Кейбір дыбыс құрылыстарының орфографиядағы көріністері

    Фонема реңтерін  белгілеу - графика теориясы тұрғысынан  басы артық құбылыс. Ол белгілі  бір алфавиттегі әріптердің санын  көбейтеді. Алайда бір фонеманың  тепе-тең реңтерін белгіеудің тиімді жақтары бар екендігін жазу тжірибесінің өзі көрсетіп отыр. Әсіресе жүйесі басқа тілден ана тілімізге ғылыми — техникалық, қоғамдық-саяси терминдер мен атаулар еніп жатқан жағдайда, бұл графикалык тәсілдің артықшылығын айқын сезінуге болады. Мысалы, егер <к> фонемасының тепе-тең реңктерін жеке-жеке таңбаламаған жағдайда марка, лак, ток, бак т.б. толып жатқан сөзді екі Түрлі оқуға

[марқа] [лақ] (лақ]

Тура келеді: марка/ лак/ тоі/\ [марка] \ [лак] \[ток]\[бак]бак т.б. Сөзді бұлайша екі түрлі оқу графикадағы негізгі [бак] принципке — сөздің әртүрлі оқылмауы дегенге қайшы келеді. [35,138 б].

    Қазақ графикасындағы  тағы бір шарттылық - белгілі бір  әріптің негізгі қызметіи мен  қатар қосалқы қызметінің болуы. Мысалы, ә әрпінің негізгі қызметі ә фонемасын таңбалау болса, кей позицияда а фонемасын біілдіруі — оның қосалқы қызметі. Мысалы, күнә, мәрмәр, куә т.б. Бұл сөздердің соңғы буынындағы дауысты а бірінші буынындағы тіл алды дауыстыларының әсерінен палатализацияланған. Бұлар - сөзге әртүрлі қосымшалар жалғау арқылы «тексеруге» болатын дауыстылар (проверяемые гласные). Бұл жағдайда олар өзінің негізгі реңкі а-ға жуықтайды. Мысалы: күнаға -күнәға, мәрмарға -мәрмәрға т.б. 
    Тіл жұмсау дағдымызда кейбір әріптің қосымша функцияға ие бола бастауы ықтимал. Мысалы, кейінгі жылдарда араб, жанаб (кітаби сөз), баб (кітаби сөз), сөздері осы Түрінде жазыла бастады. Шындығында, мұндай позицияда қазак тілінің дыбыс за-ңдылығы бойынша б дыбысы п түрінде игерілуге тиіс. Бірақ бұл п-ны б әрпімен таңбалау омографтарды көбейтпеу мақсатына байланысты деуге болады. Баб, жанап тәрізді сөздерді б түрінде таңбалау — оларды баб, жанап т.б. төл тума сөздерден өзгешелеп тұрады. Осылайша б әрпі өзінің негізгі қызметі — б фонемасын білдіруімен катар қосымша қызмтке ие болып, п фонемасын білдіруі бертінде пайда болған. Бүған қарағанда қазақ графикасының әлі де пайдаланылмаған мүмкіндіктері бар деуге болады. Мысалы, стиль, декабрь, модель тәрізді жіңішкелік белгіге аяқталған сөздерге дауыссыздан басталатын қосымша жалғанғанеда, жіңішкелік белгі жазылып жүр: Стильге, декабрьге, мождельге т.б. осындағы л-дің жіңішкелігін арнайы таңбамен көрсету басы артық информақия (избыточность). Өйткені л-дің жіңішкелігін қосымшалардың жіңішке вариантта жалғануы «хабарлап» Тұрады. Бұл жерде стилге, декабрге, моделгесөздеріндегі жіңішке л, р дыбыстарын л, р Түрінде жуандатып оқу каупі жоқ. Мұндай орындарда жіңішкелік белгіні қолдану информақияның артықтығын көрсетеді.

      Қазақ тіліндегі  гемината дыбыстардың арнайы  графикалық таңдбасы жоқ. Мысалы: махаббат, жаббар, әдді, мүдде, ләззат, жаннат, оппа, күллі, әмме, ыссы т.б. Мұндай жүйеге қарағанда, небары үш түбір сөзде ғана ашшы ащы, кешше кеще, тұшшы түщы айтылатын геминатаны арнайы щ әрпімен таңбалау да басы артық информация.

       Қосар  дыбыстарға аяқталған сөздерге (орыс тілінен енген сөздерге) қосымша  жалғанғанда, соңы дауыссызды таңбалайтын әріпті түсіріп жазу -қазақ графиткасындағы шарттылықтың бірі. Мысалы: класс-класқа, прогресс-прогреске, металл-металға т.б. Бірақ баспасөз беттерінде бұлай жазудың дұрыстығына күмәнмен қарайтын пікірлер де бар. Алайда қосар дауыссыздың бірін түсірмей жазудың дұрыстығына күмәнмен қарайтын пікірлер де бар. Алайда қосар дауыссыздың бірін түсірмей жазудың қолайсыздығы бар. Атап айтқанда, грамм, класс, ватт, т.б. сөөздерді, олар кейбір қосымшалармен Тұрленгенде, бірдей 3 әріппен қатарынан таңблауға тура келер еді. Мысалы: гарммен, классыз, ваттты т.б. Грамм, ватт, прогресс тәрізді сөздердің ғылыми тексте жиі қолданылатындығын, тіпті екі сөөйлекмнің бірінде дерлік қайталанып отыратындығын еске алсақ, оқырман тек әріптер «шоғыырнан» көз жаза алмайтындай (психологиялық) қолайсыз күй кешер еді. 
    Жазудағы фонемалық принцип бойынша әр фонеманың дербес таңбасы болуға тиіс. Қазақ графиткасында негізінен әр фонеманың дербес таңбасы бар, яғни бір әріп бір фонеманы білдіреді деуге болады. Бірақ бұл - жазуда белгілі бір сөздің фонемалық құрамын түгерлдей дербес әріптермен таңбалау шарт деген сөз емес. Сөздің фонемалық құрамынанн әріптердің Түрлі комбинациясы арқылы да беруге болады. Мұндай бір әріп бірнеше фонеманың тіркесін білдіреді. Ондай әріптерді көп кызметті (полифункқиялы) әріптер депи айтуға болады. Қазақ графикасында и әрпінің дыбыстық Тұрығдан қарағанда 8 қызметі бар. Кейбір әрітердің көп қызметтілігі нәтижесінде қазақ текстеріндегі жазу бір немесе екі таңбадан үнемделіп отырады. Салыстырыңыз: диқан-5 таңба; дыйқан- 6 таңба; себу-4 таңба, себүу - 5 таңба; лақ-3 таңба, ылақ-4 таңба; Тая - 3 таңба, тайа-4 таңба. әрине бұл тәсілдің осындай жетістігімен қатар кемшін жақтары бар. 
1. Мектептегі оқыту ісінде сиыр, суат тәрізді сөздердің буын жігі немесе ою, қою, жаяды т.б. сөздердің морфологиялық құрылымы «бүркемелініп» қалады. Мектеп оқушылары бастапқыда сөздің түбірі о-, ал -ю қосымша деп түсінеді. Мұндай кемшіліктің орыс графикасында да кездесетіндігі айтылып жүр. «Так, слоговые написания ослажняют морфологический анализ слов, проводимый в школе. Особого внимания и изучения требуют случай, когда буквы я, ю, е, ё, и обозначают сочетение звуков йа, йу, йә, и.т.д., и при әтом йот входит в иную морфему, чем соответсвующий гласный. Например, в формах сарая, сараю и т.д. оказываются затемненным корен сарай, так как на письме окончаниями оказываются -я, -ю, и.т.д. между тем в буквах я, ю «прячется» и корневой звук йот; окончаниями, т.е. изменяемой конечной частьюю слова, здесь являются лишь звуки -а, -у и.т.д., например: саай-а, сарай-у . 
2. Мына тәрізді үш-төрт сөзді екі түрлі оқуға болатындығы графикадағы буындық принциптің кемшіндеу  [жетісүу] / [шұу] /і/

мътне көшеді: алдын ала (алдың ала емес), астын-үстін (астың-үстің емес), астынан (астыңан емес), үстінде (үстіңде) т.б. Ал қараң қалу сөзіндегі [ң] фонемасы өзінің негізгі мнінде жұмсалып тұрғандығын көреміз. Салыстырыңыз: каран болды. Сонымен қатар бү_л сөздің қараңдау, қараңғы тэрізді сөздермен этимологиялық байланысы бар екндігі байқалады. 
    Сондай-ақ қайран қалу - қайраң қалу, қаран қалу-қараң қалу, жиһангер-жиьаңгер, жиһангез-жиьаңгез, тыңғылықты- тынғылықты, түңғиық-түнғиық, тебінгі-тебіңгі трізді сөздерді дүрыс жазудывң өз қиындығы бар. Сондықтан да мүндай сөздер тэжірибеде эркелкі жазылып жүр. Осы сөздердегі [ң] комбинаторлық өзгерістің нэтижесінде пайда болған. Бүл өзгеріс жазуда ескерілмей, н түрінде жазылуға тиіс [37,98 б].

       Сөз  тіркесінен өзгерту, сөзге эр  түрлі қосымшалар жалғау, қосымшаларды түбірден бөліп қарау тэрізді тэсілдер арқылы морфемалар жігіндегі фонема реңкінің фонетикалық ортаға неғұрлым тэуелсіз түрін табуға болады. Мысалы: [қайраңғалу] қайран қалу - қайрансың; [тыңғылықты] — тындыр, тындырымды; [тұңғұйүқ] түғғиық-тү_н, түндыр; [жиьаңгез]-жиһан, жер-жиьан. Осылардың ішінде басқаларымен салыстырғанда қайрансың, тындыр, түн, жиьан морфемаларындағы <н> фонемасының реңкі фонетикалық қоршауға анағүрлым тэуелсіз. Сондықтан бүл сөздер фонематикалық принцип бойынша (фонемалардың мэнін сақтап жазу) <н>~ның қосалқы реңкі <ң> арқылы емес, негізгі рекі <н> бойынша таңбалануға тиіс. 
    Қазақ орфографиясында -нг-немесе-ңг-арқылы таңбаланатынын ажырату киынға соғатын бір алуан сөз бар: інген-іңген, кемеңгер — кемеңнгер, жауынгер-жауыңгер, эменгер-эмеңгер, шенгел-шеңгел, жынғыл-жыңғыл т.б. Бүл типтес сөздердегі фонеманың (<н> ба, <ң> ба?) негізгі реңкін жоғарыда айтқандай тэсілдермен тексеру мүмкін емес. «Тексеруге» 
болмайтын бұл типтес сөздерді жазуда қазақ емлесі, жауынгер, дүнген, монғол тэрізді бірер сөзді еске алмағанда, ң варианты түрінде таңбалау бағытын ұстанған. Мысалы: іңген, шеңгел, шеңбер, эмеңгер, жыңғыл, бастаңғы, жеңге т.б. 
    Жалпы алғанда, морфемалар жігіндегі фонеманың негізгі реңкін сақтап жазудың пәлендей қиындығы жоқ тәрізді көрінеді. Шындығында, негізгі реңк пен қосымша реңкке байланысты жазылуы қиын бірсыпыра сөз морфемаішілік дыбыс құбылыстарына қатысты. Мысалы, жамбас дегендегі [м] негізгі реңкте (<м>) қолданылып тұр ма, элде <н> фонемасының қосымша реңкі түрінде жұмсалып түр ма? Орфографияда бүл типтес сөздер жамбас, шамба, сэмбі тәрізді м аркылы таңбаланғанмен, бірақ жазу тәжірибесінде бүл сөздерді н арқылы жазып қою дағдысы да үшырайды. Қазіргі қазақ емлесінде күн аттарының -нб арқылы жазылуы дэстүрге айналды. Бірақ осы дәстүрге күмән келтіріп, тіл мамандарының «жаздырып» жібергені деп түсінетіндер де бар. 

                                                     Қорытынды 
 
         Қоғамдық қатынас ретінде тіл бірнеше формада өмір сүреді. Әдеби тіл 
- тілдің өмір сүруінің, қызмет етуінің ерекше формасы. Ол белгілі бір халық тілінің нормаға түскен, өңдеуден өтіп, сүрыпталған ең үлгілі формасы. Әдеби тіл - дәстүрге берік, сол тілде сөйлеуші қоғам мүшелерінің бэріне бірдей міндетті, қызмет аясы, элеуметтік ауқымы кең тіл. Осындай қасиетке қоса әдеби тіл эр түрлі ауытқулардан арылып отыруы қажет. Қандай да болсын күрделі ойды, мағынаның небір нэзік реңктерін тап басып, дэл, ешбір қиындықсыз, емін, еркін жеткізуі оның коммуникациялық сапаларының қандай екендігін көрсетеді. 
     Қазақ әдеби тілінің «ауызша» жэне «жазбаша» деп аталатын бір-бірімен тығыз байланысты екі формасы бар. Әдеби тілдің «ауызша» формасы өз кезегінде маңызы артып отырса, қоғамның элеуметтік, мәдени дамуы тэрізді қолайлы жағдай «жазба» тілдің ролін өлшеусіз өсіре түсті. 
    Орфография эдеби тілдің («жазбаша» түрінің) «киімі» ғана емес. Ол, алдымен, сауатты жазудың, ана тілін мэдени меңгерудің маңызды қүралы. Ондай құрал тілдің қүрылымдық жүйесіне (системаға) лайық, пайдалануға неғүрлым жеңіл, қолайлы да тиімді болуға тиіс.

      Қандай  да болсын тілдің коғамдық  құбылыс ретінде өзгеріп, дамып  отыратындығы белгілі. Тілдің құрылымдық  жүйесінің де дамып, өзгеріп отыруына  сэйкес оның «киімі» де «жаңаланады». Олай болмаса, орфография тілдің  системасына лайық болмай, оның қүрылымдық жүйесіндегі заңдылықтарды дүрыс бейнелей алмас еді. Ондай орфография пайдалануға ауыр тиіп, сауатты жазуға «түсау» болар еді.

      К. Маркске  жазған хатында Ф. Энгельс араб  графикасының күрделігігі болмаса, парсы грамматикасын 48 сағатта біліп алар едім деген болатын. 
   Ағылшын балалары күн құрғатпай, үздіксіз тоғыз жыл оқығанның өзінде кеңес қағаздарына қатысты жүмыстарды ойдағыдай жаза алмайды екен. Әйгілі жазушы Бернард Шоудың есептеуінше жазу жұмысымен шұғылданған ағылшындар эрбір минуттың 12 секундын «басы артық» эріптерді жазуға жұмсайды екен. Ондай басы артық эріптерді жазуға бір жылда 73 күн кетеді. Англия мен АҚШ-та жазу жүмысы, кеңсе қызметі, 
52 ғылыми зерттеулермен 2,7 миллион адам шұғылданады. Олар бір жылда 540 мың жыл жоғалтады екен.

          Жазу сызуда мүндай қиындықтар  болмас үшін орфографияны тілдің  құрылым жүйесіне лайықтап, ондағы  өзгерістерді бейнелейтіндей етіп, жазу нормаларына эволюциялық  өзгерістер енгізіп отыру қажеттілігі  тіл құрылысы тәжірибесінде де  айқындала түсіп отыр.

     Қазіргі қазақ  орфографиясы әдеби тілдің жазбаша  түрінің нормалану процесіне  зор ықпалын тигізді. Оның 40 жылдан  астам тәжірибесі жазу нормаларының  түрақталып, ала -қүлалықтар арыла, жетіле түскендігін байқатады. Бүл  процесте 1957 жылғы «Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері», «Қазақ тілінің орфографиялық сөздіктері», «Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш» тәрізді т.б. практикалық қүралдардың, ғылыми зерттеулердің орны айрықша. Әрине, бүл нэтижелер қазақ орфографиясының барлық мэселелері зерттеліп болды, жазу мәдениетіміз ешбір мүлтіксіз дегенді аңғартпайды.