Кейбір дыбыс құрылыстарының орфографиядағы көріністері

                                   2.2 Жаттығу материалдарын іріктеу

      Орфографиялық жаттығу грамматикалық және орфографиялық түсінік бойынша, сондай-ақ талдаулар жасау арқылы орындалып отырады. Жаттығу орындатудың бір түрі басқа түрлерімен алма-кезек ауыстырылып отырады. Белгілі бір тақырыпқа байланысты жаттығу кезінде көшіріп жазу және диктант әлементтері, тіпті творчестволық диктант немесе шығарма араласа жүргізіліп отырылуы мүмкін. Мұндай жаттығулар берік орфографиялық дағды қалыптастыруға көмектеседі. Алайда, орындауға үсынылатын жаттығулар дұрыс іріктеліп, оны орындату жолдары дұрыс белгіленуі және жұмыс шебер ұйымдастырылуы қажет.

     Жаттығу іріктеуде және оны оны орындату тәсілдерін белгілеуде шамамен мына сияқты талаптар ескерілуі тиіс:

1. Берілген жаттығу оқушылардың белсенді жұмыс істеуіне 
   мүмкіндік жасай ала ма;
2. Жаттығу класс оқушыларының шама-шарқына лайық па (тым 
   жеңіл болмауы ескерілу керек.);
3. Көру және есту сезімдері қаншалықты қатыстырылуы 
   ойластырылған ба;
4. Жаттығу орындау кезінде сөйлеу, қу, лексикалық және 
   грамматикалық жұмыстар жан-жақты қамтыла ма;
5. Жаттығу орфограммаларды дұрыс танып, есте сақтау мүмкіндігін 
   амтамасыз ете ала ма;
6. Қате болдырмауды алдын ала ескерту үшін, алдын ала жұмыстар 
   жүргізу ескерілген бе;
7. Көзделіп отырған нақтылы мақсатқа жетуге жаттығу 
   қаншалықты үйлесімді (ол мақсаттарға анықтама ережені айталау, қиындық 
   келтіретін орфограмманы табу, орфограмманың жазылу сипатын берік 
   сақтау, нақтылы жағдайларға байланысты ережелерді ауыстыра қолдану т.б. 
   жатады.).

      Жаттығуға байланысты қандай жұмыс түрлерін жүргізу оқушылар алған орфографиялық дағды дәрежесімен дәл сол кезде қойылып отырған мақсатқа негізделеді. Егер жаңа өтілген ережеге қорытынды жасалып, ол ережеге байланысты әлде де жаттыға түсу, еске берік сақтау қажет болса, онда грамматикалық және орфографиялық талдау жасай отырып, көшіртіп жазғызу керек. Егер оқушыларға емлелік қиындықтарды тапқызып, орфограммаларды жете таныту мақсат етіп қойылса, онда мына сияқты жұмыстар жүргізуді ұсынуға болады:

1. Жазылуы қиын сөздерді теріп көшіру.
2. Терме диктант.
3. Ауызша талдау.
4. Қажетті орфограммалардың астын сыздыру.
5. Өз жазғандарын өзі тексеру т.б. [22, 211б.].

     Жаттығу жүргізуде мынадай дидактикалық талаптар қойылады: жаттығудың әржақтылығы және қайталай жаттығу. Тақырыпты өту кезіндегі жаттығумен шектеліп қалуға болмайды. Келесі сабақтарда немесе келесі тақырыптарды өту кезінде де қайталана жаттықтырылу керек. Сондай-ақ кластағы оқушылардың белгілі орфограмманы меңгреу дәрежесіне қарай және оқушыларға арнайы тапсырма беру жолымен жаттығу орындату оқу процесіндегі тиімді тәсіл болып табылады. 
     Орфографияны үйрету - біртұтас қиын процесс. Бұл процестің біртұтастығы оқытылатын баланың психикалық қызметінің бірлігімен, қабылдау бірлігімен, тіл мен ойлаудың бірлігімен, ауызша және жазбаша тіл бірлігімен жүзеге асырылады.

   Әртүрлі сөздік материалдарға енгізілген белгілі бір орфограмманы жазу көптеген оқушыларға едәуір қиындық туғызады, сонымен бірге бір ережеге байланысты емленің өзінен де түрлі қиындық ұшырасады. Мұндай қателердің көпшілігі орфограммалардың грамматикалық табиғатын ажырата алмағандықтан жәберіледі. Жаттығуларға симантикалық, грамматикалық формасы т.б. жағынан әртүрлі ерекшеліктердің көбінесе аз қамтылуы себепші болады. Соның салдарынан оқушылар неғүрлым жеңіл жұмыстарды орындауға әдеттенеді де грамматикалық категорияларды неғұрлым қиын жағынан тануға, месте сақтауға, ақылға тоқуға әзірлігі жетпейді. Белгілі грамматикалық категорияларды оқушылардың неліктен нашар меңгеретінс себебін мұғалімнің зерттеп, ол себептерді оқушыларға саналы түрде жеткізіп отыру керек. 
   Жаттығудың тағы бір түрі оқушылардың жұмысты өздігінен орындауы болып табылады. Жаттығулардың мұндай түріне орфограмма жазылмай берілген тексті көшіріп жазу жатады. Оқушыларға сөздің жеке бөліктері немесе тұтас сөз жазылмаған тексті көшіріп, жазу тапсырылады да, орфографиялық ережелерді басшылыққа ала отырып, жазылмай қалған орфограммаларды немесе сөзді өздігінен ойлап жазу талап етіледі (текстің басқа жағына көңіл қоймауына болады). Мұндай жаттығудың ерекшелігі мынада: тексті жеке әлемент бөлініп көрсетілгендіктен, ереже объектісі сол бөлініп көрсетілғен әлементтен іздестіріледі, бірақ оны дәл табу оққшының міндеті. Бұл жолмен жаттығуда да аралас (үқсас) орфограммалар үсынылып отыруы керек. Олай болмаған жағдайда берілген ережеге байланысты бірінші сөйлемді ойлана отырып, орындағанымен, қалғандарын сол жолмен механикалық түрде толтыра салуы мүмкін. Жеке орфограмма немесе тұтас сөз жазылмай берілген тексті көшіріп жазу жаттығудың басқа түрлеріне қарағанда, оқушыдан жұмысты өздігінен орындауды көбірек талап етеді. Өйткені мұндай жаттығуды орындау кезінде оқушылар орфограмманың жалпы сипатын және оның графикалық формасын анықтап отырады.

     Диктант жазу кезінде мұғалімнің орфоэпиялық нормада оқуы мен оқушының орфографиялық нормада жазылу белгілі бір дәрежеде бір-біріне қайшылық туғызады. Мәселен, тоқсанға келген жасым бар (тоқсанға келген), көпті көрген басым бар (көпті көрген) деген сөйлемдегі айтылу және жазылу ережесін түсіну диктант жазу кезіндегі оқушылардың бірден бір міндеті болмақ [23, 132 б]. 
     Диктанттың бақылау диктанты деп аталатын түрі де ескерту диктанты сияқты есту сезімі арқылы жазылады. Алайда бұлардың арасында едәуір айырмашылық бар. Егер ескерту диктантында текстке талдау жасалып,оқушылардың есте берік сақталуына жағдай жасалатын болса, бақылау диктантында ешбір жеңілдік берілмейді. Бақылау диктантында оқушылар өзінің орфографиялық біліміне сүйеніп, жұмысты тек өздігінен орындайтын болады. Алайда бақылау диктанты оқушылардың білімін сынаумен бірге, оларды үйрету мақсатында көздейді. Жіберілген қателер бойынша жаттығу жұмыстары кеңінен жүргізіліп, кімнің қандай ережеге ерекше көңіл бөлуі керектігі көрсетіліп отырады.

    Творчестволық жазу - күрделі процесс. Оған дағдылану үшін көптеп жаттығу керек. Творчестволық жазуда орфографиялық жағынан сауатты жазу және жүйелі түрде жазбаша баяндай білу талап етіледі. Сол үшін таза орфографиялық жаттығу кезінің өзінде ақ оқушының сөйлемді дұрыс құрап, ойын дұрыс баяндай білуіне назар аударып отыру керек. Бұлай болмаған жағдайда, оқушылардың творчестволық жазуы ( мазмұндама мен шығарма) кезінде орфографиялық қате көптеп жіберілетін болады.

 
                                              2.3Орфографиялық талдау

       Талдау оқушыларды орфографиялық құбылыстардың ара-қатынасын түсінуге,оқыған құбылыстарын таба білуге дағдыландырады.Бұл талдау өз алына жаттығу ретінде немесе басқа жаттығулардың элементі ретінде де жүргізіледі.

Жазылуы қиын сөздер жаттығуларға кірістіріледі және бұл сөздер бірнеше мәтіндерде қайталанып отырылады,бұл материалды тыңғылықты игеру септігін тигізеді.Жаттығулардың ішінде әсіресе сөздік жасауға байланысты жүргізілетін жұмыстар қиын сөздердің орфограммасын есте қалдыруға жақсы жәрдемдеседі. Грамматикалық талдау ауызша да, жазбаша да жүргізіледі. Жазбаша жүргізілетін талдаудың қай түрінде (фонетикалық, морфологиялық,синтаксистік) болмасын орфографиялық сипат болады. Өйткені жазбаша грамматикалық талдау қазақ тілінде жүргізілетін жазбаша жұмыстардың маңызды бір түрі болып саналады. 
    Жазбаша грамматикалық талдау жүргізуді ұйымдастырылуда мыналар ескерілуі керек.

1. Морфологиялық толық талдау жасау үшін көптеген графалар 
   сызуға тура келетіндіктен (түбір, қосымша-жалғау түрлері, жақтар мен 
   шақтар т.б.), дәптердің тек бір бетін ғана емес, екі бетін бірдей пайдалану 
   тиімді. Кейде дәптердің екі бетін бірдей тиімді пайдалануды былайша 
   үйымдастыруға болады: дәптердің бір бетіне талданатын текст жазылады, оң жақтағы бетіне талдау жүргізіледі.
2. Грамматикалық талдау жасауға дәптер парағының шетіндегі ақ 
   жиекті пайдалануға болады. Егер текстен шылауларды талдап жазу керек болса, текст дәптерге әдеттегідей жазылады да, ақ жиекке шылаулар (мен, және, бірақ т.б.) теріліп жазылады.

     Орфографиялық талдауға да, негізінен, грамматикалық талдауға қойылатын талаптар қойылады. Көлем жағынан да, мақсаты, орындалу тәсілі жағынан да орфографиялық талдау грамматикалық талдауға ұқсас және фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік талдаулар кейде орфографиялық мақсатты да шешуге көмектеседі. Фонетика мектепте өзінше курс болмай, грамматикаға қосыла оқытылатыны сияқты орфографиялық талдау да фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктермен өтіліп отырады[24, 69 б].

     Сөз тұлғасын талдау кезінде лексикалық жұмыстың мынадай түрлері ескеріліп отыруы тиіс:

А) оқушылар талдап отырған сөздің мағынасын анықтап отыруы;

ә) оқушылардың сөздік қорын толықтыру;

б) өздері білетін сөздік қорын тиімді пайдалануға дағдыландыру;

   Сөздерді тұлғасына қарай морфлогиялық талдау да мыналарға басты назар аударылады:

1. Берілген сөздің негізгі түбірін тауып, оның мәнін анықтау.
2. Сол түбірден бірнеше сөз өрбіту.
3. Сөз қатыстырып сөйлем құрау.
4. Түбірлес сөздерге ортақ негізгі түбірді табу.
5. Сөздердің құрамына қарай (қос сөз, біріккен сөз, қысқарған сөз) 
   қалай жасалып тұрғандығын анықтау.
6. Түбірге қосымшалар қосылудағы орфографиялық заңдылықтарды аңғарту.
7. Сөз таптарына байланысты морфологиялық талдау кезінде:

 А) әуелі сөздің қай  табына жататындығы айтылады;

ә) сөздің қандай мағына беріп тұрғандығы ашылады;

б) формалық белгілері көрсетіледі;

в) сөз таптарының түрленуі кезіндегі формалық құбылыскд қарай 
орфографиялық ерекшеліктердің дұрыс сақталуына назар аударылады. 
    Грамматикалық (морфологиялық) талдау талданып отырған сөздің қай сөз табына жататындығын табумен шектелмейді, сонымен бірге синтаксистік қызметі де ашылады. Мәселен, сөйлемдегі сөздер сөйлем мүшелеріне синтаксистік талдау кезінде қай сөз табынан жасалып тұрғандығын айту талап етіледі. 
    Грамматикалық-орфографиялық талдау сауатты жазуды қамтамасыз ететін бірден-бір жұмыс түрі емес. Ол - білім мен дағды аралығындағы жұмыс түрлерінің бірі ғана. Жазбаша орфографиялық жаттығулар ретінде талдау — көшіріп жазу, диктант және басқа жұмыстарда қолданылады. Грамматикалық-орфографиялық талдау жүргізудің мынадай түрі де озат мұғалімдер тәжірибесінен орын алып жүр. Мұғалім сөйлемді оқиды, ал оқушылар сол сөйлемді талдайды. Мұнда талданған текст оқушылар алдында әзір тұрған жоқ. Талдаудың мұндай түрі оқушылардың есту қабілетін арттыруға көмектеседі,сөздің айтылуы мен жазылуы арасындағы ерекшеліктерді аңғартады. Талдаудың тағы бір жолыдайын карточкабойынша талдауболып табылады.

                         2.4 Оқушының өздігінен жүргізетін жұмыстары

   Оқушылардың өздік жұмысы — арнайы бөлінген уақыт ішінде мұғалімнің тапсыруымен, бірақ тікелей көмегінсіз орындалатын жұмыс. Оқушы тапсырмада қойылған мәселеге, ақыл-ой мен күш-жігерін саналы түрде жұмсай отырып шешеді, әр өз жұмысының нәтижесін көрсетеді.

Оқыту процесінде жүргізілетін өздік жұмыстың мазмұны мына талаптарға сай болуы шарт:

• тапсырма мазмұны сынып оқушыларының жас және өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып жасалуы керек;
• оқушының бұған дейін алған біліміне сәйкес құрылуы тиіс; тапсырма түсінікті, мазмұны қызықты болуы қажет; орындау тәртібі мен тапсырма мазмұны бірте-бірте күрделене түседі. 

Өздік жұмыстарды төмендегідей мақсаттарға байланысты жүргізуге болады.

• оқушылардың өздігінен білімінен толтыра, жетілдіре отырып, жаңа білім алу;
• оқушылардың бір-бірімен білім алмасуына дағдылану;
• берілген білімді пысықтау;
• оқушының білімін тексеру, бақылау;
• шығармашылық қабілетін арттыру;
• сөздік қорын байыту, тіл дамыту.

 Білімді меңгеру — тек қана оқу материалын, ережелерді, заңдылықтарды, грамматикалық ұғымдарды есте сақтау арқылы емес, оны оқушылардың өзі логикалық талдау жасай отырып, орынды пайдалана білу арқылы жүзеге асырады. Қазақ тілі сабағында оқушыларға өздігінен орындалуына берілетін жұмыстар ойлау қабілетін арттыруға, берілген тапсырмалар бойынша өз бетімен шешім қабылдаануға талпындыратындай болуы тиіс[26,123б].

  Өздігінен жүргізетін жұмыстар:

1) үлгі бойынша  жүргізілетін өздігінен жұмыс,

2)реконструкциялана (қайта құрыла) жүргізілетін өздігінен жұмыс, 
3) әр түрлі нұсқаулар бойынша жүргізілетін өздігінен жұмыс,

4) творчестволықпен жүргізілетін өздігінен жұмыс

5) Қайта жаңғырту  жолымен де, творчестволық жолмен  де аралас жүргізілетін өздігінен  жұмыс болып бөлінеді.

     Үлгі бойынша жүргізілетін өздігінен жұмыс нұсқау іспетті берілгенүлгі негізінде орындалады.оқушыларға бірнеше сөйлем беріп, олар ол сөйлемдердің тыныс белтілерін өздігінен қойып шығады немесе белгілі бір ғрамматикалық ережеге негізделген бірнеше сөз тақтаға жазылады да, оқушылар дұрыс жазылғанын я қате екендігін айтады, немесе белгілі бір грамматикалық ережеге байланысты мысалдар айту талап етіледі[27,56 б].