Yaponiya avtomobil sanoatining rivojlanish yo’nalishlari

    Yaponiya kompaniyalari ishlab chiqarishni rivojlantirishni boshqaruvdan va avtomobil bozoridagi potensialini ushlab qolishdan boshlagan. Kompaniyalar AQSH, Yevropa va Osiyoda ishlab chiqarish bazasini vositachilarsiz tashkil qilishga harakat qilganlar. Tashkil qilinadigan bu baza korxonalarining maxsulotlari o’zining xududida joylashgan bo’lishi barcha talabga va so’roqlarga javob berishi kerak. Birinchi navbatda Yaponiya kompaniyalari Amerika erkin bozorida o’zining shaxsiy ishlab chiqarishini tashkil qilishni boshlashi kerak bo’lgan.

    1982 – yilda AQSH ning Ogayo shtatida joylashgan Honda kompaniyasiga qarashli “Honda North America” konveyr zavodi birinchi marotaba “Honda Accord” avtomobilini yig’ib sotuvga chiqardi, bu modeldagi avtomobil amerikaliklar o’rtasida juda tez ommalashdi. Bugungi kunda “Honda” kompaniyasining shimoliy Amerika qit’asida 3 ta avtomobil yig’ish zavodi joylashgan: - 2 ta zavod AQSH hududida joylashgan bo’lsa, biri Kanadada joylashgan, asosan ishlab chiqarish sur’atini mator zavodi va uzatmalar qutisini ishlab chiqaruvchi zavodlar oshirgan. 1997 – yilda “Honda North America” 817 000 dona avtomobil ishlab chiqargan. Yaponiyaning 5 ta eng yirik avtomobil ishlab chiqaruvchi kompaniyalari o’zlarining zavodida AQSH bozoriga 3 mlngacha avtomobil yetkazib berish rejalashtirilgan, 1998 – yilga kelib bu reja amalga oshirilgan.

    Iqtisodchilarning fikriga ko’ra, Yaponiya kompaniyalarining 1999 – yildagi Yevropa bozoridagi ulushi 2, 4 mln dona avtomobilni tashkil qilgan bo’lsa, umumiy sotuv xajmi esa taxminan 15 mln dona avtomobilni tashkil qilgan. 2, 4 mln dona avtomobilning yarmi Yaponiyadan vositachilarsiz eksport qilingan, qolga qismi esa transplantatsiya qilingan.

    Yaponiya kompaniyalari o’zining hissasini Osiyo mamlakatlaridagi ishlab chiqarish bazasi oshirishga qaratgan, asosiy e’tibor Xitoyga qaratilgan, Xitoy avtomobil bozorida avtomobillar uchun qo’yiladigan narx juda yuqori hisoblanadi. 

Yangi asrning ko’pchilik mutaxasislar dunyo avtomobil sohasining muvozanat kuchi o’zgarishi haqida takidlashmoqda va ushbu sohada iashlab chiqarish tashkilotlarini va boshqaruvni tashkil qilishda Yapon usuluni qo’llashni maslahat berishmoqda.

   Yaponiya avtomobilsozligi o’zining kam xarajatliligi bilan dunyoda yetakchi hisoblanadi. Chet el mutaxasislarining baho berishicha, bu liderlik sezilarli darajada, misol uchun, yetakchilikning asosiy sabablaridan biri ombor zaxiralarini boshqarish tuzilmasining mavjudligidadir. Agarda “General Motors” kompaniyasining zaxiralari “Toyota” kompaniyasi boshqaruvidek unumli boshqarilganda, GM omborda va sexda o’lik ko’rinishida turgan yarim tayyor, o’rin bosar va komplekt tovarlardan bir necha milliard dollarni yechib olgan bo’lardi. “Aniq va vaqtida yetkazish” dasturi orqali Yaponiya kompaniyalari tashqi bozorda narx raqobatidagi kurash uchun yaxshi rezervni tashkil qilgan.

     Yirik Amerika kompaniyalaridan Yaponiya kompaniyalarining farqi, ishlab chiqarishdagi xarajatlarni kamaytirishga harakat qilganligi, mashina turlari sonini oshirishi, Yaponiya kompaniyalari asosiy e’tiborni tez moslashuvchan ishlab chiqarishga qaratishni boshlagani, misol uchun imkoni boricha bitta konveyrdan bir necha turdagi mashina modellari chiqarishga harakat qilingan va xaridorlarning savollarini hisobga olishi yapon kompaniyalarining asosiy e’tiborga molik tomoni hisoblanadi.

 

3. Zamonaviy Yaponiya avtomobil sanoati.

 

   Yuqorida Yaponiya avtomobil sanoatining urushdan oldingi va keyingi rivojlanish darajasi bilan tanishdik. Ushbu bo’limda esa Yaponiya avtomobil sanoatining bugungu kundagi faoliyati va uning jahon bozorida va milliy bozordagi o’rni bilan tanishib chiqamiz. Yaponiya avtomobil sanoatining mana shunday rivojlanishida davlatning o’rni ham katta hisoblanadi. Davlat tomonidan ushbu sanoatning ilk rivojlanish davrida faoliyatga taluqli qonun va farmonlarning to’g’ri qabul qilinganligi va ulardan unumli foydalanilganligi yaqqol misol bo’la oladi.

    Yaponiya avtomobil kompaniyalarining faoliyatini yanada barqarorlashtirish maqsadida Yaponiya Avtomobil Ishlab Chiqaruvchilar Assotsiatsiyasiga (ingl. Japan Automobile Manufactures Association), yoki JAMA ga asos solindi. Assotsiatsiya 1967 – yil 3 – aprelda tashkil qilingan bo’lib, bosh ofisi Yaponiyaning Tokiyo shahrida joylashgan. JAMAning tashkil qilinishidan maqsad Yaponiya avtomobil sanoatidagi texnik yangiliklar va boshqaruv tajribalarini a’zo komaniyalar o’rtasida almashinuvini taminlash edi. Bugungi kunda assotsiatsiyaning 14 a’zosi bo’lib, ular faqat avtomobillar emas balki yuk mashinlari, avtobuslar va motosikllar ham ishlab chiqaradi. Tashkilot shu bilan bir qatorda ishlab chiqarish va transport vositalarining butun dunyoda sotilish ishlari bilan ham shug’ullanadi. JAMAga kiruvchi kompaniyalar AQSH, Yevropa bozorlarida va ko’plab rivojlanib borayotgan mamlakatlar bozorlarida o’zining katta ulushiga ega hisoblanadi. Shuningdek JAMA Pekin, Singapur, Vashington (Amerika ofisi), Toronto (Kanada ofisi) va Bryussel (Yevropa ofisi) shaharlarida o’zining ofislarini tashkil qilgan.

   Hozirgi kunda tashkilotga 14 ta kompaniya a’zo bo’lib ular quydagilar:

• Toyota
• Nissan
• Honda
• Mitsubishi Motors
• Suzuki
• Mazda
• Daihatsu (Asosiy aktsioneri: Toyota – 51,2 % )
• Hino Motors (Toyota Group qatnashchisi)
• Subaru (Fuji Heavy Industries avtomobil ishlab chiqaruvchi bo’limi)
• Isuzu
• Mitsubishi Fuso Truck and Bus Corparation
• Nissan Diesel Motor Company (Asosiy aksioneri: Volvo Group – 13%)
• Kawasaki Heavy Industries
• Yamaha Motor Company

    Shuningdek tashkilotga Yaponiyaning uchta eng yirik kompaniyasi tomonidan tashkil qilingan kompaniyalar ham a’zo hisoblanadi:

1. Acura – Honda kompnaiyasining bo’limi hisoblanadi (1986 – yilda tashkil etilgan).
2. Infiniti – Nissan kompaniyasining bo’limi hisoblanadi (1989 – yilda tashkil etilgan).
3. Lexus – Toyota kompaniyasining bo’limi hisoblanadi (1989 – yilda tashkil etilgan).

     Ushbu kompaniyalar chet elda Yaponiyadan tashqarida tashkil etilgan bo’lib faqat o’z faoliyatini chet elda olib borishi kerak bo’lgan. Lekin 2005 – yilga kelib Lexus o’zining avtomobillari bilan Yaponiya bozorlariga kirib keldi. Shundan so’ng Acura va Infiniti ham 2008 – yilga qadar Yaponiya bozorlariga kirishni rejalashtiradi va hozirda mamlakat ichida o’z faoliyatini olib bormoqda.

1.1 - jadval

   Avtomobil ishlab chiqarish va tarmoqdosh sanoatdagi bandlik2

Avtomobil ishlab chiqarish……………………………….787,00

Avtomobil ishlab chiqarishda (mototsikl  ishlab chiqarishni qo’shib   hisoblaganda) …….166,000 Avto detallar va jihozlar ishlab chiqarishda                …………………………………605,000 Avto qismlar va pritsep ishlab chiqarish                …………………………………..16,000

Yo’l transportlari……………………………………….2,810,000

Yuk transportlari…………….1,793,000 Yo’lovchi transportlarida…….. 622,000 Yo’llarda transportlarga xizmat ko’rsatish  …………………………………351,000 Mashinalarni ijarasi xizmatida ... 44,000

Avtomobillarga yoqilg’i quyish/sug’urtalashda…………409,000

AYOQSHlarida……………… 394,000 Avto halokatlarni sug’urtalash… 11,000

Materiallarni yetkazib berish & jihozlash ………………229,000

Elektr materiallari va jihozlari …7,000 Rangli metallar………………….9,000 Temir & po’lat………………....54,000 Metal maxsulotlari……………..23,000 Kimyoviy (bo’yoqlar bilan), tekstil va         neft……………………………..20,000 Plastik, rezina va oynalar………59,000 Electron uskunalar & Jihozlar…34,000 Jihozlarni ishlab chiqarish……..23,000

Sotish va xizmat ko’rsatish…………………………..1,085,000

Avtomobillarning turli hilligi (mototsikl,   foydalanilgan mashinalar va avto qismlar va jihozlar qo’shib hisoblanganda)..637,000 Atomibillarning ulgurji savdosi ( mototsikl, foydalanilgan mashinalar va avto qismlar va jihozlar qo’shib hisoblanganda)..176,000 Avtomobil xizmati……………… 272,000

 

                                                          

 

 

 

 

 

 

 

 

 
                                                                             Eslatma: Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar 1000 birlikda berilgan

Avtomobil sanoati – tarmoqdosh sohalar va umumiy bandlik.

     Avtomobil sanoati – turli xil ishlab chiqarish va faoliyatlarning bir biriga bog’liqliligi, xom ashyoni yetkazib berishdan tortib mashinalarni ishlab chiqarish va taqsimlash, sotish, xizmat ko’rsatish va boshqa avomobilga bog’liq bo’lgan faoliyatlarning juda katta markazidur. Bugungi kunda Yaponiya avtomobil ishlab chiqarish va aloqadosh sanoat bilan band bo’lgan ishchilar soni 5.32 million kishini tashkil qiladi. Avtomobillarni ishlab chiqarish jarayonida unga zarur bo’lgan extiyot qismlar turli hil boshqa ishlab chiqarishga bog’liq hisoblanadi. Misol uchun oddiy holda bir avtomobil 20,000 yoki 30,000 ta qismlardan iborat bo’lib, bunday qismlarni hattoki dunyodagi eng katta ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’lgan kompaniyalar ham bir o’zi taminlay olmaydi. Shunday ekan avto ishlab chiqaruvchilar mamlakat tashqarisidagi ishlab chiqaruvchilarni jalb qilishga yoki tayyor mahsulotni (misol uchun, shinalar yoki batareyalar) chet eldan sotib olishga majbur bo’ladilar. Bu esa shu sohada mamlakat importining har yillik o’sib borishini bildiradi. Avtomobil sanoatiga katta miqdorda investitsiya, tehnika – tehnalogiya, ilmiy izlanishlar va tadqiqotlarni yo’naltirish lozim hisoblanadi, bular esa iqtisodiyotning barometridir.

2009 – 2011 – yillar davomida Dunyoda va Yaponiyada ishlab chiqarilgan   avtomobillar miqdor (mamlakatlar, mintaqalar, xududlar)3    1.2 - jadval

Mamalakatlar	2009			2010			2011
	Yengil mashina	Yuk mashina	Jami	Yengil mashina	Yuk mashina	Jami	Yengil mashina	Yuk mashina	Jami
Yaponiya	6,862,161	1,071,896	7,934,057	8,310,362	1,318,558	9,628,920	7,158,525	1,240,180	8,398,705
AQSH	2,195,588	3,535,809	5,731,397	2,731,105	5,030,335	7,761,440	2,966,133	5,687,427	8,653,560
Yevropa	15,158,241	1,809,730	16,967,971	17,039,180	2,573,860	19,613,040	18,271,467	2,858,913	21,130,380
O’zbekiston	110,200	7,700	117,900	130,400	26,480	156,880	146,300	33,260	179,560
Jahonda	47,683,773	14,020,224	61,703,997	58,267,324	19,345,557	77,612,881	59,929,016	20,163,875	80,092,891

Butun dunyo va Yaponiyada ishlab chiqarilgan avtomobillar miqdori.

        2010 – yilda butun dunyoda avtomobil ishlab chiqarish (mototsikllar ishlab chiqarishdan tashqari) o’tgan 2009 – yilga nisbatan 25.8% ga o’sib 77.61 million donaga yetgan. Ishlab chiqarishning o’sish darjasini mintaqalar bo’yicha ko’rsak Shimoliy Amerikada (36.1% ga o’sib 9.83 mln dona), Osiyo – Okeaniya (28.8% ga o’sib 40.90 mln dona), Lotin Amerikasi (26.9% ga o’sib 6.78 mln dona), Afrika (18.0% ga o’sib 488 000 ming dona) va Yevropa (15.6% ga o’sib 19.61 mln dona)ga o’sgan.

1.1 - rasm.

2010 – yilda ishlab chiqarilgan avtomobillar rusumi grafigi4

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     

 

       Yaponiyada 2010 – yilda avtomobil ishlab chiqarish so’nggi 3 yilda samarali darajada ko’tarilgan, ishlab chiqarilgan avtomobillar 9.63 mln donani tashkil qilib, bu o’tgan yilga nisbatan 21.4 % ga ko’p ishlab chiqarilganini bildiradi. Ushbu ma’lumotga tayangan holda yengil avtomobillarni ishlab chiqarish 21.1 % ga o’sgan yoki 8.31 mln donaga yetgan. Ushbu kategoriyadagi Standart avtomobillarning o’zi 40.1 % ga yegan bu esa 4.85 mln dona avtomobilni tashkil qiladi, kichik o’lchamdagi avtomobillar esa 0.6 % ga ko’tarilib 2.16 mln dona mana shunday avtomobillarni tashkil qilgan va Mini rusumdagi avtomobillarni ishlab chiqarish esa 3.8 % ga o’sib 1.31 mln donagacha yetgan. Yuk mashinalar va avtobuslarni ishlab chiqarish ham 2009 – yilga nisbatan o’sganligini ko’rishimiz mumkin.

       Ushbu yilda ishlab chiqarilgan jami avtomobillarning sonining katta qismini yengil avtomobillar egallagan bo’lib, bu turdagi avtomobillarning turli kategoriyalaridagi ishlab chiqarishning o’sganligini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. 

1.3 - jadval

Avtomobil ishlab chiqarish yillar bo’yich tendensiyalari5

Yillar	Yengil avtomobillar		Yuk avtomobillari		Avtobuslar		Jami
		(%)dagi o’zgarish		(%)dagi o’zgarish		(%)dagi o’zgarish		(%)dagi o’zgarish
1970	3,178,708	121.7	2,063,883	102.1	46,566	111.3	5,289,157	113.1
1975	4,567,854	116.2	2,337,632	90.8	36,105	78.8	6,941,591	105.9
1980	7,038,108	114.0	3,913,188	115.2	91,588	146.4	11,042,884	114.6
1985	7,646,816	108.1	4,544,688	105.2	79,591	110.2	12,271,095	107.0
1990	9,947,972	109.9	3,498,639	89.0	40,185	95.5	13,486,796	103.5
1995	7,610,533	97.5	2,537,737	93.9	47,266	96.2	10,195,536	96.6
2000	8,359,434	103.2	1,726,818	98.8	54,544	112.7	10,140,796	102.5
2001	8,117,563	97.1	1,601,536	92.7	58,092	106.5	9,777,191	96.4
2002	8,618,354	106.2	1,572,640	98.2	66,321	114.2	10,257,315	104.9
2003	8,478,328	98.4	1,746,616	111.1	61,074	92.1	10,286,018	100.3
2004	8,720,385	102.9	1,730,691	99.1	60,442	99.0	10,511,518	102.2
2005	9,016,735	103.4	1,706,611	98.6	76,313	126.3	10,799,659	102.7
2006	9,754,903	108.2	1,640,693	96.1	88,637	116.1	11,484,233	106.3
2007	9,944,637	101.9	1,538,020	93.7	113,670	128.2	11,596,327	101.0
2008	9,928,143	99.8	1,508,399	98.1	139,102	122.4	11,575,644	99.8
2009	6,862,161	69.1	985,101	65.3	86,795	62.4	7,934,057	68.5
2010	8,310,362	121.1	1,209,224	122.8	109,334	126.0	9,628,920	121.4
2011	7,158,525	86.1	1,136,071	94.0	104,109	95.2	8,398,705	87.2

 

     Jadvalda 1970 – 2000 – yilgacha har besh yillik ishlab chiqarilgan avtomobillarning yillar bo’yicha tendensiyalari berilgan. 2001 – yildan 2010 – yilga qadar esa har yillik ishlab chiqarilgan avtomobillarning tendensiyalari jadvalda keltirilgan.  1970 – yilda yengil rusumdagi avtomobillar 3,178,078 dona ishlab chiqarilgan bo’lib o’tgan yilga nisbatan 21.7 % ga o’sgan. 1990 – yilga qadar ishlab chiqarishda o’sish kuzatilgan bo’lib, 1995 – yilda esa ishlab chiqarish sur’ati pasayganligini, o’tgan yilga nisbatan 12.4 % ga ishlab chiqarish tushganligini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. Keyingi 5 yillik mobaynida ishlab chiqarish 5.7 %ga ko’tarilib 7,610,533 dona avtomobildan 8,359,434 donaga yetgan. Yuk avtomobillari ishlab chiqarishda ham 1985 – yilga qadar har 5 yillikda o’sish natijalarini kuzatish mumkin, lekin 1990 – yilga kelib 1985 – yilga nisbatan yuk mashinalar ishlab chiqarishda 16.2 %ga kamayish kuzatilgan, 2000 – yilga qadar Yaponiya kompaniyalari tomonidan ishlab chiqarilgan yuk mashinalariga talab kamayib borgan. 1970 – 2000 – yillar mobaynida ishlab chiqarilgan avtomobillar soni deyarli ortib borgan, lekin 1990 – yilga qadar ishlab chiqarishdagi o’sish yuqori darajada ortib brogan. 1995 – 2000 – yillardagi ko’rsatgichlar ham 1970 – yilga nisbatan sezilarli darajada farqlanadi.

      2001 – yildan boshlab JAMA ma’lumotiga ko’ra 2010 – yilga qadar har yillik ishlab chiqarish tendensiyalari ushbu jadvalda keltirib o’tilgan. Ushbu yilda 2000 – yilga nisbatan yengil mashina ishlab chiqarishda 6.1 %ga pasayish kuzatilgan bo’lib ishlab chiqarilgan avtomobillar miqdori 8,359,434 donadan 8,117,563 donaga tushgan. 2001 – yildan 2005 – yilga qadar yengil mashinalar ishlab chiqarish hajmi 9,016,735 donaga yetgan, 2008 – yilga kelib esa bu hajm yanada ortib 9,928,143 donani tashkil qilgan. 2009 – yilda 2008 – yilga nisbatan ishlab chiqarish hajmi 30.7% ga pasayib 6,862,161 dona avtomobil ishlab chiqarilgan. Bu darajadagi ishlab chiqarishning keskin pasayishiga 2008 – yilda boshlangan “Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi” va mana shu inqiroz tufayli davlatlarning iqtisodiy salohiyati pasayishi sababchi bo’la oladi. Ushbu yillardagi pasayish yuk mashinalari va avtobuslar ishlab chiqarish jarayoniga ham keskin ta’sir qilgan. Mamlakatda 2001 – yildan 2007 – yilgach ishlab chiqarilgan jami avtomobillar miqdori 96.4 %dan 101.0 % ga yetgan. Ushbu yillar oralig’idagi maksimal darajadagi ishlab chiqarish sur’ati 2002 – yilda amalga oshirilgan bo’lib, o’sish sur’at oldingi yilga nisbatan 8.5 %ni tashkil qilgan. Ishlab chiqarish hajmining eng katta miqdorda pasayishi 2009 – yilda kuzatilgan bo’lib, 2008 – yilga nisbatan 31.3 %ga pasaygan. Ma’lumki “Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi” davlatlarning iqtisodiyotiga keskin ta’sir ko’rsatishi natijasida jahon bozoridagi talab va taklif holatini o’zgartirib yubordi.

2009 – 2010 yilda Yangi yengil avtomobillar va boshqa turdagi mashinalarni ro’yhatga olish ko’rsatgichi6

1.4 - jadval

Mamlakatlar	2009			2010
	Yengil mashina	Boshqa turdagi mashinalar	Jami	Yengil mashina	Boshqa turdagi mashinalar	Jami
Yaponiya	3,923,741	685,515	4,609,256	4,212,267	743,869	4,956,136
AQSH	5,456,246	5,145,122	10,601,368	5,635,433	6,136,787	11,772,220
Germaniya	3,807,175	242,184	4,049,359	2,916,260	282,157	3,198,417
Xitoy	8,367,086	5,260,007	13,627,093	13,757,794	4,304,142	18,061,936
Butun jahonda7	43,481,749	17,145,050	60,763,316	50,752,142	18,575,312	69,452,656