Ағылшын тілін оқыту методикасы

Бергеонның ес жайындағы зерттеулері  тұтас бір философиялық меқтепті соңынан ертіп алып, өзара қисынсыз естін екі түрі болады деген пікірін  ұсынды. Естің бұл түрі, өзге процестер  сияқты, адамның денесіне орналасқан, оны мидың кызметі деп тану керек. Ал балаларда осы естің түрімен жарыса дамитын рухани ес те бар деп көрсетеді. Бергсонның одан әрі қарай ойының жалғасы рухани әрекеттің таза түрі мен мәдениеттің жалпы сипатын білдіреді. Оны білгіміз келетін болсақ біз Платонның жалпы идеясына иек артпай, ес пен елестік өрісіне сүйенгеніміз абзал болар еді. Осы мысалды естеріңізге әдейі түсіре кетейін.

Сіздер өлең жаттап отырғандарыңызды көа алдыңызға келтіріп, елестетіңізші, дейді Бергсон. Осы әрекет нәтижееінде  біздер белгілі материалдарды жаттап алдық. Мүңдай әрекет құрылымы жағынан  алғанда қимыл-қозғалыс арқылы қалыптасқан  дағды, сол жаттағандарды есте тиянақты сактау үшін оларды

біздер жиі-жиі пысықтап, қайталаймыз, бұрынғы біле алмаған әрекетгерді  енді білетін боламыз. Бұл Бергсонның айтуынша қимыл-қозғалыс есі. Бірақ мен бұрынғы сан рет пысықтағандарымды есіме түсіре алмаймын, алайда сол оқыған өлеңдерімді көз алдыма келтіріп елестететін болсам онда мен бұрынғы оқығандарымды есімде жаңғыртамын. Бүл естің екшші түрі бұрынғы әсер еткен нәрселерді жаңғыртумен байланысты, бірақ оның жаттығуға қатысы жок, бұл жаңадан қимыл-қозғалыс жасауды қажет етпейді, нағыз рухани әрекет осы. Бергсонның пікірінше естің бұл түрі мимен байланысты, өйткені, – дейді ол, – дене мен ми таза рухани әрекетгі реттеп отыратын кұралдар.

Мидың зақымдалу себептерін талдай отырып, Бергсон қимыл-қозғалыс әрекеттеріне негізделген ес ең алдымен жойылады да, ал екінші сипаттағы ес дәл сондай закымдалмаса да адам миды қару етіп пайдалана  алмай, рухани еркін билеуден қалады деп жазады. Басқаша айтқанда ми ес түрлерінде түрліше қызмет атқаратын  болғаны. Ми естің бірінші түрінде  қызмет атқарушы құрал делінсе, ал екінші түрінде таза рухани әрекет етуші  қару. Сондықтан ми зақымдалса адам сөз айтып, сөйлесуден, не ойын өзгелерге  жеткізу қабілетінен айырылып, бірқалыпты қимыл-қозғалыс та жасай алмайды. Шындығында, мидың естің таза рухани әрекетімен ешқандай байланысы жок.

Бұл жерде біз Бергсонға дейінгі  ес жайында кемелденген таянақсыз  көзқарастардың ңақтылы ғылыми мағлұматтар  деп санальш, оған Бергсонның тек  иек артқанын байқаймыз. Ес сияқты күрделі  психикалық процестерді зерттеуде  ол идеалистік» көзқарастарда ірге тепкен естің оңашаланып өзге процестерге  қатынассыздығы жайындағы қате пікірді  қолдады. Жалпы алғанда ес мидың  қызметі емес деген бұрынғы пікірлеріне  қайшы ойын білдіреді. Сол кездерде үстем болған ес пен ми жайындағы  шалағай теорияларға сүйеніп, Бергсон  ес туралы өзіндік теория құрды, ес құбылысы жеке оқиғалар жайында біздін рухани өмірімізді байытады деп білді. Оның айтуынша адамның саналық қабілеті біздердің өткен кездерде көрген-білгеи шындықтарымыздың. бейнесін қайта жаңғыртып отырады. Ол адамның жаң дүниесінің тәуелсіз болуындағы басты тірек оның тәніне тәуелдігі деген ой түйді.

Ес туралы ілімдегі оның материалистік  және идеалистік көзқарастар арасындағы талас-тартыстың, екінші жағы идеалиетік бағытты құрды. Алайда, бұл бағытта  ее жөніндегі теориялық көзқарастар  мен ой-пікірлерді кемелдендіріп, бір  ізге түсіре алмады. Істің шындығына  келсек, соңғы жылдарда жарыққа шығып  бой көтерген материалистік көзкарастар  ес жайында елеулі бетбүрые жасап, оның дамуына қатысты ілімді өріс-тетуге өзіндік бағдар тудырды деуге болады. Бергсонның орнын биологтар, лабораторияларда зертгеу жүргізуші мамандар және емдеу орындарында қызмет атқарып, ғылыми жұмыспен шұғылданатын зертгеушілер толықтыра түсті. Бұл мамавдарды ес жайында диуалистік көзқарас пен Бергеонның тәжірибе нәтижелері толық қанағаттандырмады. Олардың жасаған тәжірибелері мен шығарған қорытындьшары арасындағы айырмашьшықтар біріне-бірі үйлесім таппай, бұл зерттеуші мамандардын ашу-ызасын тудырады. Естің екі түрін біріктіріп біртұтас процесс деп қарастыру қажет деген пікірлер көтерілді. Сөйтіп, біріне-бірі қайшы екі жақты біріктіріп, ес туралы бірыңғай көзқарас пайда болғанымен, ондай көзқарас материалистік философия принцинтерінен алшақ жатты. Ес жайында жаңаша көзқарас жасап белгілі болған ілім А.Семонның мнеме (ес) туралы пікірлері еді. Бұл пікірлер бойынша ес адамдар мен хайуанаттарға, өсімдіктер дениесіне де тән қасиет деп саналды.

Бір жағынан алғанда бұл ілім Э.Геринг ізін қуса, екінші жағынан  қарағаңда нағыз идеалистік көзқараска әкеп тіректелген-ді. Мүндай теорияның  шарықтау шегі Блейлердің көзқарасынан айқын көрінді. Бұл көзқарастың  мақсаты витализм мен механизмнің  өзара жігін пайдалана отырып, үшінші бір өзіндік жол табу еді. Соған орай Блейлер өзінің еске арнаған  «Механицизм, витализм және мнемизм» деген  енбегін жазды.

Сөйтіп, ес жайындағы ілім тығырыққа  барып тірелгенде витализм мен механицизм мәселелерін өздігінен шешуге әрекеттеніп, табиғат зертгеуші ғалымдардъщ  ой-пікірлерін дамытуға ашықтан-ашық кедергі  жасап, оларды делбе ауыруына үшыратты.

Мнемизм, витализм және механицизмді тырырықтан шығарып аяу мақсатына  арналған идея екеңдігі алда баяндалады. Мнемизм, ең алдымен, фактілерге сүйенген материаддарға негізделіп құрылды. Семон да Бергеон сияқты, есті екі  жағынан қарастырды. Бірінші жағынан  келгенде ес – сананың тірегі, бір  нәрсенщ мән-жайын ұғыну үшін бүрын бастан кешірген нәрселердің  бағыт-бағдарын есте сақтау. Екінші жағы Э.Блейлер 1921 ж. жазған енбегінде біздің санамызда нәрселердін бейнесі (психобейнесі) сақталуға тиіс, бұл бейне психоид  деп аталады. Осы термин аршлы  ол жанды және жансыз заттардың бәріне тән қасиеттерді ол психобейнелер деп санайды.

Блейлердің идеясы бойынша естің  атқаратын қызметі сана мен материя  аралығына көпір салу. Жансыз материяға. тән қасиет оның созымдылығы, оған әрқилы әсер еткен нәрселер із қалдырады. Блейлер шәкірттері іздестіріп жинақтаған мол мате-риалды пайдалана отырып, жансыз материаға бұрын әсер еткен нәрселердін іздері қалайша сақталғанын жазады, Блейлердің ойынша жансыз нәрселерде сахталған іздер үздіксіз саты құрастырады, сол сатылар арқылы біздер материя мен рух ара-сындағы байланыстарды табатын дәрежеге көтерілетін көрінеміз.

Міне, өздеріңіз байқап отырған  қазіргі буржуазиялық психологияда ес мәселесіне қатысты философиялык талас-тар-тыстың басты ерекшеліктері  осындай. Сонымен бірге, ғылымдағы  белгілі бір мәселе жайында дағдарыстың  пайда болуы бір ғана көзқарас шенберімен шектелмейді, мұндай мәселенің  түйінін шешуде, біздер пікірталастарын  өрістетіп отыруға жол ашамыз. Ондай талас-тартыстар тек әр алуан көзқарастар мен ой-пікірлерді ортара салып талқылаумен тұйықталмай, жалпы философиялық бағыттағы түрлі  көзқарастады, тиісті мәселелерді жете зерттеп, теориялық қорытындылар жасауды  да қамтиды.

Мұндай күрестің негізгі бағдары, ең аддымен, атеистік және құрылымды  көзқарастар арасындағы жігі меи  байланысты қатынасының мәнін анықтауға  арналған. Ассоциация психо-логиясының негізі түгел дерлік ес процесіне  тіректелген. Сон- дықтан ес процесімен қатар, ассоциация психологаясында  қабыл-дау, ерік процестерін зерттеуге  де жете мән берілген. Бұл пси-хологияда  еске қатысты заңдар барлық дерлік психологиялық кұбылыстармен ұштастырылған. Сөйтіп, ес туралы ілім бүкіл психологиясы ес туралы. ассоциация психологиясының  прин-циптеріне тізесін батыра алмады, өйткені құрылым психологиясы мен  атомистік бағыттар негізінен қабылдаура байланысты мәселелерді барынша  терең іздестірумен шұғылдаңды да, тек соңғы жылдары ғана құрылым  психологиясы ее жөніндегі ассоциация психологаясының көзқарастарын  одан әрі дамытуды ойластырып, практикалық  және теориялык мәні бар зерттеу  жүргізе бастады.

Мұндай зерттеулердің алға қойған бірінші мақсаты – есте сақтау мен естің атқаратын қызметін де, қабылдау сияқты, құрылым психологиясының  заңдарына жатқызуды көздейді.

Көптеген тыңдаушылар К.Готтшальдтің Москвада Психология институтында жасаған  баяндамасынан хабардар, соның артынша  автор өзінің зертгеу жұмысының  арнаулы бөлімін жариялады. Зерттеуші  әрқилы тұлғалардың аралае қосындыларын түрлендіріп сыналушыларға ұзақ уакыт бойы көрсетіп отырды. Соның  нәтижесінде сыналушылар өздері көрген тұлғаларды қатесіз меңгеріи адды. Алайда сыналушылар өздері бұрын  көрген тұлғалардың құрылымын өзгертіп, оларды сыналушылрға көрсеткеңде, олар өздері бұрын көрген тұлғалардың  күрделенген құрылымын алғаш  рет көріп, оны есінде қалдыруға  тырысты. Бұл тұлғаның бөліктерін бұрын 500 ретке дейін көрген-ді. Ал енді сол тұлғалар жаңа құрылым етіп көрсетілгенде, бұрынғы жүздеп көрген бөлшектерді тани алмады, ал сыналушы өзіне бұрыннан белгілі болған бөлшектерді ажырата алмады. Келердің ізін қуған Готтшальд бұл жәйтті былай деп түсіндірді: көрген бейнелердің жиынтығын тану не оларды есте сақтау психикалық әрекеттері мен құрылым зандарына тәуелді, немесе сол заттарды тұтас түрде қабылдап танып білу, олардың бөліктері не бөлшекгеріне жете назар салып, оларды біріктіре білу қабілетіне байланысты келеді дейді. Мен Келердің, біздерге өзге тақырыптардан белгілі, хайуанаттармен жүргізген тәжірибесін еске байланыстырып баяндаудың қажеті бола қоймас деп санаймын.

Екінші мақсат, К.Левиннің мағынасыз  буындары есте сақтауға арңалған зерттеулері. Мағынасыз материалдарды есте сақтауда олардың бөлшектері арасында құрылым  жасау мүмкін емес. Алайда, есте сактау үщін ондай материалдар адам сана-сында  ес арқылы белгілі жүйеге келтіріліп, оларды бөлшектерге бөліп жаттап алғанда ғана есінде сақтай алады.

Өзге бір зерттеулер естің қызметін басқа салаларға пайдалануға  арналған. Бұл аталған зерттеулерден  кейбір мәселелердін жай-жапсарын шешуге қолдану үшін тек екі жұмысты  атап өтейін.

Біршшісі Б.В.Зейгарник зерттеулері  аяқталған және аяқталмаған іс-әрекеттерді  есте сақтауға қатысты, соған байланысты аяқталған және аяқталмаған тұлғаларды қамтиды. Бұл зерттеу бойынша  сыналушыға реттелмеген бірнеше  әректтермен шұғылдану талабы қойылды  да, олардың бірнешеуін аяғына дейін  орындауға мүмкіншілік беріледі, ал кейбіреулерін бітірт-пей-ақ кідіртеді. Аяғына дейін бітірген істерден гөрі, аяқталмай қалған істер есте екі  есе артық сақталатыны анықталған; мұндай әрекет қабылдауға байланысты жүргізілген тәжірибелерде, керісінше, аяқталмаған істерге қарағанда  аяқталып біткен істердің бейнесі есте жақсы сақталған. Басқаша айтатын  болсак, адамнын өзі аткарған іс-әрекетгері мен көру арқылы қабылдаған бейнелерді есте сақтау заңдылықтары түрліше болатындығын көрсетеді. Мұндай тәжірибелер ес процесіне  қатысты құрылым психологиясының  зертгеулеріңдегі ниеітін ұмытылуы туралы мәселені анықтауға мүмкіндік  тудырады. Кез келген ниеттін пайда  болуы біздің ес процесімізді кажет  етеді. Егер мен бүгін кешке бір  жұмыст істеуім керек болса, онда мен сол жұмысты орындауды  есте сақтауым керек. Спиноза айтқан нақыл сөзде былай депті: «Егер  адамның жан дүниесі не істейтінін есінде сақтамаса, онда жан өздігінен  ешнәрсені де істей алмайды. Ниет дегеніміз жадта сақтау.

Есті зертгеушілер бүл процестін  біздің келешек өмірімізге пайдасын, есте сақтау заңдылықтарының жанаша түрлерін және олардың атқаратын  қызметі-мен маңызына ерекше зейін  аударды. Анығырак айтқанда, есті құрылым  тұртасынан зерттеу оның әр алуандығын айқындады. Сонымен қатар, есп ассоциация пси- хологиясы принциптері тұрғысынан алғанда ол бір ғана жалпы заңдьшыққа бағынады дейтін көзқарастың қате екендігіи  әшкереледі.

Мұндай зерттеу нәтижелері өзге де мамандар тарапынан кеңінен қолдау тапты.

Мысалы, К.Бюлер пікірге қатысты  мынадай тәжірибе жүргізді: ассоциация психологиясында мағынасыз буындарды, сөздерді, т.б. есте сақтау үшін арнайы тәжірибе жасаған-ды. Сыналушыларға  мағынасы тең екі пікірді бірінен  соң бірін ұсынады да, кейін  онан пікірлерді есіңе түсіріп айт  дейді. Екі пікірді еске түсіру арасында өткен недәуір уақытка қарамастан естеріне түсіріп, оларды қатесіз айтып  берген. Сондай тәжірибе ақыл-ойі ісімен шұғылданатын орта жастағы кісімен  жүргізіліп, оған мағыналас 20 жұп пікірді  ұсынғанда, ол соның бәрін қиналмай есінде сақтап, талап еткен кезде  айтып берген. Осы тәжірибелерге  қатысқан адамдарға зерттеуші өзара  мағына жағынан байланыссыз 6 жұп  буынды ұсынып, есінде сақтап, сонан  соң айтыи бер дегенде, ол ондай  жұп буындарды толық есінде сақтай алмай қиналған. Бұл орайда, елестетуге қарағанда, есте сақтауда өзгеше заңдылық бар екенін көрсетеді. Есте сақтау үшін буындар мен сөздердің, пікірлердің  мағына жағынан арақатынасының байланысты болуы өте маңызды екендігін  байкатады.

Басқа бір факті мынадай жәйтті аңғартады. Біз нәрселердің мағынасын  сөздердің атауларына қарамай-ақ есте сақтай аламыз. Мысалы, бүгінгі лекция тақырыбы бойынша көптеген кітаптар мен баяндамалардың мазмұнын хабарлау керек. Мен олардың мәнін жақсы  білемін, бірақ тиісті мазмұндар  қандай сөздермен жазылғанын еске түсіру қиын.

Мағынаны есте сақтауда сөздік атауларға  тәуелсіз болып отыратындығы екінші факті. Мұны көптеген зерттеушілер қолдады. Осы салада зоопсихологияға қатысты  тәжірибелер жүргізді. Э.Торндайк жаттап алудын ерекшеліктерін анықтайтын екі  түрлі типін сипаттап берді. Оның бірі қателесудің қисык сызығы баяу түрде біртіндеп өзгереді, ал екінші жағдайда кателердің кисық сызығы біртіндеп төмендейді. Мұнда тәжірибелер хайуанаттарға жасалды. Ал келер қателесудің екінші типіне назар аударған. Ол тип – интеллектуалдық есте қалдыру. Ол үшін қажетті материалды есте сақтауды шапшаңдату мақсатын көздейді. Мұндай тәжірибе нәтижелерінің бері ес әрекетінің екі түрлі типі болғандығын анықтайды.

Әрбір мұғалім оқу материалдарының  мазмұн-сипатына орай оқушылар оларды бірнеше рет пысықтап жаттап алуы керектігін жақсы біледі. Алайда, оқыту  процесінде ешуақытта арифметикалық  есептерді шығарудың тәсілдерін жаттап алуды немесе оларды есінде сақтау керектігін сөз етпейді. Бұл  орайда оқушы-шәкірт есепті 2-3 ет шығарып  төселген соң оның тәсілдерін меңгеріп, есеп шығаруға жаттығады. Сол сияқты геометриялык теоремаларды оқып үйрену, латьш тілі грамматикасын оқып үйрену, өлеңдерді жаттау тәсілдеріне негізделмейді.

Бұл тек ес процесіне ғана тән  тиісгі мағыналарды есте сактау әрекетінің айырымдык сипаты. Ес мәселелерін  құрылым психологиясы мен тиіеті тәжірибе нәтижелеріне сүйене отырып жан-жақты қарастыру керектігіне  кейінірек тоқталамын. Өйткені бұл  мәселе төңірегінде көптеген материалдар  жинақталып, біздерді жаңадан пайда болған жәйттерді іздестіріп, оларға жете көңіл аударуды талап етеді.

Қазіргі кезде еске байланысты нақты  материалдар мен фактілер, Блейлердің зертгеулерімен салыстырғанда, бұл  мәселені жаңа сатыға көтеру қажеттігі  туып отыр.

Менің пікірімше, қазіргі кезде  ес прцесіне байланысты жинақталған  фактілер мен теориялық көзқарастардағы  өзекті мәселе – естің дамуы. Бұл  мәселе осы кезге дейін тиянақты шешіліп, бір ізге түспеген. Ес балада ерте кезінен басталады. Мұны бір  дейік. Осы кезде бала есінің дамуында нендей сыр бар? Естің дамуына  арнаған зертгеулерде бұл мәселенін  мәні метафизикалық тұрғыдан пайымдалып, философиялык талас-тартыстар туғызды  да, ал естің дамуы ғылыми тұрғыдан шешімін таппай, көлеңкеде қалып  қойды. Бюлерге балалардың елесінен гөрі ойының есте сақтауы ерекшелеу  болып көрінеді. Оның пікірінше ойдан  гөрі елес есте тиянақты сақталады. Естің  дамуына арналған зерттеулер психологияда қызу талас-тартыстар да тудырды. Кейбір психологтар баланың есі дамымайды, ол туған кезде-ақ қажетті мөлшерде болады дейді. Бұл мәселені мен одан әрі қарай таратьш талдауды қажет  деп есептеймін. Алайда, кейбір бақылау  нәтижелеріне қарағанда, бала дамуының алғашқы кезеңінде есінің күшті  болатыны рас, жасы өскен сайын бұл  қасиет бәсеңдей беретіні байқалады.