Автор работы: Пользователь скрыл имя, 08 Мая 2013 в 10:09, курсовая работа
Азаттықты аңсау білектің күшімен, найзаның ұшымен ғана жүзеге аспайтын еді, сондықтан намысты қайрау рухты ояту, жігерді жану үшін әманда сарқыраған сарынды, адуын ағысты жыр көмекке келген. Бодандыққа бойұсындырмай, отаршылдық езгіден зар шеге жүріп, одан шығатын жол іздеттірген, тәуелсіздіктің темір құрсауын тәрк етуге ұмтылдырған да жыраулардың отты жырлары, ақындардың алаулы өлеңдері еді ғой. Ерте дәуірдегі, тіпті біздің жыл санауымыздан әлденеше ғасырлар бұрынғы елді қорғау, жерді қорғау, батырлардың ерлік істерін әспеттеу идеясы бірте-бірте азаттық,тәуелсіздік жолындағы күрестің ұранына ұласады.
Жоңғар басқыншыларына қарсы
ерлік күрес сарыны XVIII ғасырдағы
жыраулар поэзиясын тұтас
Қазақ жыраулары жөнінде ой
сабақтағанда академик Сейіт
Қасқабасов: “Жыраулар поэзиясындағы
ең басты тақырып Қазақ
Әдебиет әлемінде ұлылығымен де сұлулығымен де, тереңдігімен де ерекшелінетін ерен дарын Абайдың ақындық күмбезінің сән-салтанатын Дулат соққан мұнарасыз елестету мүмкін емес. Көркем ой-сана жүйесінде, әдеби даму дүниесінде сабақтастықтың тамырластықтың болуы заңды да. Хас суреткер көркемдік тәжірибені мұқият сақтап, жаңартып отырады. Асылы, Дулат қазақ өлеңінің көркемдік көкжиегін кеңейткен, ішкі ағыс-толқындарын, нәзік иірімдерін байытқан, сөздік-образдық тоқылысын күрделендірілген жырау. Көркемдік шеберлік дегеніміз мейілінше кең ұғым. Бұл-қырау құбылыстарды қамтиды, ол-жыраулардың философиялық-эстетикалық көзқарастарымен, мәдениетімен, тақырып шеңберімен төркіндес.
Дулат жырау өмір, тіршілік, тұрмыс хақында, қоршаған орта, әлем жөнінде, өзгермелі, құбылмалы, опасыз, алдамшы, жалған дүние турасында толқып тебіренеді.
Сайып келгенде, қазақ әдебиеті тарихында зар заман дейтін дәуірдің айтулы жыршылары болған. Бұлар сахараның жүдеу тарта бастағанын, жердің тозғанын, жергілікті халықтың нулы, сулы өңірелерден айырылғанын, елдің отарлаушылардың езгісінде жаншылып, берекесі қашқанын, ана тілінің өрісі тарылғанын өткір сезініп жырлайды. Олар: Бұхар, Шортанбай, Нармамбет сынды, ақын, жыраулар.
Дулат жырау зобалаңы мен зорлы
Қилы, қилы заманды
Салыстырып қарасам,
Су мүйіз болған танадай
Шыр көбелек айналам
Кешегі бір заманда
Қасиетті еді хан, қараң,
Мынау азған заманда
Қарасы-антқор, ханы-арам;
Батыр көксер бас аман:
Бәйбіше-тантық, бай-сараң;
Бозбаласы-бошалаң;
Қырсыға туды қыз балаң;
Бір кездері Дулат, Шортанбай,
Нармамбет, Мұрат сынды зар
заман ақындарын жарқын
Жүрегім, мен зарлымын жаралы да,
Сұм өмір абақты ғой саналыға
Ќызыл тіл, қолым емес кісендеулі
Сондықтан жаным күйіп жанады да.
Иә болмаса:
Жолбарыстар жортатын сар далада.
дегенінде қазақ қоғамының ащы шындығы, қасірет кесепаты, боямасыз берілген. Мағжанның шырқыраған даусы-халқының жан айқайы.
Дулат поэзиясының метафоралық
жүйесіне ой көзімен үңілмеске
болмайды. Ақын ой-пікірін, бал
суындай лебізін көрікті
а)Ішің - аяз ақ қырау, Сыртың сұлу - сарайсың.
ә)Ыдысың параның, Қотара құйса толмайтын.
б)Алтын зерлі
туымсың, Алтынның айшық
в)Құтысына көңіліңнің, Төгіп алма, дәлдеп құй.
г)Бақ құсы қонып басыңа, Еспенбет келді еліне.
д)Сүйіп алған сұлу жар - жүрегінің құрағы,
е)Кеңшілік сүті.
Сондай-ақ ақын жырларынң
Бөтегесі бырдай боп,
Майсасыры дырдай боп,
Тарлаулары балдайын,
Балауы жал-жалдайын
Ойы түрлі кілемдей,...
Дулат поэзиясындағы оюлы, нақышты, сырты сұлу, іші ну алтынның қиқымындай айқындау сөздердің ақындық ойды тірілтіп, түрлендіріп отыруға тигізген септігі зор.
Өлең сөздің көркемдігі, ұшқырлығы, музыкалық сипаты-оның құрылысына да байланысты. Дулат жырау туындылары жыр үлгісіне негізделген. Жырдың әр тармағы 7-8 буын болып, шұбыртпалы, еркін, егіз ұйқас түрлеріне құрылады.
Өлеңнің ырғақтық кестесін, эксперссивтік мәнерлілігін арттыратын тәсілдің біреуі синоним сөздер.
Төрдегі өңшең отырған
Топырыш, топас күшіген,
Жау айбынбас күшінен... [11,385]
Шаруа десе шалдуар,
Салақ, олақ, еріншек
Бой түзеген , бор кемік.
Күлкігөй, күйшіл,
көңілшек!
Дулат Бабатайұлының ақындық мұрасы-жанды, бейнелі образдық жүйесімен, нақышты, кестелі тілімен, терең мағыналығымен, сыңғыр қаққан келісімімен ерекшелінеді.
Ақын өлеңдерінде жастарды
Халық үшін бар өмірін сарп
еткен, ел үшін туған ер, ақындық
мақсатын ел мүддесімен
Махамбет поэзиясы-хан сарайы
маңындағы озбыршылыққа қарсы
жырланады, ол озық идеялы, халықтық
күресшіл поэзияның өріс
Махамбет жырлары тақыр жерге
біткен өнер емес. Ол кешегі
түркінің, тұтастай алсақ, көшпелілердің
асау мінезінің жалғасы.
Махамбет патриот ақын. Ол өлеңдерінде халықты хан–сұлтандарға қарсы ерлікке шақырады. “Толарсақтан саз кешіп” өлеңіндегі:
Қабырғасын қаусатып,
Бір – біріндеп сөксе де,
Қабағын шытпас ер керек
Біздің бүйткен бұл іске... [11,385]
деген жолдар Махамбеттің
нағыз патриот екендігін
Махамбет – халықтық тілдің қаймағын қалқып ішкен, тума талант. Оның поэзиясына талдау жасап қарар болсақ, ақын өз өлеңдерінде бұрынғы жыраулар дәстүрін де, кейінгі жазба тіл стилінің оралымдарын да шебер қолдана білгенін көреміз. Мына детальдар соның дәлелі.
Дулығалы бас кескен,
Ту түбінен ту алған.
Жауды көріп қуанған
Мен Өтемістің баласы
Махамбет деген батырмын. [11,385]
Бұл Махамбеттің “Еңселігім
екі елі” деп басталатын
Ақынның біраз өлеңі
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку- еңку жер шалмай,
Қоңыр салқын төске алмай,
Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ерімей...
Ерлердің ісі бітер ме? [11,385]
Ал “Орай да борай қар жауса”, “Жалған дүние”, “Тарланым”, “Желп-желп еткен ала ту”, “Күн қайда” сияқты өлеңдері риторикалық сұраулы сөйлемдерден тұратын егіз ұйқасқа құрылған.
Махамбет поэзиясында күрделі мағынаға ие үздік метафоралар мол мәселен:
Арғымақтың баласы
Арығанын білдірмес,
Арқамнан қосым қалар деп [11,385]
Ағыны күшті ақ дария
Қаһарланып толқиды
Қанатын күн шалмаған балығым.
Ортамнан ойлар салар деп
Еменнің түбі – сары бал,
Еріскен көңіл – бәрі бал.
Мен қарақұстан туған қалықпан.
Өрт ішінде алаулап жүрген, ой – қиял теңізінде жүзген. Отан тағдырын, ұрпақ келешегін, ел тәуелсіздігін жан – тәнімен сезініп, жолбарыстай долданған, барысша атылған жыршы сөз меруерттерін былайша тізбелейді:
Шамдансам, шалқамнан түсер асаумын,
Шамырқансам, шатынап сынар болатпын.
Мен - тауда ойнаған қарт марал,
Табаным тасқа таяр деп.
Сақсынып шыққан қиядан
(“Мен – тауда ойнаған қарт марал”) [11,52]
Қияға қонған қыран бүркіт
тәріздес Махамбет майда
Тағыдай таңдап су ішкен,
Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген.
Жауырыны қақпақтай
Қара айдары тоқпақтай.
(“Кел, кетелік.”) [11,56]
Бұрала біткен емендей.
(Әй,Махамбет жолдасым.) [11,58]
Түлейді түнде жортқан жолбарыстай.
(Мінгені Исатайдың Ақтабан-ай.) [11,12]
Жау бір өрттей қайнайды,
Қайнағанмен қоймайды,
Мылтығын қардай боратып...
(“Соғыс.”) [11,35]
Ақынның шығармашылық
Ақ жүрегін тербетіп,
Ер көңілін желдетіп.
(“Әй,Махамбет жолдасым”.) [11,59]
Тебінгісін тесе атқан,
Тізгінен кесе атқан...