Дельфи багдарламасында электронды окулык

Күрделі циклдер қарапайым while, repeat, for циклдері сияқты құрыла береді, бipaқ қабатталған циклдер құру кезінде мына ережені есте ұстау қажет: ішкі циклдің барлық операторлары сыртқы циклдің ішіндe орналасуы тиіс.

Күрделі циклдің, құрылымын төмендеп көбейту кестесін жасау мысалынан көруге болады. Бұл мысалда  for операторы пайдаланылады да, 2-ден 9-ға дейінгі көбейту кестесі 6ip бағанаға шығарылады.

Program kobejtu_kestesil;

Var i, j: byte;

begin

for   i:= 2   to   9   do

      begin

                   for  j:=1   to   10   do

             writeln (i, ‘x’, j,’=’, i*j);

      writeln

end

     end.

 

2.4 Паскаль программалау тілінде математикалық есептерді шешу жолдары

Жоғарыда берілген дәрістерге сүйене отырып, бірнеше мысалдар қарастырамын.

1-мысал.  В нүктесінде Р ит орналасқан, ал Q нүктесінде қоян орналасқан. Алғашқы кездегі құғын P-дан Q-ға дейінгі арақашықтығы R-ға тең болады.Қоян күнделікті V жылдамдығымен  QQ -ді жағалай түзу жүгіріп, PQ арқылы кесіп өтетін қатты бұрыш арқылы құрастырылады. Ит болса қоянның бағытындағы жылдамдықпен V (V V ) жүгіріп өтеді. Қуғынның уақытын анықтап, сол кездегі иттің қоянға жақындайтын арақашықтығын E(M) анықталынады және қоян мен иттің болған қуғындағы уақыты [9].

Бұл есепті шығару үшін мына келесі формулалар қолданылады:

t = ,  S =v dt, S =v dt,  S =v cos ,

S =v sin ,  PQ =  

  P Q =PQ -S .

Шешуі:

Program l1;

var g,s3g,s3b,t,dt,r,a,vc,rc,r3,sc,v3,e,a1:real;

begin

readln(r,v3,a,vc,e,dt);

t:=0;

rc:=0;

r3:=0;

s3:=v3*dt;

sc:=vc*dt;

1:t:=t+dt;

s3q:=s3*cos(a);

s3d:=s3*sin(a);

g:=sqrt(sqr(r+s3g)+sqr(s3q));

a1:=arctan(s3b/(r+s3g));

r:=g-sc;

rc:=rc+sc;

r3:=r3+s3;

If r<=e then

writeln ('t=','rc=',rc,'r3=',r3);

else

begin

a:=a-a1;

goto 1;

end;

end.

2-мысал.  2 натурал сан берілген. Осы сандардың арифметикалық ортасы бүтін сан бола ма?

Program x10;

uses crt;

var

a,b:integer;

s:real;

begin

clrscr;

writeln('2 natural san engiz');

readln(a,b);

s:=(a+b)/2;

if frac(s)=0 then writeln('natije',s:4:2,'butin san')

else writeln('natije',s:4:2,'butin emes');

readln;

end.

3-мысал. a,b,c оң сандары берілген. Олар үшбұрыштың төбелері бола ма? Егер болса, сол үшбұрыштың ауданын есепте.

program x5;

var

s,p,a,b,c:real;

begin

writeln('a,b,c man ber');

readln(a,b,c);

if(a>0) and(b>0) and(c>0) then

p:=(a+b+c)/2;

s:=sqrt(p*(p-a)*(p-b)*(p-c));

writeln('s=',s);

readln;

end.

4-мысал. x,y сандарының ішінде ең үлкені max(x,y) болып табылатын z=max(a,2b)*max(2a-b,b) өрнегінің мағынасын анықта. Есепті шығарғанда max функциясын қолданба.

Program x7;

Uses crt;

var

a,b,c,d,x,y,z:real;

begin

clrscr;

writeln('a man ber');

readln(a);

writeln('b man ber');

readln(b);

c:=2*b; d:=2*a-b;

if a>c then x:=a

else x:=c;

if d>b then y:=d

else y:=b;

if x>y then z:=x

else z:=y;

writeln('en ulken man=',z:4:2);

readln;

end.

Математикалық есептерді, теңдеулерді, матрицаларды, векторларды шешу  программалары қосымшада көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

ІІІ ДЕЛЬФИДЕ ПАСКАЛЬ ОКУЛЫҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ

3.1 Жұмыс сипаты

 

Кез келген программаны құрмас бұрын оның зерттейтін аймағымен танысу керек. Яғни программаны орындамас бұрын буманы ашамыз.

Монипулятор тышқанның көмегімен буманы ашамыз (сурет 2).

Сурет 2.

 

Программаны мына               файылды екі рет шерту арқылы іске қосамыз.

Сол кезде заставка шығады.

Сурет 3. Алғашқы тереземіз шығады

 

Паскаль программасы туралы барлық ақпарат алуға болады.

Жоғарыдағы «Жалпы түсінік» сөзін манипулятор тышқанның көмегімен шерткенде (4-суретте көрсетілген).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-сурет.

 

 

Сурет 4. Жалпы түсінік терезесі

Бұл жерде паскаль программалау тілі тарауларға бөлінген. Яғни «1-тарау» сөзін екі рет шерту арқылы мәліметтер аламыз (5-суретте көрсетілген).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 5.

 

«Бақылау сұрақтары және жаттығулар» сөзін шертсек, тапсырма сұрақтары беріледі (6-суретте көрсетілген).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 6.

Қолданушы барлық дәрістерді меңгере отырып, Паскаль программалау тілінде математикалық есептердің шешілу жолдарын көру мүмкіндігі бар. Ол үшін «Мысал есептер» сөзін шерту кезінде 10-суреттегі форма шығады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 7.

«Математика» сөзін манипулятор тышқанның көмегімен шертсек, келесі 8-суреттегі программа жолы шығады. Осы жерде қолданушы өзі есептің түрін таңдайды. Барлық әрекет Паскаль программалау тілінің көмегімен іске асады.                     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 8.

procedure TForm3.Label1Click(Sender: TObject);

begin

  Memo1.Lines.LoadFromFile(GetCurrentDir+'\ESEPTER\MATEMATE.PAS');

   s:=GetCurrentDir+'\ESEPTER\MATEMATE.EXE';

   ShellExecute(Handle,'open',PChar(s),nil,nil,SW_RESTORE);

end;

 

procedure TForm3.Label2Click(Sender: TObject);

begin

  Memo1.Lines.LoadFromFile(GetCurrentDir+'\ESEPTER\MATPUTCA.PAS');

    s:=GetCurrentDir+'\ESEPTER\MATPUTCA.EXE';

    ShellExecute(Handle,'open',PChar(s),nil,nil,SW_RESTORE);

end;

 

procedure TForm3.Label3Click(Sender: TObject);

begin

    Memo1.Lines.LoadFromFile(GetCurrentDir+'\ESEPTER\BEKTOR.PAS');

    s:=GetCurrentDir+'\ESEPTER\BEKTOR.EXE';

    ShellExecute(Handle,'open',PChar(s),nil,nil,SW_RESTORE);

end;

 

procedure TForm3.Label4Click(Sender: TObject);

begin

    Memo1.Lines.LoadFromFile(GetCurrentDir+'\ESEPTER\TENDEY.PAS');

    s:=GetCurrentDir+'\ESEPTER\TENDEY.EXE';

    ShellExecute(Handle,'open',PChar(s),nil,nil,SW_RESTORE);

end;

 

procedure TForm3.Label5Click(Sender: TObject);

begin

     Memo1.Lines.LoadFromFile(GetCurrentDir+'\ESEPTER\func.PAS');

     s:=GetCurrentDir+'\ESEPTER\func.EXE';

     ShellExecute(Handle,'open',PChar(s),nil,nil,SW_RESTORE);

end;

procedure TForm3.Label5MouseEnter(Sender: TObject);

begin

    Label5.Font.Color:=clAqua;

end;

procedure TForm3.Label5MouseLeave(Sender: TObject);

begin

     Label5.Font.Color:=clBlue;

end;

 

procedure TForm3.Label6Click(Sender: TObject);

begin

     s:=GetCurrentDir+'\ESEPTER\tpx.EXE';

     ShellExecute(Handle,'open',PChar(s),nil,nil,SW_RESTORE);

end;

end.

 

Бірден есептің атына қарай, ЕХЕ файылы шақырылады. Ал программа коды терезеде көрініп турады. Қолданушы берілген есепке сәйкес айнымалыларды енгізеді (9-суретте көрсетілген).

Сурет 9.

 

Жауабы шыққан соң негізгі терезеге өтеді. Яғни «Жабу» тетігін бассақ болғаны.

Келесі «Тест» сөзін шертсек, қолданушы Паскаль программалау тілінен өз білім деңгейін тексеру мүмкіндігі бар (10-суретте көрсетілген).

Сурет 10.

 

Өзіңізге қайсысы дұрыс, соны белгілейсіз ( 11-суретте көрсетілген)

Сурет 11.

        Аяғында «Нәтиже»  тетігін бассаңыз, жауабыңызға сәйкес  бағасы шығады.

 

Сурет 12.

procedure TForm3.Label2MouseLeave(Sender: TObject);

begin

     Label2.Font.Color:=clBlue;

end;

 

procedure TForm3.Label3MouseEnter(Sender: TObject);

begin

       Label3.Font.Color:=clAqua;

end;

 

procedure TForm3.Label3MouseLeave(Sender: TObject);

begin

Label3.Font.Color:=clBlue;

end;

 

procedure TForm3.Label4MouseEnter(Sender: TObject);

begin

         Label4.Font.Color:=clAqua;

end;

 

procedure TForm3.Label4MouseLeave(Sender: TObject);

begin

Label4.Font.Color:=clBlue;

end;

 

procedure TForm3.Label1Click(Sender: TObject);

begin

Memo1.Lines.LoadFromFile(GetCurrentDir+'\ESEPTER\MATEMATE.PAS');

s:=GetCurrentDir+'\ESEPTER\MATEMATE.EXE';

ShellExecute(Handle,'open',PChar(s),nil,nil,SW_RESTORE);

end;

 

procedure TForm3.Label2Click(Sender: TObject);

begin

Memo1.Lines.LoadFromFile(GetCurrentDir+'\ESEPTER\MATPUTCA.PAS');

s:=GetCurrentDir+'\ESEPTER\MATPUTCA.EXE';

ShellExecute(Handle,'open',PChar(s),nil,nil,SW_RESTORE);

end;

 

procedure TForm3.Label3Click(Sender: TObject);

begin

 

«Шығуды мақұлдаңыз» деген сөйлемге қалауыңызша жауап беріп аяқтауыңызға немесе қайталауыңызға мүмкіндігіңіз бар (13-сурет). 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Жұмыс барысында қарастырылатын мәселенің зерттеу аймағымен танысқан жөн. Сол себептен жұмысымды жазардан бұрын Паскаль  және Delphi программалау тілдерінде,  программалауды толық меңгердім, пайдалану әдістері және оның мүмкіндіктерін толық зерттедім. Онда Паскаль программасының операторларының мүмкіндіктерін пайдаланып математикалық есептерді шештім. Бұл жүйені жасағанда оны неғұрлым әмбебап, түсінікті, қолдануға ыңғайлы етіп шығаруға тырыстым.

Бұл жұмыстың нәтижесінде “Паскаль программасында математикалық есептерді шешу” электрондық оқулығы құрылды. Жұмыстың орындалу барысында қазақ тіліне негізделген Паскаль бағдарламасының мүмкіндіктері пайдаланылып векторларға, матрицаларға, теңдеулерге бірнеше есеп мысалдарының программалары құрылды.

Алынған деректер нәтижесінде қолданушы өз білім  деңгейін тексеретіндей тест тапсырмасын Delphi программалау тілінде құрдым. Жасап шығарылған бағдарлама қолданушыға кез-келген уақытта Паскаль программалау тілі туралы мәліметтерді алуға көмек береді және оларды қолдану жолдары мен математикалық есептерді шешу программасын құруға мүмкіндік береді.

Windows операциялық жүйесімен жұмыс  істейтін дербес компьютерлерде  толық жұмыс жасайды. Бағдарлама  компьютерді игерген кез-келген  адамға көмегін тигізеді және  жұмыс жасағанда қолдануға ыңғайлы болып табылады. Сонымен қатар Delphi бағдарламасының мүмкіндіктерін көрсету үшін пайдалануға болады.

Жұмыс барысында “Паскаль программасында математикалық есептерді шешу” электрондық оқулығын құру кезінде мүмкіндігінше толық қамтуға тырыстым, бірақ менің ойымша, бағдарлама құрудың бір ерекшілігі оған қажет болған жағдайда өзгерістер енгізу мүмкіндігі шектелмейді, себебі уақыт өткен сайын кез келген жұмысты жетілдіру қажет болып отырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Владимир Папов Паскаль и Дельфи Санк-Петербург 2005 г.
2. Ю.С. Бородич, А.Н.Вальвачев, А.И. Кузмич Паскаль для персональных компьютеров.Минск 1991г.
3. Перминов О.Н. Язык программирования Паскаль. Москва 1983г.
4. Фаронов В.В Программирования на языке Паскаль Москва 1990г.
5. Р.Грэхем. Практический курс языка Паскаль  для микроЭВМ . Москва 1983г.
6. Бурин Е.А. Программирование на языке Турбо-Паскаль. Алматы 2000г.
7. Вирт Н. Язык программирования Паскаль. Москва 1974.
8. Н. Культин. Основы программирование в Object Pascal на Delphi 5. М: “Бином”, 1999.
9. В.Б. Папов Паскаль для школьников. Москва 1998.
10. Н.Культин. Самоучитель Программирование в Turbo Pascal 7.0  и Delphi. Санк-Петербург 1999г.
11. Прайс Д. Программирование на языке Паскаль. Москва 1987.
12. Фокс Дж . Программное обеспечение и его разработка. Москва 1985.
13. Форсайт Р. Паскаль для всех. Москва 1985.
14. И.Р. Уилсон, А. М. Эддиман. Практическое введение в Паскаль. Москва 1983. 
15. Язык компьютера. Пер. с англ; под ред. и с предисл. В. М. Курочки- 
    на. — М.: Мир, 1989. — 240 с, ил.
16. Практическое руководство по программированию / Пер. с англ. Б. Мик, П. Хит, Н. Рашби и др.; под ред. Б. Мика, П. Хит, Н. Рашби. — М.: Радио и связь, 1986. — 168 с, ил.
17. Фокс Дж. Программное обеспечение и его разработка / Пер. с англ. — 
    М.: Мир, 1985. - 368 с, ил.
18. Язык компьютера. Пер. с англ; под ред. и с предисл. В. М. Курочки- 
    на. — М.: Мир, 1989. — 240 с, ил.
19. Б.Бөрібаев, Б.Нақысбеков, Г.Мадиарова, “Информатика және есептеуіш негіздері” Алматы «Мектеп» 2005.
20. Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных: Пер. с англ. — М.: 
    Мир, 1989. — 360 с: ил.
21. Зелковиц М., Шоу А., Гэннон Дж. Принципы разработки 
    программного обеспечения: Пер. с англ. — М.: Мир, 1982. — 
    386 с: ил.

 

 

 

 

 

Қосымша

 

unit Unit1;

 

interface

 

uses

  Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms,

  Dialogs, ExtCtrls, jpeg, StdCtrls;

 

type

  TForm1 = class(TForm)

    Image1: TImage;

    Label1: TLabel;

    Label2: TLabel;

    procedure FormCreate(Sender: TObject);

    procedure FormResize(Sender: TObject);

    procedure Label1MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label1MouseLeave(Sender: TObject);

    procedure Label1Click(Sender: TObject);

    procedure Label2Click(Sender: TObject);

    procedure Label2MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label2MouseLeave(Sender: TObject);

  private

    { Private declarations }

  public

    { Public declarations }

  end;

 

var

  Form1: TForm1;

 

implementation

 

uses Unit2;

 

{$R *.dfm}

 

procedure TForm1.FormCreate(Sender: TObject);

begin

Image1.Width:=Form1.Width;

Image1.Height:=form1.Height;

end;

 

procedure TForm1.FormResize(Sender: TObject);

begin

   Image1.Width:=Form1.Width;

Image1.Height:=form1.Height;

end;

 

procedure TForm1.Label1MouseEnter(Sender: TObject);

begin

Label1.Font.Color:=clRed;

 

end;

 

procedure TForm1.Label1MouseLeave(Sender: TObject);

begin

   Label1.Font.Color:=clBlack;

 

end;

 

procedure TForm1.Label1Click(Sender: TObject);

begin

 

form2.ShowModal;

end;

 

procedure TForm1.Label2Click(Sender: TObject);

begin

Application.Terminate;

end;

 

procedure TForm1.Label2MouseEnter(Sender: TObject);

begin

Label2.Font.Color:=clYellow;

end;

 

procedure TForm1.Label2MouseLeave(Sender: TObject);

begin

Label2.Font.Color:=clRed;

end;

 

end.

unit Unit2;

 

interface

 

uses

  Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms,

  Dialogs, OleCtrls, SHDocVw, StdCtrls, Buttons, ExtCtrls, RzBorder;

 

type

  TForm2 = class(TForm)

    GroupBox1: TGroupBox;

    Label8: TLabel;

    Label7: TLabel;

    Label5: TLabel;

    Label4: TLabel;

    Label3: TLabel;

    Label2: TLabel;

    Label6: TLabel;

    Label1: TLabel;

    GroupBox2: TGroupBox;

    Label9: TLabel;

    BitBtn1: TBitBtn;

    RzLEDDisplay1: TRzLEDDisplay;

    Timer1: TTimer;

    GroupBox3: TGroupBox;

    WebBrowser1: TWebBrowser;

    GroupBox4: TGroupBox;

    Label10: TLabel;

    Label11: TLabel;

    procedure Label1Click(Sender: TObject);

    procedure Label1MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label1MouseLeave(Sender: TObject);

    procedure Label6MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label6MouseLeave(Sender: TObject);

    procedure Label2MouseLeave(Sender: TObject);

    procedure Label2MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label3MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label3MouseLeave(Sender: TObject);

    procedure Label4MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label4MouseLeave(Sender: TObject);

    procedure Label5MouseLeave(Sender: TObject);

    procedure Label5MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label7MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label7MouseLeave(Sender: TObject);

    procedure Label8MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label8MouseLeave(Sender: TObject);

    procedure Label9MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label9MouseLeave(Sender: TObject);

    procedure Label6Click(Sender: TObject);

    procedure Label2Click(Sender: TObject);

    procedure Label3Click(Sender: TObject);

    procedure Label4Click(Sender: TObject);

    procedure Label5Click(Sender: TObject);

    procedure Label7Click(Sender: TObject);

    procedure Label8Click(Sender: TObject);

    procedure Label9Click(Sender: TObject);

    procedure Timer1Timer(Sender: TObject);

    procedure FormCreate(Sender: TObject);

    procedure BitBtn1Click(Sender: TObject);

    procedure Label10MouseEnter(Sender: TObject);

    procedure Label10MouseLeave(Sender: TObject);