Азаматтардың меншік
құқығының субъектілері
Меншік құқығының
субъектісі жеке тұлға болып
табылады. Бірақ, ол жалданған
жұмысшы, жеке кәсіпкер, заңды тұлғаның
кәсіпкер –құрылтайшысы қатысушы түрінде,
яғни әрқилы рөлдерде көріне береді. Азамат
өзінің үлесін қосу арқылы мемелекеттік
емес заңды тұлғаны қалыптастырады. Азаматтар
ғана толық серіктестіктің қатысушылары
және сенім серіктестігіндегі толық серіктер
бола алады. Азамат меншік иесі ретінде
көбіне көп жеке кәсіпкердің рөлінде болады.
Заң жеке кәсіпкерлікті жеке және бірлескен
кәсіпкерлікке бөледі. Жеке кәсіпкерлік
бір адамның меншік иелігіндегі мүліктің
дербес базасына енгізіледі, сондай-ақ
ол оған заң бойынша пайдалануға, билік
етуге құқылы. Бірлескен кәсіпкерлік жалпы
бірлескен меншік шаруа қожалықтарының
ортақ меншігі, жекешеленген тұрғын үйге
деген немесе оның ортақ меншігіндегі
үлесті меншігі негізінде жүзеге асырылады.
Бірлескен кәсіпкерліктің нысандары мынадай
болады олар, ерлі-зайыптылардың бірлескен
ортақ меншігін жүзеге асыратын ерлі-зайыптылар
кәсіпкерлігі және де шаруашылық қожалығы
немесе бірлесіп тұрғын үйді жекешелендіру
негіздерінде жүзеге асырылатын отбасылық
кәсіпкерлік, жай серіктестік, бұл орайда
кәсіпкерлік қызмет меншіктің ортақ үлесіне
сәйкес жүзеге асырылады. Жеке кәсіпкерлік
туралы заңның 9-10 баптарына сәйкес, егер
азамат өз мүлкін айналымға салатын болса,
онда меншік иесі ретінде жеке кәсіпкердің
меншігі екі жағдайда болуы мүмкін
ол біріншіден кәсіпті тіркеуді талап
етуді, ал екіншіден кәсіппен тіркеусіз
шұғылдана беру. Заң азамат-кәсіпкердің
тіркеуге байланысты қызыметін нақты
айқындайды. Жалдамалы қызметкерлердің
еңбегін тұрақты пайдаланатын кәсіпкерлер,
кәсіпкерлік қызметтен түсетін жылдық
жиынтық табысы Қазақстан Республикасының
заң актілерінде көрсетілген салық салынбайтын
жылдық жиындық табыс мөлшерінен асатын
жеке кәсіпкерлер міндетті түрде мемелекеттік
тіркеуден өтуге тиіс. Осы аталған жеке
кәсіпкерлер тіркеуден өтпесе, оның қызметіне
тыйым салынады. Заңды тұлға құрмай-ақ
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы
азаматтар мемелекеттік тіркеуді өз бетімен
жасауына рұхсат етілмейді. Мемелекеттік
тіркеу туралы куәлік беру кәсіпкерлік
қызметті заңды тұлға құрмай-ақ жүзеге
асыратын азаматты жекелеу тәсілі болып
табылады. Егер жеке кәсіпкерлицензиялауға
тиісті қызметті жүзеге асырса, оның осындай
міндетті. Лицензиялау туралы заңда белгіленген
тәртіппен беріледі.
Жеке кәсіпкер жалдамалы
еңбекті пайдаланып,кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыруға құқылы, ол бұл
ретте өзінің жұмысшыларымен еңбек шартын
немесе жалға беру шартын жасайды. Бұл
орайда қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
азаматқа оның еңбегі арқылы түскен табыстың
бір бөлігі тиесілі болады. Азамат меншік
иесінің келсіміменөзі жалданып істейтін
серіктестікке салым сала алады, сөйтіп,
бұл серіктестіктің тапқан табысын салған
салымның көлеміне орай алады. Еңбек шарты
бойынша жалданған жұмыскерге еңбек заңынын
нормалары қолданылады. Жеке кәсіпкерлік
туралы заңының 9-бабы 3-тармағына сәйкес
азамат өзінің кәсібін мемелекеттік тіркеусіз
жүзеге асыра алады, яғни кәсіпкерлік
қызметпен айналасуы үшін субъект құқығын
алу талап етілмейді. Заңда көрсетілгендей,
мемелекеттік тіркеу туралы куәліктің
болмауы кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыру үшін кедергі болып табылмайды.
Сөйтіп кез келген тұлға заңмен тыйым
салынбайтын жағдайда кәсіпкерлікпен
шұғылдануға құқылы. Өз қызметін мемелекеттік
тіркеусіз жүзеге асырушы жеке кәсіпкердің
өз мәмілелері жасасқан жағдайда өзінің
кәсіпкер еместігіне сілтеме жасауға
құқығы жоқ.Заң жеке кәсіпкердің өз атынан
кәсіпкерлік қызметпен айналысатындығын,
құқықтар мен міндеттерді алып, оларды
жүзеге асыратындығын бекітеді. Сөйтіп,азамат
өзінің кәсіпкерлік қызметіне байланысты
мәмілелер жасаған кезде, егер мәміле
жасау жағдайының өзінен анық туындамаса,
өзінің жеке кәсіпкер ретінде әрекет жасайтындығын
көрсетуі тиіс. Мұндай көрсетудің болмауы
жеке кәсіпкерді тәуекел етуден және жеке
кәсіпкердің өз міндеттемелері бойынша
жауаптылығынан босатпайды. Жеке кәсіпкер
жалдамалы еңбекті пайдаланып,кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыруға құқылы, ол бұл
ретте өзінің жұмысшыларымен еңбек шартын
немесе жалға беру шартын жасайды, бұл
орайда қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
азаматқа оның еңбегі арқылы түскен табыстың
бір бөлігі тиесілі болады. Азамат меншік
иесінің келсімімен өзі жалданып істейтін
серіктестікке салым сала алады, сөйтіп
бұл серіктестіктің тапқан табысын салған
салымның көлеміне орай келеді, еңбек
шарты бойынша жалданған жұмыскерге еңбек
заңының нормалары қолданылады. Сонымен
қатар азаматтардың меншік құқығының
субъектілері дегеніміз- меншік құқығының
субъектісі жеке тұлға болып табылады,
бірақ, ол жалданған жұмысшы, жеке кәсіпкер,
заңды тұлғаның кәсіпкер- құрылтайшысы
қатысушы түрінде, яғни әрқилы рөлдерде
көріне береді. Азамат өзінің үлесін қосу
арқылы мемелекеттік емес заңды тұлғаны
қалыптастырады. Азаматтар ғана толық
серіктестіктің қатысушылары және сенім
серіктестігінде толық серіктер бола
алады, ал мемелекеттік меншік құқығы
субъективтік мағынада мүлікті иелену,
пайдалану және билік ету жөнінде мемелекеттің
өкілеттілігіне жататын құқықтардан тұрады,
мемелекет оның Қазақстан халқының мүддесі
жолында өз қалауы бойынша жүзеге асады.
Кейде меншік иесінің талабы құқық бұзущының
алдағы уақытта заңсыз әрекеттер жасауына
тыйым салғызу болып келеді, ондайда сот
жауапкерді бұдан былай заңсыз әрекеттерге
баруға болмайтындығын міндеттеп, сол
арқылы құқық бұзушылық әрекетке жол бермейді.Құқық
бұзушылықпен болған салдарды түзеу жөніндегі
талап заңсыз әрекетті алдағы уақытта
болдырмау талабымен бір мезгілде берілуі
мүмкін. Сонымен меншік иесі болып табылмайтын
иеленушінің құқығын қорғау иеленушінің
мүддесі үшін ғана емес, ең алдымен меншік
иесінің өзінің мүддесіне керек болып
табылады. Ерлі зайыптылардың бірлескен
меншігі жайында айтатын болсақ. Бірлескен
өмір кезенінде жиналған мүлік ортақ меншік
болып табылады. Әдетте, отбасындағы мүлік
ерлі- зайыптылардың екуінің еңбек ету
нәтежесінде жиналады. Кейде зайыбы жұмыс
істемеуі, үй шаруасындағы еңбекпен, бала
тәрбиесімен айналасуы мүмкін. Ортақ мүліктегі
кейбір заттар ерлі- зайыптылардың бірінің
атына жазылады. Тіпті, осындай жағдайдың
өзінде ол заттар ортақ мүлік болып табылады.
Сондықтан ерлі- зайыптылардың бірі екіншісінің
келісімінсіз ол заттарды сатуға, алмастыруға,
сыйлауға құқығы жоқ. Ерлі – зайыптылар
ортақ мүлік тағдырын өзара келісіп шешуі
тиіс болып табылады. Ерлі – зайыптылардың
біреуінің ғана иелігіндегі мүлік те болуы
мүмкін. Оған некелескенге дейінгі мұралыққа
қалдырылған, әлдекімнің сыйлаған мүліктері
жатады. Олар ортақ мүлік болып табылмайды.
Ол мүліктерге ерлі- зайыптылардың
әрқайсысы тиісінше өзі билік етеді. Жеке
заттарға жеке пайдаланудағы заттар да
жатады. Алайда, бірге тұрмыс құрған кезде
алынған құнды заттар жалпы ортақ меншік
болып табылады. Өз мүлкіне келтірілген
зиян үшін ерлі- зайыптылардың әрқайсысы
өзі жеке жауап береді. Егер ерлі- зайыптылардың
біреуі қылмыс жасаудың нәтежесінде басқаның
мүлкін бүлдірсе, ол өзінің жеке мүлкімен
жауап береді, ал егер ол жетпесе, онда
ортақ мүліктегі өз үлесін төлейді. Егер
жалпы ортақ мүлік жасалған қылмыстың
нәтежесінде пайда болса немесе көбейсе,
онда екіншісіне келтірілген зиянның
орны жалпы мүлік есебінен толтырылады.
Әрине, бұл мәселелердің бәрі осы іске
қатысты барлық деректер жан- жақты тексерілуі
негізінде сот арқылы шешеді. Ерлі – зайыптылардың
арасындағы қатынас жалпыға мәлім моральдық
нормаларға ғана емес, заң нормаларына
да орай құрылады. Дау туған жағдайда,
мүліктің тағдырын сот шешеді, сот алдында
олардың құқықтары мен міндеттері сондай-
ақ жауаптылығы да бірдей болып табылады.
Сөйтіп меншік құқығының субъектісі жеке
тұлға болып табылады. Азамат өзінің үлесін
қосу арқылы мемелекеттік емес заңды тұлғаны
қалыптастырады. Азаматтар ғана толық
серіктестіктің қатысушылары және сенім
серіктестігіндегі толық серіктер бола
алады. Азамат меншік иесі ретінде көбіне
көп жеке кәсіпкердің рөлінде болып келеді.
Азаматтардың меншік құқығының
обьектілері
Қазақстан Республикасыңың
Конститутциясында “Қазақстан Республикасының
азаматтары заңды турде алған қандай да
болсын мулкін жеке меншігінде ұстай алады”,-деп
көрсетілген.
Азаматтық
кодекстің 191-бабы 2-тармағына сәйкес
азаматтарға немесе зағды тұлғаларға
тиесілі бола алмайтын жекеленген
мулік турлерінен басқа кез келген
мулік жеке меншікте болуы мумкін.Жеке
меншікте болатын мүлктін саны мен құны
шектелмейді.Азаматтық құқықтардың обьектілері
Азаматтық кодекстің 3-тарауында реттелген.Азаматтардың
меншік құқығын шектеу тек заңмен жузеге
асырылады,оған мыналар қатысты;а)азаматтардың
меншік құқығына алуға немесе пайдалануға
жарайтын мүлктердің аясын шектеу;ә)осы
мүлктің саны мен құнының белгілері бойынша
шектеу;б)мұндай шектеу әдетте жер учаскесінің
аумағын белгңлегенде қолданылады;в)арнайы
заң құжаттарында көрсетілген шектеулер.Мәселен,берілуге
рұқсатетілмейтін теңіз порттары мен
айлақтар және т.б.айтуға болады.Бір ескеретін
жағдай,кез келген мүлік азаттардың меншік
құқығының обьектісі бола алады,біз олардың
мейлінше маңызды деп аталатындарына
ғана тоқталмақшымыз.
”Жер
туралы”заңның –бабына сәйкес
жер құқық обьектісі болып
табылады,яғни жерге жеке меншік
азаматтардың меншігі туріндеболады(“Жер
туралы”заңның 15-бабы 2-тармағы).Сонымен,жер
азаматтық айналымға енеді екен,сондықтан
да жер қатынасы мулітік қатынасқа жатады.Мысалы,Заңның 33-бабына сәйкес
жер учаскесінің меншік иелері жердің
бүлуіне байланысты жұмыстар жургізу
кезінде топырақтың құнарлы қабатын алуға,пайдалануға
және сақтауға бағытталған шаралар жургізуге
міндетті.Демек,топырақтың құнарлы қабаты
бөлек алынған кезде дербес құндылыққа
ие болады екен.Бұл арада топырақтың мұндай
құнарлы бөлігі өз мағынасынан гөрі материалдық
ерекшеліктерге ие болады,өйткені,ол пайдалану
кезінде минералдық тыңайтқыштармен тыңайтылып,өнімділігін
арттырады,яғни ол меншік құқығының дербес
обьектісі ретінде көрінеді.Жер туралы
заңының 18-бабына сәйкес азаматтардың
жеке меншігінде өзінің мақсатына сәйкес
үйлер мен ғимараттарды қамтуға арналған
жерлерді қоса алғанда, құрлыс салуға
берілген немесе өндірістік немесе өндірістік
емес, оның ішінде тұрғын-жайлар, үйлер,
ғимараттар, және олардың кешендері салынған
жер учаскелері бола алады. Жеке меншікке
берілетін жер учаскелерінің көлемі Қазақстан
Республикасының жер туралы заңының 35-бабымен
реттеледі. Осы бапта азаматтардың меншігіне
ақысыз берілетін жер учаскесінің көлемі
анықталған:ауылдық жерде жеке қосалқы
шаруашылық жүргізу үшін –суарылмайтын
жер 0,25 га, суармалы жер 0,5га, тұрғын-үй
құрлысын салу. Жер учаскелерінің ең көп
берілетін көлемі жергілікті атқару органдары
арқылы жергілікті жағдайды ескере отырып
жүзеге асырылады. Жеке меншікке берілетін
жер учаскесінің көлемі егер заңмен тыйым
салынбайтындай болса, онда қала салу
мен жобалау –техникалық құжаттарға сәйкес
жер бөлу жөніндегі тәртіппен айқындалады.
Бұл орайда азаматтарға берілетін жер
учаскесі, оның ішінде шетел азаматтары
да бар, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1996 жылы 8 мамырда қабылданған. Жеке меншікке
берілетін немесе мемелекеттік пайдалануына
берілетін жерге ақы төлеу мөлшерін бекіту
туралы қаулысына сәйкес ақылы жүзеге
асырылады. Қорғаныс, ерекше күзетілетін
табиғат аумақтарының орман және су учаскелері,
елді мекендер жерлеріндегі жалпы пайдаланудағы
жерлер, жеке қосалқы қожалық, бау-бақша
және саяжай құрлысынан басқасы,жеке меншікте
бола алмайды.
Азаматтардың
меншік қбъектісінің маңызды
түрінің бірі тұрғын-жай болып
табылады. Тұрғын үй туралы заңға
сәйкес азамат,егер заң актілерінде
өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасы
аумағының қай жерінде тұратындығына қарамастан,
жеке меншігіне заңды түрде тұрғын үй
сатып ала алады. Бұл орайда бір азаматтың
меншігіндегі тұрғын үйлердің саны мен
көлеміне шек қойылмайды.Тұрғын үй немесе
оның бір бөлігіне меншік құқығы мынадай
негіз бойынша пайда болады олар,үйдің
бір бөлігін салу, сатып алу –сату, айырбастау,сыйға
тарту, өмір бойы күтіп ұстау, шартымен
алып қою мәмілелерімен заңдарға қайшы
келмейтін басқа да азаматтық – құқықтық
мәмілелер жасасу, тұрғын үйді мұраға
немесе құқықтың әмбебап түрде ауысуы
ретімен алу, жалға алушының мемелекеттік
тұрғын үй қорының үйінде әлі өзі тұратын
тұрғын үйді немесе тұрғын үй – жайды
жекешелендіру жолымен меншігіне алуы,
тұрғын үй коорперативі мүшесінің тұрғын
үй- жай үшін пай жарнасының бүкіл сомасын
төлеуі, шарттық міндеттеме, соның ішінде
азаматтың үй салуға өз қаражатымен немесе
еңбегіне қатысуы туралы шарт негізінде
тұрғын үй –жайды меншікке беру, заңды
тұлғалардың мемелекеттік емес меншік
нысанына негізделген тұрғын үйді сату
не тегін беру жолымен өз қызметкерлерінің
немесе өзге азаматтың меншігіне беруі,
мемелекеттік немесе заңды тұлғаның мемелекеттік
меншік нысанына негізделген тұрғын үйді
заңда белгіленген шарттарымен өз қызметкерінің
не өзге адамның меншігіне беруі, жеке
меншікте болған тұрғын үйдің бұзылуы
немесе күштеп алынуы салдарынан тұрғын
үйден айырылуының өтемі ретінде тұрғын
үй беруі болып табылады. Қазақстан Республикасының
заң актілерінде тыйым салынбаған басқа
да негіздер бойынша « Тұрғын үй
қатынастары туралы «заңы. Қазіргі кезде
бағалы қағаздар азаматтық құқықтардың
объектілері ретінде кеңінен танымал.Олар
азаматтардың меншік құқықтарының объектілері
болып есептеледі. Азаматтардың меншік
құқығының бұл объектісінің ерекшеліктері
арнайы заң актілерінде көрсетілген.Заттық
құқық бұл заңмен белгіленген мүліктік
құқық. Заттық құқық объектісі болып жеке
дараланған зат болып табылады. Заттық
құқықтың иегері иелену, пайдалану, және
билік ету өкілеттіліктерінен әрқайсын
бөлек немесе ішін ара ие болады.Заттық
құқық белгілі бір затқа ықпал етуге өкілеттілік
береді.Оның ішінде меншік иесінің және
басқа субьектілерінің олардың өкілеттіліктерін
шектеу құқығы.Заттық құқық екіге бөлінеді
олар, меншік құқығы және де меншік иесі
болып табылмайтын тұлғалардың заттық
құқықтары олардың түрлеріне;сервитут
құқығы; шаруашылық жургізу құқығы;оралымды
басқару құқығы;мүлікті жалға алуға заттық
құқықтар;сенімгерлік басқаруға алынған
заттық құқықтар. Сервитут бұл-басқа тұлғаның
меншігін шектеулі көлемде пайдалану
құқығы.Меншік құқығы бұл-зат актілерімен
танылған және меншік иесінен затқа иелік
ету,пайдалану және билік ету өкілеттіліктерін
жүзеге асыруды белгілейтін заттық құқық.Заң
актілеріне сөйкес меншік иесі меншікті
ұстаудың барлық ауыртпалықтарды жеке
өзі көтереді және меншіктің кездейсоқ
бұзылуын немесе жойылуының тәуекелін
өзі көтереді.Меншік құқығы-қоғамдық иелікке
жузеге асырылуы тиіс хжәне меншік иесі
заңда белгілнеген іс әрекетерге міндеттеледі.Мүлік
меншік иелерінің әр қайсысының меншік
құқығындағы үлестері белгілене отырып
үлестік меншік немесе ондай үлестік белгіленбей,ортақ
меншікте болуы мумкін.Иелену мүліктің
меншік иесі болып табылмайтың бірақ өзінің
жеке қозғалмайтың мүлкінде жеті жыл бойы
не өзге мүлікті кем дегенде бес жыл адал,ашық
және ұдайы иеленген тұлға ол мүлікке
меншік құқығын алады.Иелену мерзімі негізінде
меншік құқық сот тәртібімен танылады
жинауға не аулауға арналған көпшілік
қолды заттарға меншік құқығы,мәміле шарт
жасауда меншік құқығы қолданылады. Екі
немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі
мүлік оларға меншік құқығымен тиесілі
болады. Азамат немесе мемелекеттік емес
заңды тұлға объектіні иеліктен шығаруға
ниет білдірген жағдайда, сондай-ақ объектіге
өндіріп алу қолданылған, объектіні оңалтушы
не конкурстық басқарушы иеліктен шығарған
не кепіл ұстаушы кепілге салынған мүліктік
объектіні соттан тыс тәртіппен өткізген,
не сол объект сот актісінің негізінде
өндіріліп алынған жағдайда Қазақстан
Республикасының мемелекеттік мүлік туралы
заңнамалық актісінде айқындалған шарттар
бойынша Қазақстан Республикасының объектісін
сатып алудың басым құқығына ие болды.Объектілер
Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілеріне сәйкес мемелекеттік және
жеке меншікте болуы мүмкін болып табылады,
объектінің нарықтық құны Қазақстан Республикасының
мемелекеттік мүлік туралы заңнамалық
актісіне және бағалау қызметіне сәйкес
анықталады, ал мемелекеттік меншік құқығын
объективтік мағынада Қазақстан Республикасы
атынан мемелекетке жататын материалдық
игіліктерді бекітетін және қорғайтын
құқықтық нормалардың жиынтығы деп түсіну
керек және де ол мемелекеттік мүлікті
иеленуге, пайдалануға және билік етуге
байланысты тәртіп жүйесін бекітеді.
--------------------------------
«Жеке меншікке берілетін
немесе мемелекеттік пайдалануына берілетін
жерге ақы төлеу мөлшерін бекіту
туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 1996
жылғы 8 мамыр. Алматы, «Жеті жарғы», 1996.
Мемелекеттік меншік құқығының
мазмұны
Мемелекеттік меншік Кониституциямен
6 бап, Азаматтық кодекспен 192 бап меншіктің
бір түрі ретінде бекітілген. Азаматтық
кодексте азаматтық құқықтық қатынастардағы
барлық қатысушылардың теңдігі көзделген.Мемелекеттік
меншік азаматтық –құқықтық қатынаста
өзіндік егемендік иммунитетін көрсетпейді,қайта
азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарға
осы қатынастардың өзге қатысушыларымен
тең негіздерде қатынасады.Мемелекетке
және әкімшілік- аумақтық бөліністерге
заңды тұлғалардың азаматтық заңдармен
реттелетін қатынастарға қатысуын анықтайтын
нормалар,егер заң құжаттарынан өзге норма
туындамайтын болса, қолданылады, және
азаматтық- құқықтық дауларды Қазақстан
Республикасының қатысуымен соттар шешеді.
Мемелекеттік
меншік қатынасы теңдікті жариялай
отырып, бірақ белгілі бір ерекшеліктерге
ие олар, мемелекет егеменді биліктің
иесі, ол осыған орай заңдар қабылдап, әкімшілік актілерін
шығарады, және де мемелекет заңды тұлға
болып табылмайды, сондықтан да оның атынан
өкімет билігі мен басқару органдары әрекет
етеді, олар өздерінің құзыреті шегінде,
белгіленген заңдар мен ережелер шеңберінде
қимылдайды, мемелекеттік меншіктің аумағы
зор, ол кез келген мүлікті, оның ішінде
айналымнан алынған немесе шектелгендерін
де иелене алады, сонымен қатар мүлікті
меншікке алуда әртүрлі тәсілдер қолданады,
айталық, салық, баж салығы, жинау, мемелекеттік
меншік негізінде әлеуметтік міндеттер
жүзеге асады, яғни тұрғындарды күнкөріске
қажеттілікпен қамтамасыз етеді. Мемелекеттік
меншік құқығын объективтік мағынада
Қазақстан Республикасы атынан мемелекетке
жататын материалдық игіліктерді бекітетін
және қорғайтын құқықтық нормалардың
жиынтығы деп түсіну керек және де ол мемелекеттік
мүлікті иеленуге, пайдалануға және билік
етуге байланысты тәртіп жүйесін бекітеді.Мемелекеттік
меншік құқығы субъективтік мағынада
мүлікті иелену, пайдалану,және билік
ету жөнінде мемелекеттің өкілеттігіне
жататын құқықтардан тұрады, мемелекет
оның Қазақстан халқының мүддесі жолында
өз қалауы бойынша жүзеге асырады. Мемелекеттік
меншік мемелекеттік мүліктің біртұтас
меншік иесі болып табылады. Оның иелену,
пайдалану, және билік ету тәрізді құқықтық
өкілеттіктеріне ешкім де ешқашан шек
қоя алмайды. Яғни мемелекет өзі үшін заң
шығарып, мемелекеттік мүлікті пайдалану
тәртібін айқындап отырады.Қазақстан
Республикасы азаматтық құқықтың субъектісі
ретінде мемелекеттік меншікті өзініңоргандары
арқылы басқарады, солардың ішінде мемелекеттік
заңды тұлғалар арқылы да басқарады.Мемелекеттің
иелену құқығы дегеніміз- қармағындағы
заңмен қорғалатын мемелекеттік мүліктерді
мемелекеттік органдарға немесе кейбір
бөліктерін кәсіпорындар мен мекемелердің
шаруашылық жүргізу және оралымды басқару
құқықтарына беруге қарамастан өзінің
құзыретінде қала береді. Мемелекет өзінің
кәсіпорындарында, қазыналық кәсіпорындар
мен мекемелерге мүлікті иелену құқығын
бергенімен, мемелекет меншік иесі ретінде
бұл мүліктерге иелену құқығын сақтайды.Өйткені,
мемелекеттік заңды тұлғалардың құқықтық
өкілеттілігі иеленуі мемелекет иелігін
жоққа шығармайды, ол көлемі бойынша да,
мақсаты бойынша да бір-біріне сай келмейді.
Мемелекеттік заңды тұлғалардың иелену
құқығы мемелекеттік иелену құқығымен
салыстырғанда, оның бір бөлшегі, тұтас
нәрсенің бір бөлігіндей ғана болады.
Мемелекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын
және мекемелер салалық мүліктік кешен
ретінде мемелекеттік меншіктің объектісіболып
табылады, демек оның иелігінде болады.
Пайдалану құқығы дегеніміз- мемелекеттік
мүліктен мемелекет пен жалпы қоғам мүддесі
үшін пайданың бәрін алуға байланысты
мемелекеттің өзіне тән мүмкіндігі болып
табылады. Мемелекеттің билік ету құқығы-
мемелекеттік мүлікті иелену мен пайдалану,мүлікті
бөлу, ұтымды құқықтық әдістерді айқындау,
сқл арқылы мемелекеттік меншікті
басқаруды өз дәрежесінде жүзеге асыру
тәртібін белгілеуінен тұрады. Мемелекеттің
билік ету құқығы жаңа нормаларды шығару,
оларды өзгерту мен тоқтату, сондай-ақ
оралымды қызмет процесінде қаржылары
мен өнімдерін ұйымдастыру жөніндігі
әкімшілік актілердің көмегін пайдалана
отырып жүзеге асырады. Мемелекеттік биліктің
билік етуге байланысты қатынастары азаматтық
кодекспен басқа да көптеген заң актілерімен
реттеледі. Жекешелендіру туралы жарлықтың
16-бабы негізінде жекешелендіруге жататын
кәсіпорын заңды тәртіпке сай акционерлік
қоғамға айналуы мүмкін, бұл орайда кейіннен
сатып алу құқығы сенімгерлік басқаруға
немесе жалға беріледі.
Мемелекет
иелігінен алу мен жекешелендіру
–мемелекеттік мүліктерді қазіргі уақытта Қазақстан
Республикасындағы меншікті ұйымдастыру
шаралары жөніндегі жүйенің күрделі мәселесі
болып есептеледі.1991жылы 1-маусымдағы
КСРО-ның «Мемелекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің бастапқы негіздері
туралы» заңы мен 1991жылғы 22 маусымдағы
Қазақ КСР –інің «Мемелекет иелігінен
алу мен жекешендіру туралы» Заңы меншікті
реформалаудың екі жолын қарастырған
болатын: мемелекет иелігінен алу немесе
« мемелекеттік кәсіпорындарды меншіктің
басқа түріндегі кәсіпорындарға айналдару»
және жекешелендіру жолымен –мемелекеттік
мүлікті азаматтар мен заңды тұлғалардың
меншігіне алуы.Мемелекет иелігіне алу
дегеніміз – мемелекеттік кәсіпорындарды,
басқа шаруашылық және тұтыну құрлымдарын
әкімшілдік-әміршілдік әрекет ықпалынан
шығарудағы нормативті реттелген процесс
болып шығады.Сол арқылы мемелекеттік
басқару органдарының жекешелендіру мен
монополиясыздандыру кезінде бөгде әрекеттеріне
тосқауыл қойылады. Ал жекешелендіру дегеніміз
–мемелекеттік меншікті жеке, заңды тұлғалардың
және шетелдік заңды тұлғаларының мемелекеттің
келсімі арқылы заң бойынша жүзеге асуы.
Қазақстан Республикасындағы қазіргі
заңдарда «жекешелендіру» деген бір ғана
термин қолданылады. Қазақстан Республикасында
жекешелендіру сатылы негізінде өтуде.Қазақстандағы
бірінші сатыда мемлекет иелігінен алумен
жекешелендіру салдары: кәсіпорындар
еңбек ұжымдарына кейін сатып алу құқығымен
жалға беріледі, сөйтіп ол ұжымдық кәсіпорынға
айналады; кейбір жағдайда еңбек ұжымдары
мемелекеттік мүлікті тегін сатып алу
мүмкіндігін иеленеді; тұрғындарға жекешелендіруге
жекешендіру купондары арқылы тарту жүзеге
асты. Мемелекет иелігінен алу мен жекешелендіру
негізінен мемелекеттік кәсіпорындарда
жалға берумен ұжымдық кәсіпорындарға
айналдырумен немесе еңбек ұжымдарының
меншігіне берумен шектеледі.Мемелекет
иелігінен алу және жекешендіру туралы
занының 25-бабына сәйкес еңбек ұжымы ең
алдымен кәсіпорынды сатып алу құқығын
алды,мемелекеттік кәсіпорынға жататын
құрал-жабдықтың бір бөлігін сатып алу
үшін пайдалануына мүмкіндік ашылады:
еңбек ұжымы алатын мүліктің тек 50 пайыз
құнын төлеу жеңілдігіне ие болды,сондай-ақ
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрлымдардың
объектілерін меншігіне тегін алу құқығын
иеленеді; кәсіпорын сауда жасап,түсірген
пайдасының бір бөлігіне салық төлеуден
босату тәрізді жеңілдіктерді еншіледі.Алайда
мемелекет меншігін еңбек ұжымдарының
меншігіне беруэкономикалық проблемаларды
шеше қойған жоқ, өйткені жұмыскерлер
бұрынғысынша істі басқарудан тыс қала
берді де өзінің күнделікті кірісіне көп
онша ықыласты болған жоқ, сайып келгенде
жеке адам тап осы әдістен қайыр көре алмады
да,кәсіпорының болашағына бас ауыртып
жатпады. 1993жылы 5-наурызда Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығымен «Қазақстан
Республикасы мемелекет иелігінен алу
мен жекешелендірудің Ұлттық бағдармасы»
1993-1995жылдарға арналып бекітілді. Оның
ерекшеліктері мынандай еді: мемелекеттік
секторды акционерлендіру; дербес жобалар
бойынша жекешелендіру; шағын жекешелендіру;
агроөнеркәсіптікикешенінде жекешендіру.
Қазақстан Республикасы Президентінің
«Мемелекеттік кәсіпорындарды акционерлік
қоғамдарға айналдыру жөніндегі ұйымдастыру
шаралары туралы» жарлығы негізінде еңбек
ұжымының қызметкерлері 10 пайызға дейінгі
акцияны тегін алу құқығын алды. Жаппай
жекешелендіру объектілері бойынша акциялардың
көлемінде 51 пайызы купондық аукциондық
инвестициялық купондарына тұрғындардың
жекешелендіру инвестициялық купондарына
сатылуы тиіс.