атқарымдық бөлектенуді азайтудан;

- бірнеше параллель жүйелермен салыстырғанда аз еңбекті қажет етуден;

- бірнеше жүйеде осы байланыстардың жиынтық санымен салыстырғанда ішкі және сыртқы байланыстардың аз санынан;

- құжаттардың бірнеше  параллель жүйелердегі жиынтық санымен салыстырғанда құжаттардың біршама аз болуынан;

- ұйым қызметін жақсартуда  қызметкерлердің тартылуының жоғары деңгейіне қол жеткізуден;

- ұйымның сыртқы тараптарының  параллель жүйелер болған кездегіден  жоғары мүддесі балансын ескеру қабілеттілігінен;

- бірнеше менеджмент  жүйесі кезіндегі жиынтық шығынмен салыстырғанда әзірлеу, жұмыс істеу және сертификаттау үшін аз шығынданудан тұрады.

ISO 9001; ISO 14001; OHSAS 18001 және SA 8000 менеджмент стандарттары талаптарының TQM критерийлері мен кіші критерийлерімен элементтік бірігуі:

- тұрақты дамудың маңызды  үш – экономикалық, экологиялық  және әлеуметтік факторы негізінде фирма менеджментіне қойылатын негізгі талаптарды жүйелі және толық баяндауға;

- аталған стандарттарға  тән жеткілікті толық және  нақты толтырумен және бизнесті жүргізудің ең жақсы тәжірибесімен TQM критерийін ашуға;

- сапа бойынша ұлттық және өңірлік бағалау сыйлығымен үйлесімді біркелкі әдіснамалық негізде менеджмент сапасының қол жеткізілген деңгейін сандық бағалауға;

- менеджмент сапасының  деңгейін өзін-өзі бағалау және сапа бойынша бағалау конкурсы (қазіргі уақытта көптеген елдерде жүргізілетіндей) барысында, сондай-ақ сертификаттық аудит (менеджмент жүйесіне қатысты жаңа ыңғай) жүргізу кезінде де саралап бағалауға мүмкіндік береді.

Сапа менеджменттің біріккен жүйесінің ұсынылып отырған үлгісі және менеджмент жүйесін саралап бағалау сұлбасымен ерікті сертификаттау жүйесі сапа бойынша жүйенің кеңінен қолданылатын үлгілерінің және сапа бойынша жүргізілетін сыйлықтың табиғи дамуы болып табылады.

Ұсынылған үлгіде сапа менеджменті жүйелері саласындағы стандарттар (9000 сериялы ISO) менеджмент стандарттары блогында базалық, жүйе түзуші ретінде қаралады. Осы стандартта қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін пайдаланылатын сапа саласындағы менеджмент жүйелеріне қойылатын негізгі талаптар белгіленеді.

Экологиялық менеджмент бойынша халықаралық стандарттар (14000 сериялы ISO) бірнеше ұрпаққа алдын ала тұтасымен барлық қоғамға арналған, біріккен жүйеге салмақты әлеуметтік-экологиялық аспект береді.

ОНSАS 18001-де өнеркәсіп  қауіпсіздігін, еңбекті қорғауды және қызметкерлердің қауіпсіздігін басқару саласындағы ережелер жазылған, бұл жалпы алғанда кәсіпорын мен қоғам үшін менеджмент жүйесінің маңызын арттырады.

Кәсіпорынның  өз қызметкерлері алдында да, сол сияқты қоғам алдында да SА 8000 «Әлеуметтік жауаптылық» стандартының ережелерін енгізу қоғам дамуының этикалық және адамгершілік қағидаларына сәйкес келеді.

Тағам өнеркәсібі кәсіпорындары үшін біріккен менеджмент жүйесінде ISO 9001; ISO 14001: ОНSАS 18001; SА 8000 стандарттарына сәйкес белгіленген менеджмент жүйелері элементтеріне қосымша ретінде ISO 22000 талаптары енгізіледі.

Сапа менеджмент жүйелерін енгізу бойынша мақсатқа сай жұмысты қамтамасыз ету мақсатында әрбір кәсіпорын (ұйым) – бұдан әрі кәсіпорын - өз тұжырымдамасын жасауға тиіс, осы кезде кәсіпорынды басқару мыналарға сүйенуге тиіс:

- тұрақты даму  өнім мен көрсетілетін қызметтердің сапасын, экологиялық және өнеркәсіптік қауіпсіздікті және әлеуметтік жауаптылықты қамтамасыз етпей, қоршаған ортаға техногендік жүктемені төмендету бойынша мақсатқа сай және келісілген жұмысқа қатыспай жүзеге асырыла алмайды;

- экономикалық, әлеуметтік және экологиялық  теңгерілген шешімдерді іздестіру және олардың орындалуын қамтамасыз ету жөнінде жұмыс үнемі жүргізілуге тиіс;

- сапа менеджмент жүйесінің жай-күйін және кәсіпорынның барлық құрылымдарының экологиялық қауіпсіздігін талдау  негізінде қабылданатын шешімдер ISO 9000 және 14000; ОНSАS 18001 және SА 8000 сериялы халықаралық стандарттардың ережелері ескерілуі керек.

Кәсіпорында біріккен менеджмент жүйесін әзірлеу тұжырымдамасы кәсіпорында сапа менеджменті мәселелерінің және әлеуметтік-экологиялық проблемалардың кешенді шешімдерін қолданылатын технологиялардың ерекшелігін ескеріп және негізгі өндірістің техникалық дамуымен байланыста қарастырылуға тиіс.

Қазіргі таңда  Қазақстанда, өкінішке орай, отандық  кәсіпорындардың көпшілігі өндірістік техникалар мен технологиялық артта  қалуымен байланысты бәсекегеқабілетсіз болып табылады. Осы мәселені шешу үшін Республиканың индустриалды-инновациялық даму стратегиясы кәсіпорындарға жаңа технологияларды қолдануға және ғылым саласын көп талап ететін өндірістік салаларға орта және ұзақ мерзімді, төмен пайыздық несиелерді беретін мемлекеттік даму институтын құру қажет. Отандық кәсіпорындардың сыртқы нарыққа шығуы үшін әлемдік стандарттарға, оның ішінде ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттарын енгізу қажет. Бұл стандарттар қазіргі таңда әлемдегі ең танымал және ең көп таралған халықаралық стандарттардың бірі болып табылады. Бұл стандарттар әмбебап болып табылады, яғни кез-келген өндірістік және өндірістік емес салаларда қолдануға болады.