Ағылшын тілін оқыту методикасы

Ал түпкілікті ес қабылдаған нәрселерді, құбылыстарды олардың белгі-қасиеттерін  ұзақ уақыт бойы есте қалдырады. Түпкілікті есте қалдырудың тағы бір ерекшелігі — әсер еткен нәрселердің ұзақ мерзімге созылуына және адамның арнайы мақсатына да қатысты болуы.

Ес түрлері бір-бірімен  өзара байланысты. Мысалы, сөздік-мағыналық ес мағыналы болумен бірге еріксіз не ерікті де болады. Сондай-ақ, ол қысқа мерзімді не түпкілікті болуы да мүмкін. Ес бірнеше дара процестерден тұрады. Олардың негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту. Есте қалдыру дегеніміз жаңадан қабылданған бейнелер мен материалдарды, олардың мәнін есте бұрынғы сақталғандармен байланыстырып отыру. Есте қалдыру арнайы есте қалдыру, еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді. Еріксіз есте қалдыруда адам алдына арнайы мақсат қоймайды. Ал арнайы есте қалдыру үшін мынадай шарттар қажет:

• 1) арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу;
• 2) Есте қалдырудың қоғамдық, тәжірибелік мәнінің адам қажетіне байланысты болуы;
• 3) Есте қалдыруды жоспарлап, оқыған материалдардың ішінен еске түсерлік түйінді мәселелердің мәнін білу;
• 4) сол мән-мағыналарды түсіну үшін оларды ойлау процесімен тығыз ұштастыру;
• 5) қабылдаған нәрселерді өз сөзімен құрастыру, сөйтіп, қажетті материалдарды есте қалдыруды жеңілдету.

Есте сақтаудың тиімді әдісі қажетті материалдарды  жаттап алу. Ғылымда есті дамытуға арналған жаттау тәсілін мнемоника (жаттап алу  амалы) деп атайды. Қайта жаңғырту еріксіз және арнайы болып екіге  бөлінеді. Еріксіз қайта жаңғырту — мақсатсыз жүзеге асады. Мысалы, музыканттың белгілі ән-күйлерді күнде орындауы. Арнайы қайта жаңғыртуда белгілі мақсат болады.

Адам оған өзінің ерік-күшін  жұмсайды, арнайы әдіс-тәсілдер қолданып, бұрынғы қабылдағандарын қайта  жаңғыртады. Ұмыту дегеніміз — қабылдағанды, есте қалдырғанды қажет болған кезде еске түсіре алмау, танымау. Ұмыту жүйке қызметінің күйіне байланысты. Жүйке жүйесі әбден шаршағанда не ауруға ұшырағанда адамда ұмытшақтық пайда болады. Мұндай құбылыс психологияда амнезия деп аталады. Бұл құбылыстар мидағы тежелу, өшу заңдылықтарына байланысты. Бірақ ұмытылған нәрсе бір кезде жаңғырып, еске түседі. Бұл ес процесінде реминисценция делінеді.

Есті дамытып, жетілдіріп отырудың басты шарты — адамның  әр түрлі іс-әрекеттері. Ақыл-ойды тарих жасаған білім қорымен үнемі байытып отыруға ұмтылу естің мән-мазмұнын тереңдете түспек. Қазіргі кезде ес туралы түрлі анықтамалар мен теориялық болжамдар бар. Осы орайда, бүгінде естің механизмі мен оның заңдылықтары жайында қалыптасқан психология және нейропсихология бағыттарға қосымша үшінші бағыт — биохимиялық тұрғыдан зерттеу қосылып отыр. Сондай-ақ, есті бұлармен қатар кибернетика ғылымы тұрғысынан зерттеуде де едәуір қалыптасқан жүйелер бар. Соңғы жылдары ес психологиядан басқа ғылым салалары арқылы да қарастырылуда.  

2. Есте сақтау қабілеті туралы ғылыми көзқарастар

Есті  зерттеудің ассоциативті бағыты. Г. Эббингауздың ұмыту қисығы. Ассоциативті теория – негізгі ұғымы ассоциация. Ассоциация «байланыс» орнату деген сөз. Дүниедегі бір-бірімен байланысты заттар немесе құбылыстар адамның есінде де байланысып сақталады. Ассоциация бойынша бір затпен негізделіп, онымен байланысты басқасын еске түсіре аламыз. Ассоциация түрлері (сыбайлас, ұқсастық, мағыналық). Эббингауз – есті зерттеу ғылымы психологиясында ең бірінші болып табылады. Ең алғаш эксперименталды әдісті қолданды. Есте қалдыру ерекшеліктері мен ақпаратты сақтау, қайта жаңғыртудағы негізгі өзгерістердің ерекшеліктерін  Г. Эббингауз (1850-1909) қарастырды.

Ес процестерін Эббингауз  ассоциациялардың жасалуы ретінде  түсінді, мағынасыз әріп буындарын  жаттата отырып, материалды есте қалдырудың негізгі шектерін бөлді. Ассоциативті (байланыс) теория оның заңдылықтарын  түсінуге көмектеседі. Осы теория негізінде  әртүрлі қайталау ретінде элементтердің  есте сақталу саны өзгереді. Неміс  ғалымы Эббингауз естің ассоциативті теориясында мәліметтер ретін алды және есте қалдыруды ашты, онда есте қалдыру үшін мағынасыз буындар  қолданды. Ақпараттың жекелеген элементтері  есте қалады, сақталады, жаңғырады.

 Естің ассоциативті  теориясына сәйкес, яғни белгілі  логикалық құрылымды-функционалды  байланыстар негізінде уақыт  өте ассоциативті теория проблемалармен  соқтығысты, олардың біріншісі, адамзат  есінің таңдамалығы. Асоциациялар  кездейсоқ негізде жасалады, ал  ес адам миына келген және  сақталған белгілі бірақпаратты  таңдайды. ХІХ ғ. аяғында ассоциативті  теорияның орнына есті зерттеуші  гештальт психология келді.

Ес феноменін түсіндірудегі  негізгі принцип, олардың бастапқы, тұтас ұйымы-гештальт «тұтас», «құрылым», «жүйе» деді. Гештальт теориясында  материалдың құрылымы, оны тұтас  ету, есте қалдыру мен қайта жаңғыртуды жүйелі ұйымдастыру мәні белгіленген. Ең басты материалды есте қалдыруда  тұтас құрылым түрінде жүреді. Ассоциативті теория шеңберінде Эббингауздың ұмыту заңы ашылды. Ол ақпаратты  ұмыту заңын «ұмыту қисығы» түрінде  берді, яғни уақыт өте келе ақпараттың жойылу үрдісін бейнелейді.

Тәжірибе барысында бұндай буындарды бірінші қатесіз қайталаудан  кейін бастапқыда ұмыту өте тез  жүреді. Бір сағат өткеннен кейін  барлық алынған ақпараттың 60%-і ұмтылады, ал 6 күннен кейін алғашқы жатталған  буындардың есте 20%-і ғана қалады.  Сонымен қатар ол сәйкесінше қарапайым, бірақ адамға үлкен әсер қалдыратын оқиғалар адам есінде тез сақталып, ұзақ уақыт болады. Және де күрделі, қызықты оқиғаларды адам бастан бірнеше  рет кешуі мүмкін, бірақ ол есте көп сақтала бермейді-деді. Ұзын қатарды есте қалдыру кезінде  материалды қайта жаңғырту жақсы  жүреді. (эффект края)-осының бәрін Эббингауз  анықтады. «Ес туралы» (1885) еңбегінде  көрсетілген.

Шетелдік (П. Жане) пен кеңестік (А. А. Смирнов, П.И. Зинченко) психологиясында  естің психологиялық табиғатын  зерттеудегі іс-әрекеттік бағыты.  Француз ғалымы П. Жане ең алғаш материалды есте қалдыруға, өңдеуге және сақтауға бағдарланған әрекеттер жүйесі ретінде есті қарастырды. Француздық психологиялық мектепте естің адамның іс-әрекетіне тікелей тәуелділігі дәлелденген. Отандық психологтар ырықты мнемикалық іс-әрекеттің күрделі түрін зерттеуді жалғастырды. Онда ес процестері ойлау процестерімен байланысады.

А.А. Смирнов пен П.И. Зинченконың (зерттеулері) іс-әрекеттің психологиялық  теориясы тұрғысынан жүргізілген зерттеулері  адамзаттың мағыналы іс-әрекеті ретінде  ес заңдарын ашты, есте қалдырудың қойылған міндетке  тәуелділігін және күрделі  материалды есте қалдыру тәсілдерін бөліп көрсетті. Мысалы: Смирнов, іс-әрекет ойларға қарағанда есте жақсы  қалады, ал әрекеттердің ішінде, әсіресе, кедергілерді жеңумен байланысты болған әрекеттер мықтырақ есте қалады. Ырықты есте қалдыру-есте қалдыру үшін мақсат қою. Көпмәрте қайталау, материалды есте қалдыруға мүмкіндік береді. Алдыға мақсат қойып, жаттауға Смирнов эксперимент  өткізді, яғни ол тілді дұрыс білмейтін  адамға  эксперимент жүргізді. Эксперименттің мәні-мәнсіз буындарды жаттаудан  тұрды.

Есте қалдыру үшін бірнеше  қайталау керек болды. Зерттелуші оны 20,30,40, және 46 рет оқыды, бірақ экспериментаторға  оны есте қалдырғандығы жөнінде  белгі бермеді. Психолог енді оқығанын жатқа айт дегенде, зерттелуші тілді  нашар білмегендіктен эксперименттің мақсатын да дұрыс түсінбей, «қалай?»  «мен оны жатқа айтуым керек пе?»-деді. Сосын ол оны қайта 6 рет оқыды, оны қатесіз қайталап берді. Жақсы  есте қалдыру үшін мақсат қою керек, яғни материалды қабылдап, түсініп  қана қоймай, оны есте қалдырам деу  қажет. Ал отандық психолог Зинченко адамның тікелей әрекеті ретінде  есте қалдыруға бағытталу (установка) өздігінен есте қалдыру үрдісін  эффективті етпейді. Нақтырақ айтсақ ырықсыз  есте қалдыру ырықтыдан эффективтірек  болуы мүмкін. Зинченконың картинканы ырықсыз есте  қалдыру (есте қалдыру  керек деген мақсат қоймай) арнайы есте қалдыру керек деген жағдайдан  жоғары болды. Осы проблемеға байланысты Смирнов ырықтыға қарағанда ырықсыз  есте қалдыру сенімдірек деді, яғни зерттелушілерге 2 фраза берілді: Мысалы, «менің ағам қытайша оқиды», және «қытайша жазып, оқу керек» деген, сосын оны  осыған ұқсас ары қарай фраза  ойлап табулары керек болды. Фразаларды есте қалдыру талап етілмеді, біраз  күн өткеннен кейін зерттелушілерге  сол фразаларды есте түсіруді сұрады. Нәтижесінде экспериментатор берген фразадан гөрі олар өздері ойлап тапқан фразалары 3 есе естерінде жақсы  қалыпты.

Л.С. Выготскийдің психика дамуының  мәдени – тарихи концепциясындағы ес мәселесі. Л. С. Выготский естің тарихи дамуын көрсетті, басқаша айтқанда естің филогенезінің дамуын көрсетті. Филогенез дегеніміз- бүкіл адамзаттың даму кезеңдері.  Естің дамуы-есте сақтау үшін қолданылатын әдіс. Тәсілдердің жақсаруы, естің басқа психикалық процесі және жағдаймен байланысының  өзгеруіне тәуелді. Тарихи жағдайлар даму және адам өзінің материалдық және рухани мәдениетінің молаюы жағдайда оның еске сақтау үшін қолданылатын құралдар күрделене түсті.

Құралдар арасындағы ең маңыздысы: сөйлеу, жазу, және ғылыми психикалық прогреске  байланысты (компьютер). Сөйлеудің түрлеріне  байланысты: сыртқы және ішкі, ауызша және жазбаша. Ес процесі дами отырып ойлау  процесіне жақындай берді. Выготскийдің айтуынша, баланың ойлауы оның есте сақтауына тәуелді, бала үшін ойлану еске түсірумен бірдей. Тек балалық  шақта ғана ойлау мен естің  арасында қатты байланыс болады. Естің  басқа психикалық процесімен байланыстың  өзгеруі жасөспірімдік шаққа  қарай пайда бола бастайды. Бұл  байланыстар балалық шаққа қарағанда  керісінше болады. М: егер балалық  шақта ойлану үшін еске түсіру қажет  болса, ал жасөспірімдік шақта есте сақтау үшін ойлану, түсіну қажет.  

3. Есте сақтау процестері, олардың мазмұндық және функционалдық сипаттамасы

Есте қалдырудың бастапқы формасы - ырықсыз. Мақсаты болмаған, арнайы тәсілдерсіз есте қалдыру, яғни болған әсерден ми қабығындағы кейбір қозу іздерінің санада бекіп қалуы, Өмірде кездесетіндердің көбі адам есінде ырықсыз орнығады: заттар, құбылыстар, оқиғалар және т.б, ал олардың әрқайсысының жатталуы бірдей емес. Ырықты есте ақпараттың санада бекіп қалуы үшін арнайы тәсілдер қолданылады. Мысалы, оқу материалын жаттап алу. Жаттап алуды мақсат етіп қою маңызды роль ойнап, ол есте қалдыру  үшін болған барлық іс-әрекеттің мәнін  айқындайды. Ниетті әрекеттің мақсаты-қажетті  материалды есте сақтау. Есте қалдырып, оны қайта жаңғыртуға бағытталған  әрекет-мнемикалық (мнема ес) әрекет деп аталады.

Механикалық және мағыналық есте қалдыру. Механикалық жаттауда сөздер, заттар, оқиғалар ретімен өзгеріссіз есте қалады. Мұндай есте қалдыруда адам жатталуға тиіс нәрселердің кеңістік пен уақыт ішіндегі өзара жақындығына сүйенсе, мағыналы есте қалдыруда материалдық ішкі логикалық байланыстарына сүйенеді. Сондықтан механикалықтан гөрі мағыналық есте қалдыру тиімді, механикалық есте қалдыру сан мәрте қайталау керек, ал ол жатталған нәрсе керек кезінде еске түсе бермейді. Материалды түсініп, ұғу үшін түрлі әдістер қолданылады. Игерілетін материалдың өзекті ой бөлініп алып, жоспар түрінде өрнектеледі. Жоспардың әрбір атамасы мәтіннің әрбір бөлігінің жалпыланған тақырыбына айналады, сөйтіп осы арқылы материалды еске түсіру жеңілдейді, оқушының білімін берік етеді. Материалды ұғынудың пайдалы әдісі – салыстыру, заттар, құбылыстар, оқиғалар арасындағы ұқсастық пен ерекшелікті тани білу. Есте берік қалдыру жолы – қайталап тұру. ол әртүрлі немесе белсенді болуы керек. (сұрақтарға жауап беру, схема, таблица) уақытқа байланысты қайталау: 1. Жинақты – материал қайталануы үздіксіз, бірнеше рет орындалады. 2. Бөлшектенген – тиімді, қуат пен уақыт үнемделеді, білім берік есте қалады.

   Психологияда жаттаудың  3 түрі бар:

Тұтастай – мәтінді бастан аяқ бірнеше ретигерілгенше қайталау.

Шамалап – бірнешеге бөлініп, әрқайсысы өз алдына бірнеше рет қайталанып, жатталады.

Аралас – бірде толық, кейін тараулары бөлініп, оқылып жатталады.

Есте сақтау:

• динамикалық есте сақтау қызметтік (оперативная) есте орын иеленіп, жатталған материал өзгеріске түсе бермейді.
• Статистикалық ( тұрақты) – ұзақ мерзімді есте әрекетке келеді, материал қайта құрылып, өңделеді. Ақпараттың сақталып, өзгеріске түсуі- тану мен қайта жаңғыртуда болады. Затты не құбылысты тани отырып, оны белгілі бір категорияға жатқызамыз. Тану 2 дәрежеде, бірінші, адамның алдындағы затты біле алмай шаршатуы; екінші, күмәнсіз дәл тануы; Қайта жаңғырту танудан соң жүреді. Қайта жаңғырту материалды өз кезегімен еске түсіру арқылы жүреді. Ұмыту – еске түсіре алмау. Оның физиологиялық негізі-уақытша жүйке байланыстарын жандандыруға кедергі. Ми қабығындағы тежелу әрекеттері. Ұмытшақтықты жеңу үшін, оның туындауына себепші келесі заңдылықтарды білу қажет.
• Материалды бірінші қабылдап, еске қалдыру
• қабылданған материалды қайталау
• қабылдауда ұмытылған материал уақыт өтуімен қайта еске оралады. Бұл реминисценция (жобалай еске түсіру) деп аталады. 
• Материалдың түсінікті болғандығын анықтап алған соң, оны есте қалдыруға байланысты жаттығулар өткізу.
• Айналысқан материал қызықты болу керек.
• ұмыту материал көлемі мен оны игеру қиындықтарына байланысты.
• Қайталау жұмыстарын жүргізу орынды
• Ұмытуға себепші адам түрлі жүйке жүйесінің сырқаттарға шалдығуынан.

Ес  бұзылысы: Мидың психикалық қалпы ес бұзылуынан көрінеді, яғни адам көргенін қас қағым уақытта ұмытады, бірақ өткендегілерін нақты болжай алады.  

4. Есте сақтау қабілетінің түрлері

Ес түрлерінің жіктемесі  және олардың сипаттамасы.  Өткен  тәжірибені жадымызда қалдырып, сақтап, оларды қайта жаңғыртуымыз ес деп  аталады. Ес адамға өте қажет. Ол арқылы субьект жеке өмірлік тәжірибесін  жинақтап, сақтап, пайдасына жаратады. ХХ ғасырдың 80 ж. неміс психологі  Г. Эббингауз ойлаумен байланысты ес заңдылықтарын ашты (мағынасыз әріп буындарын жаттата отырып, материалды есте қалдырудың негізгі шектерін белгіледі.Психиатр Э.Крепелина осы тәсілді психикалық ауытқуы бар сырқаттардың есте қалдыру  әрекеттерін тексеруде қолданды. Г.Э. Мюллер естің бекуі мен қайта  жаңғыруы заңын ашты. ХХ ғ. И.П. Павлов шартты рефлекстер әдісін ашты. Естің  жоғарғы формаларының дамуын орыс ғалымы Л.С. Выготский ХХ ғ. ашты. Әлеуметтік негізге ие психикалық іс-әрекеттің  күрделі түрі екенін дәлелдеді. А.А. Смирнов, П.И. Зинченко естің саналы іс-әрекетпен байланыстылығы заңын  ашып, жадта қалдырудың алға қойған мақсатқа тәуелді болатынын дәлелдеді. Келе-келе ес іздерін сақтауға қажетті  ми аймағын табу және есте қалдыру  мен ұмытудың жүйкелік механизмдерін  ашушы зерттеулер пайда болды. П. Линдсей мен Д. Норман естің бір-біріне ұқсамас 3 типін: 1. сезімдік әсердің тікелей, нақты ізі.(бұл сезім мүшеміз қабылдаған көріністерді толық дәл сақтау, бірақ 1 сек. еске түсіп, тез жойылып кетеді). 2. Қысқа мерзімді ес: ( Бұнда есте қалған бейне оқиғаның қандай да бір шағын баламасына сәйкес келеді). 3. Ұзақ мерзімді ес: ( жадта сақтау жүйесінің маңызды да күрделі түрі. Ұзақ мерзімді естің уақыты да, қамту көлемі де шексіз. Бірнеше минуттан артық сақталғанның бәрі ұзақ мерзімді еске кіреді). Есте қалдыру, қайта жаңғырту үшін жүретін әрекеттердің сипатына орай ес 3 өлшемге сай болуы керек: