Деректер құрылымы мен сараптық жүйенің модулі

Сыртқы функция объект оны толық орындайды және де объектінің (бөлшектерінің)  қолдану саласымен (сыртқы ортамен) арасындағы қатынасын көрсетеді.

Ішкі функция дегеніміз объект (өнімде конструкторлық-технологиялық шешімнің ерекшелігімен шартталған) ішіндегі элементерінің өзарабайланысы.

Сыртқы функциялар ішінде қажеттілікті өтеудегі рөліне сай функция басты және қосалқы болып бөлінеді.

Объектінің басты функциясы – объектінің жалпы пайда болуын, мақсатын анықтайды.

Қосалқы функция – объектінің пайда болуының қосымша себептерін көсетеді, сұранысын жоғаралатып,оны қамтамас етеді.

Ал ішкі функциялар ішінде олардың жұмыс барысындағы алатын орындарына байланыс ты негізгі және көмекші болып бөледі:

Негізгі функция бұл ішкі функция, басты функцияға тәуелді және де объектінің (басты функцияның жұмысына қажетті жағдайды қамтамастандырыды) жұмысқабілеттілігін қамтамас етеді. Келесі негізгі функциялар бар;

• қабылдау әлде шығару (затты, энергияны, ақпаратты);
• беру, түрлендіру (сақтау, реттеу);
• нәтижені шығару.

       Көмекші функция – ол да ішкі функцияға кіреді, негізігі функцияның жүзеге асырылуына өз септігін тигізеді. Көмекші функцияның бірнеше түрлері бар: біріктірілетін, оқшауланатын, бағыттаушы, кепілдеуші, бекітілуші және т.б.  Олардың құрамы мен саны нақты техникалық шешімге байланысты.

Объектінің сипатына сай функцияның мазмұны да өзгереді. Мысалы, өнімді алып көрейік, сырттағыдан келесі функцияларды атап өтейік: пайдаланушылық, эстетикалық,  эргономикалық,  экологиялық, ал ішкі – техникалық (конструктивті) және технологиялық.  Бұл түрлерді өз ішінде бөлуін жалғастыруға болады (біріктірірген, оқшауланған).

Жоғарыда атап өткен функциялар сипаты бойынша бөлінеді:

Номиналды – бүтіндік, қойылған талаптарға сай объектінің қажетті пайдалығын қамтамастандырады.

Нақты- нақтылы функцияны жүзеге асырады.

Потенциалды функция – объектінің жұмысы барысында, шарттарының өзгеруі, объектінің қолдану саласын кеңейтеді.

Тиімділік деңгейге сай жүйе-пайдаланушыға объектінің элементерінің, әрекеттерінің, жағдайының пайдалы және пайдасыз функциялар деп бөлуге болады.

Пайдалы функция – объектінің мақсатына жетуі, тапсырылған қажеттілікті өтеуіне өз әсерін тигізеді.

Пайдасыз — керек емес, объектінің жұмысқабілеттілігі мен пайдалық қасиеттерін төмендетпейді, бірақ параметрлік, конструктивтік жетерлікті туғызады, әсерінен объект қымбаттайды.

Зиянды функция – объектінің жұмысқабілеттілігіне теріс ықпал келтіреді, объект қымбаттайды.

Бағыңқы тәртіпте орналасқан өнімнің логико-графикалық кескінінің құрамы мен функцияның өзара байланысын – функционалды модель дейміз. ФМ нақты деңгейіне қатысы барлығын анықтайтын әр функцияның өзіндік индексі мен реттік нөмірі бар. 

Өз жағынан, өнімнің материалдық элементерінің құрамының бір-біріне енуін (детельдар, комплектер және т.б.) қатаң иерархиялық құрылым түрінде графикалық түрде келтірілуін, құрылымдық модель дейміз  (ҚМ, Сурет 12).

 

 

 

Реактор

 

Колпак

Подколпачное устройство

Нагреватель

Экран

Электрод

Кожух

Газовый коллектор

Пирамида

 

 

 

 

 

 

Сурет 12. Өнімнің құрылымдық моделі

ФМ мен ҚМ бірігуінің матрицалық әлде графикалық түрде, басқа бір түрді туғызады - өнімнің функционалды –құрылымдық моделін (ФҚМ). Функцияның тұрғысынан әр материалдық элементтің пайдалығын анықтауға көмектеседі және әр функцияға кетеін шығындарды санауға мүмкіндік береді (ФҚМ- матрица жолында өнімнің элементер құрамы белгіленеді, бағанда – ФМ деңгейі бойынша фнкцияның құрамын).

  Sf шығының және Rf салыстырмалы маңыздылығының деңгейі, rf әр функцияның мағыналығы функционалды-құндылықтық диаграмманың (ФҚД) көмегімен жүзеге асырылады, онда жоғарғы бөлігінде – функцияның маңыздылығына қарай үлестіріледі, ал төменгісінде - әр қайсысының шығындары.

Объектінің функционалды моделінің құру және пайдалану үрдісін (мысалы, өнім) шартты функционалды модельдеу деп атаймыз, яғни функцияны логикалық сипатта бейнелеу, функциян топтастыру, функциялардың иерархиясын анықтау, функционалды иерархиялық модель түрінде келтірілген функционалдық байланыстың графикалық кескіні, функцияның маңыздылығын анықтау (әлде мағыналығын).

Функцияны сипаттағанда келесу ережелер ескеріледі:

• формулировкада міндетті түрде етістік пен зат есім болуы керек (мысалы, «дабыл қағу»);
• функцияны сипаттау сандық құрамдастармен толықтырылуы мүмкін (технико-физикалық,химиялық сипаттағы, кіру параметрлермен, 
  диаграммалармен, формулалармен);
• формулировкасы абстрактты болуы керек және де конструктивтік-технологиялық шешімдердің түсінігін анықтамау керек;
• объектінің функциялардың барлығын сипаттау керек, іске асырылған және мүмкіндерінде.

 

Алғашқы болып, өнімнің сыртқы функциялары (басты, қосалқы) құрылады. Кейін, жеке функционалды бөліктері бөлініп шығады да, олардың функциялары құрылады (өнімнің қажеттілігі мен мақсатына қарай). Өнімдегі функциялардың тізімі мен өзгерулерінің тізбектілігін, негізгі функциялардың құрамы анықтайды (енгізуі, өзгеруі, шығуы).Сыртқы функциялармен біріккен осы функциялар ФМ I және II деңгейін құрайды.

Өнімнің құрылымдық моделінің төмен деңгейіне өткен кезде, жұмыста шығыны мен істен шығуы көп элементтер мен блоктар функционалды талдауға ұшырайды. Бұндай аумақты анықтау үшін шартты атау бар  «ABC» әдісі қолданылынады, элементтер аумақ A, В және  С негізінде бөлініске ұшырайды, график түрінде, Парето диаграмма деп аталады (Сурет 13).

/пар

Сурет 13. Шығындарды үлестіру диаграммасы (Парето) және ядерлік реактордың функционалды-құндылықтық диаграммасы

Графикті келесі түрде салуға болады, өнімдердің барлығын шығындардың кемуі тәртібінде орналастырамыз, ал содан соң бұл мәліметтерді жоғарлау жиынтығы түрінде графикке кіргіземіз. 0 ден 75% дейін жалпы шығындар аумағына (А) кіретін элементтер бірінші кезекте талдауға түседі.  Ал егер, шығындарды төмендету мүмкін болмаған жағдайда, В аумағына түскен (75-95%) элементтерді тексеріп, талдайды, ақырында С аумағына С (95—100%).

Бұрын құрылған өнімнің әр элементін талдаған кезде, оның функционалды мағыналығына қарай талдағанда, өнімдіі құрғанда, оның рөлі мен мақсатын қарастыру керек. ФМ құрғанда келесі мәселені ескеру керек: жоғарғы деңгейдің функциясы төмен деңгейдің мақсатының шағылысуын көрсетед. Ал функцияның төменгі деңгейі ол жоғарыда тұрған функцияның қамтамастандыру құралы болып келеді.  Төмендегі функцияны орындағанда, жоғарғы тұрғанның орындалуын қамтамас етеде, бірақ бір-бірін қайталамау керек.

Функцияның маңыздылығы мен мағыналығын бағалау сараптық әдістер арқылы жүргізіледі, тізбек түрінде ФМ деңгейіне сай, біріншісінен бастап (жоғарғыдан төменге). Басты мен қосалқы функцияларда, өнімдерді бағалауда пайдаланушының талаптары негізге алынады (сапа көрсеткіші, қасиеті, парамтерлері) және маңыздылығы (мағыналығы).

Пайдаланушының талапатарына толық сай келетін функциялардың мағыналығы өте жоғары болып келеді.     

    Шарттар келесі:

m

∑βh=1,h=1,...,m,0<βh<1,

i

βh – мәнділік h-тік талап; m – талаптар саны. J - функциясының rij – мәнділігі, i – ФМ деңгейіне кіреді; k — функция, ФМ мен бір деңгейде орналасқан, және де жоғарыда тұрған ортақ торабқа кіреді. Осы мақсаттар үшін өте кең таралған бағалау әдістері: қостық салыстыру әдісі және артықшылықтарды үлестіру әдісі.

Алынған мәндер өнімнің келесі негізделген құндылықтық диагностикасына өтуге мүмкіндік береді. Функцияның шығындары мен маңыздылығы арасындағы сәйкестік деңгейі анықталады. Сонымен функционалды модельдеу дегеніміз – техникалық жүйелердегі технико-экономикалық дисбалансын және өнімде пайда болатын қайшылықтарды анықтау құралы болып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2.1 ФҚС –ның көмегімен мәселені талдау.

Эксперттік жүйенің білімді бақылауының Құрылымдық моделі..

Сурет 14. Сараптық жүйенің құрылымдық моделі

 

 

 

Материалдық тасушының мәнділігін және оның атқаратын функциясын анықтау.

Басты функциясы F0 - «Білімді бақылау процессін қамтамассыздандыру».

Негізгі функциясы F1   -   «қатені анықтау», F2   — «Басқаруды қамтамассыз ету», F3 - «Пайдаланушымен өзара қатынасты қамтамассыздандыру».

 

 

 

Таблица 1. Материалды тасушының мәнділігі мен атқаратын функциясы

Материалды тасушы	Мәні	Индекс	Функция
Сұрақты құру процедурасы	Сұрақ пайдаланушыға қойылады	F11	сұрақ құру
Қатені анықтау процедурасы	Пайдаланушының пәндік сала бойынша дұрыс емес түсінігін бекітеді	F12	қатені табу
Реакцияны қалыптастыру процедурасы	Қатенің бар болуын әлде жоқ болуына қарамастан жүйенің жұмысын басқару	F21	жауапқа реакцияны қалыптастыру
Жұмысты басқару процедурасы	Сценарий бойынша жүйенің жұмысын басқарады	F22	жұмыстың бағытын құру
Сөзді сөздіктен іздеу процедурасы	Сөзді сөздіктен іздеу ұқсастықпринципіне негізделіп, жүргізеді	F31	Сөз табу
Кіріс сөйлемді талдау процедурасы	кіріс мәтінді сөздерге бөлу	F32	Сөзді ерекшелеу

 

Сурет 15. Сараптық жүйенің функционалды моделі

 

 

Материалдық тасушының шығындары.

Материалдық тасушының шығындарын анықтау сараптық әдіс арқылы жүзеге асырылады, ол әр функцияның орындалуына кететін машиналық уақытына сай жүргізіледі.

Таблица 2. Материалдық тасушының шығындары

Материалды тасушы	Бағасы	Удельный вес
Сұрақты құру процедурасы (Пр1)	48	13,6
Сұрақты табу процедурасы (Пр2)	83	23
Жауапқа реакцияны қалыптастыру процедурасы формирования реакции на ответ (Пр3)	36	10
Жұмысты басқару процедурасы (Пр4)	25	6,9
Сөздікте сөзді іөдеу процедурасы (Пр5)	140	38,8
Кіру сөйлемін талдау процедурасы (Пр6)	28	7,7

Шығындарды үлестіру диаграммасы.

Құрылымдық модель негізінде (сурет 14) және әр элемент туралы шығындар деректері (табл. 2) АВС әдісі бойынша үлестіріледі де, Парето диаграммасы салынады (сурет 16).

Пр5     Пр2     Пр!      ПрЗ     Прб     Пр4

Сурет 16.  Парето шығындарының диаграммасы.

  А аумағына (0-75%) Пр5,Пр2,Пр1 процедуралары кірді, сондықтан да алғашқы болып анализденеді.

Таблица 3. Функция шығындарының үйлестірілуі.

Мат.тасушы	F11	F12	F21	F22	F31	F32
Пр1	48
Пр2		83
Пр3			36
Пр4				25
Пр5					140
Пр6						28
Барлығы	48	83	36	25	140	28
Қатыстылық шығындар	0,135	0,23	0,1	0,069	0,38	0,086