Меншік құқығының пайда болуы

Қараусыз заттар құрамында  көмбейде бар, көмбе дегеніміз –  жерге көмілген немесе басқа әдіспен  жасырылған, меншік иесін анықтау  мүнкін болмайтын не заңдарға сәйкес оларға құқығынан айырылған ақша немесе өзгеде бағалы заттар болып табылады. Азаматтық кодекс көмбені бөтен біреудін жерінен іздестіруге болмайтыны туралы норма енгізілді көнбе мүлікті меншіктенуші және көмбені тапқан адам осы көмбе құнының 50 пайызы мөлшерінде сияқы алуға құқылы. Сияқы бұл адамдар арасында осы баптың бір тере тармағында көзделген ережелер қолданыла отырып бөлінеді. Меншік құқығын алудың ең көп тараған томда негізі затты бөтен біреуге беруболып атбылады. Осындай жағыдайда шарт бойынша затты алушының меншік құқығы дәл қашан пайда болғанын анықтау маңызды. Азаматтық кодекістің 238 – бабы шарт бойынша мүлік алушының меншік құқығы, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, зат берілген кезден бастап пайда болу бекітеді –егер мүлікті еліктен айыру туралы шарт мемілекеттік тіркеуге немесе нотариялдық куәландыруға жататын болса, алушының меншігі құқығы тіркелген немесе ноторияттық куәландру кезден бастап, алшартты нотарияттың куәландыруы да, мемілекеттік тіркеуде қажет болған жағыдайда ол тіркелген кезден бастап пайда болады. Азаматтық кодекістің 238 – бабының диспоситивтік норма екендігін заң мәтінінен байқаймыз. Меншік құқығы аусар сәтте тараптардың келісімімен немесе арнаулы заңмен өзгертілуі мүнун меншік құқығына ие болу негіздерінің тізбесі ие болу негіздерінің тізбесі азаматтық кодекістік 235 – бабында қарастырылған, бірақ ол бәрін бірдей қамтыды деп айтуға болмай. Оған алдымен азаматтық кодекістің 235- бабында көрсетілген тізбелер өатысты: атап айтқанда, мына төмендегілер жатады: тұтыну тұрғын үй құрылыс, саяажай коперативының мүшелері жарна жинақтауға құқығы бар, пәтер саяжай және коператив осы адамдардың пайдалануна берген ескерту өзгеде үй жай үшін өзінің үлестік жарнасын толық төлеген басқа адамбар аталған мүліктің меншік құқығына ие болады. Демек бұл заттарды иелену үшін осы мүліктер үшін өзінің үлестік жарнасын төлесе жетіп жатыр. Жеке меншік азаматтардың және мемелекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді,сөйтіп, ұжымдық меншікпен азаматтардың меншігі «жеке меншік» деген терминің аясына бірігеді. Оларды біріктіру мемелекеттен бөліп қарау арқылы бұл меншікпен жұмысты ыңғайлы ұйымдастыруға байланысты, мәселен, салық саясатын жүргізуге,немесе мемелекеттік әкімшілік аппараттың жөнсіз араласуынан қорғайды. Мемелекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар өздеріне қарасты барлық мүліктің меншік иесі болып табылады. Мысалы, акционерлік қоғамның акциясының белгілі бір бөлігі мемелекетке тиесілі болғанымен, оны мемелекеттік меншік деп айтуға келмейді, себебі ол жеке меншік болып қала береді. Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара өзіндік меншік ұғымына сай келеді, сонымен бірге, біздің пікірімізше ол азаматтардың меншігіне деген жеке дара  және жеке меншік ішкі дифференциациясы болуы қажет. Жеке меншіктің ерекше түріне кондоминиум меншігі де жатады. Кондоминиумның әр алуан түрінің құқылық тәртібінің ерекшеліктері заң құжаттарымен айқындалады, ал «Тұрғын үй қатынастары туралы» заңда тұрғын үй кондоминиумы жайында айтылған. Азаматтық кодекстің 209-бабына сәйкес екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады. Меншік құқығының түрлеріне сипаттама берген кезде мүліктің құқықтық тәртібінің мазмұны мен ерекшелігі мүліктің қайсы бір түріне жататындығына байланысты келеді. Меншік құқығы бұл-заң актілерімен танылған және қорғалатын меншік иесінен затқа иелік ету пайдалану және билік ету өкілеттіліктерін жүзеге асыруды белгілейтін заттық құқық болып табылады. Меншік құқығы – қоғамдық игілікке жүзеге асырылуы тиіс және меншік иесі заңда белгіленген іс- әрекеттерге міндеттейді. Екі немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады. Жеке меншік азаматтардың және мемелекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді, заң құжаттарына сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез келген мүлік жеке меншікте болуы мүмкін. Мемелекеттік меншіктегі мүлік мемелекеттік заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен бекітіліп берілуі мүмкін.Жекелеген мемелекеттік мекемелердің иелігіндегі мемелекеттік мүліктің құқықтық режимінің ерекшеліктері заң актілерімен белгіленеді. Мемелекеттік мүлікті мемелекеттік меншіктің бір түрінен екіншісіне беру Қазақстан Республикасының мемелекеттік мүлік туралы заңнамалық актісіне сәйкес жүзеге асырылады. Мүлікті жеке меншіктен мемелекеттік меншікке ерікті және өтеусіз беру Қазақстан Республикасының мемелекеттік мүлік туралы заңнамалық актісінде айқындалатын тәртіппен жүзеге асырылады. Егер мемелекеттік органның, не лауазымды адамның заңдарға сәйкес келмейтін қалыпты немесе жеке құжат шығаруы салдарынан меншік иесінің және басқа адамдардың өзіне тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі құқықтары бұзылса, мұндай құжат меншік иесінің немесе құқығы бұзылған адамның талап қоюы бойынша сот тәртібімен жарамсыз деп танылады. Нақты іс бойынша сот шешім шығарған жағдайда мемелекеттік органдардың заң құжаттарына қайшы келетін құжаттары қолданылмайды, аталған құжаттарды шығару салдарынан меншік иесіне келтірілген залал тиісті мемелекеттік органның тиісті бюджет қаражатынан толық көлемінде өтелуге тиіс. Мемелекеттік меншік құқығының түрлері мен нысандарына сипаттама берген кезде мүліктің құқықтық тәртібінің мазмұны мен ерекшелігі мүліктің қайсы бір түріне жататындығына байланысты болып келеді.

Жанайдаров И. У. Проблемы  реализация  права  государственной  собственности. Алматы Қазақстан 1994ж.

                                             Меншік құқығының тоқтатылуы

      Азаматтық  кодекстің 249-бабы меншік құқығын тоқтатудың негізгі үлгі тізімін ұсынады: меншік құқығы меншік иесі өз мүлкін басқа адамдарға берген, меншік иесі өз мүлкін басқа адамдарға берген, меншік иесі меншік құқығынан бас тартқан,мүлік қираған немесе жойылған және заң құжаттарында көзделген өзгеде реттерде мүлікке меншік құұығынан айырылған жағдайда тоқтатылады.Меншік құқығын тоқтатудыңаталған негіздеріне меншік құқығынан бас тартуды ерекше бөліп қараған жөн.Меншік құқығынанбас тарту  мүлікке басқа тұлға меншік құқығын алған кезге дейін тиісті мүлікке қатысты меншік иесінің құқықтары мен міндеттерін тоқтатуға әкеп соқтырмайды.Азамат немесе заңды тұлға өзіне тиселі жер учаскесіне меншік құқығынан бас тарта алады.Иесіз мүлік ретінде есепке алынған күннен бастап бір жыл өткен соң мұндай жер учаскесі  жергілікті атқару органының талап етуі бойынша сот шешімі  негізінде мемелекет меншігіне қайтарылады.Заң меншік иесінен мүлікті ықтиярынсыз алуға байланысты қатынастарды бүге-шігесіне дейін реттейді.Меншік құқығын алып қою үшін:негіз заңда қарастырылған болу керек; соттың шешімі болуы міндетті.Азаматтық кодекстің 249-бабы 1-тармағы меншік иесінің міндеттемелері бойынша мүліктен ақы өндіріп алу қатынасы енгізілген.Мұндай өндіріп алу,егер шартта өзгеше көзделмесе, тек сот шешімімен жүзеге асады,бірақ бұл норма диспозивті болып келеді.Ақы өндіріп алудың басқалай жолы шарт арқылы болуы мүмкін. Ақы өндіріп алынатын мүлікке меншік иесінің меншік құқығы заңдарда көзделген тәртіп бойынша меншік құқығы көшетін адамның алып қойылған мүлікке меншік құқығы пайда болған кезден бастап тоқтатылады.Мүлікті меншік иесінен ықтиярынсыз алып қою заң құжаттарына сәйкес белгілі бір адамға тиселі бола алмайтын жағдайда жүзеге асады.Егер заң құжаттарымен жол берілетін негіздер бойынша заң құжаттарына сәйкес адамның өзіне тиселі бола алмайтын мүлік оның меншігінде болып шықса,бұл мүліктің  меншік иесі,егер заң құжаттарында өзге мерзімдер белгіленбесе,осы мүлікке меншік құқығы пайда болған кезден бастап бір жыл ішінде иеліктен айыруға тиіс. Егер меншік иесі мүлікті көрсетілген мерзімде иеліктен айырмаса, ол сот шешімімен иеліктен ықтиярынсыз айырылуға тиіс, бұл орайда меншік иесіне мүлікті иеліктен айыру жөніндегі  шығындарды шегеріп,оның құны өтеледі.Тәркілеу заң құжаттарында көзделген реттерде мүлік меншік иесінен жасаған қылмысы немесе өзге де құқық бұзушылығы үшін санкция түрінде сот тәртібімен тегін алуы мүмкін екендігін білдіреді. Тәркілеу тәркіленетін барлық мүліктің бәріне қолданылады. Қазақстан Республикасының  Қылмыстық кодексінің 51-бабында оған мынадай тұжырымдама берілген,мүлікті тәркілеу дегеніміз сотталған адамның меншігі болып табылатын мүліктің бәрін немесе бір бөлігін мемелекеттің меншігіне мәжбүрлеп өтеусіз алу, сондай-ақ мүлікті тәркілеу пайда күнемдік ниетпен  жасалған қылмыс үшін белгіленеді және Қылмыстық көдекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көзделген жағдайларда ғана тағайындалуы мүмкін.Мүлікті ықтиярсыз ақысыз сот шешімімен мемелекет меншігіне алып қою  мынадай жағдайларда жүзеге асады: егер мәміле қылмыстық мақсатқа бағытталып, екі тарапта да жұмысқа  ниет болған жағдайда олардың мәміле бойынша алғандарының немесе алуға тиісті болғандарының бәрі сот шешімі немесе үкімі бойынша тәркіленуге тиіс. Жерді және басқа табиғи ресурстарды алып қоюға байланысты қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының тоқтатылуы мүмкін.Азаматтық кодекстің 255-бабына сәйкес мемелекеттік органның меншік иесінен мүлікті алып қоюға тікелей бағытталмаған шешіміне,соның ішінде меншік иесіне тиселі үй,өзге де өсімдіктер мен құрлыстар бар жер учаскесін алып қою туралы шешіміне байланысты қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының заң құжаттары мен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана меншік иесіне құны тең мүлік беріп және өзге де келтірілген залалдарын өтей отырып, немесе меншік құқығының тоқтатылуынан келтірілген залалдарын толық көлемінде  өтей отырып, тоқтатылуына жол беріледі.Меншік иесі меншік құқығын тоқтатуа әкеп соқтыратын шешімімен келіспеген жағдайда оны дау сот тәртібі мен шешілгенге дейін жүзеге асыруға болмайды. Дауды қарау кезінде меншік иесіне келтірілген залалдарды өтеудің барлық мәселелері де шешіледі. Азаматтық кодекстің 249-бабының 3,4-тармақтарына сәйкес меншік құқының тоқтатылуы тізіміне жекешелендіру мемелекет иелігіне алу көзделген. Жекешелендіру дегеніміз мемелекет мүлкін жеке тұлғаларға, мемелекеттік емес заңды тұлғаларға  және шетелдің заңды тұлғаларына сату болып табылады, ол меншік иесі  мемелекеттің еркімен, арнайы заңмен айқындалған іс-әрекет шеңберінде жүзеге асады.Мемелекет иелігіне алу дегеніміз,азаматтар мен заңды тұлғалардың жеке меншігіндегі мүліктерді мемелекет қарауына айландыру болып табылады. Мұндай үрдіс заң құжаттары негізінде жүзеге асады әрі Қазақстан Республикасы меншік құқығын тоқтататын заң құжаттарын қабылдаған ретте, осы құжаттарды қабылдау нәтежесінде меншік иесіне келтірілген залалдарды меншік иесіне Қазақстан Республикасы толық көлемінде өтейді.Азаматтық кодекс мүліктің кездейсоқ жойылуы немесе кездейсоқ бүліну қаупі тәрізді меншік құқығын тоқтатуды және оны басқа біреуге ауыспайтындығын реттейді. Оған мүлікті тұтынуға байланысты мәселелерде жатады. Заттың жойылуы әдетте біреудің кінәсінен емес, аяқ астынан болатын жағдайларға, төтеп бергізбейтін күштерге байланысты орын алады, ондайда оның нәтежесіне ешкім де жауап бермейді. Ал мүліктің кездейсоқ жойылуына меншік иесі жауапты болады. Затты құртып жіберу меншік иесінің еркімен де, еркінен тыс болуы да мүмкін. Мысалы мұндай жағдай табиғат күшінің әсерінен немесе бөтеннің мүлкін жойған субъектілердің теріс қылығынан орын алады делік.Оның соңғы жағдайында меншік иесі келтірілген мүліктік залалдың орнын толтыруды талап етуге құқылы, ал егер мүлік сақтандырылып қойылса және апат нәтежесінде жойылса, онда шығынды сақтандырушы өтейді.Меншік иесі болып табылмайтын тұлғаның заттық құқықтарын тоқтату Азаматтық кодекстің 249-257 баптарындағы меншік құқығын тоқтату ережелері арқылы жүзеге асады, сондай-ақ заң құжаттарында, заңды тұлғаның жарғысында немесе меншік иесінің мүлік иесімен жасасқан шартында белгіленген тәртіп бойынша меншік иесінің шешімімен тоқтатылады. Меншік құқығы меншік иесі өз мүлкін басқа адамдарға берген, меншік иесі меншік құқығынан бас тартқан, мүлік қираған немесе жойылған және заң құжаттарында көзделген өзге де реттерде мүлікке меншік құқығынан айырылған жағдайда тоқтатылады.Меншік иесінің міндеттемелері бойынша мүліктен ақы өндіріп алу,егер шартта өзгеше көзделмесе, сот тәртібімен жүргізіледі.Ақы өндіріліп алынатын мүлікке меншік иесінің меншік құқығы заңдарда көзделген тәртіп бойынша меншік құқығы көшетін адамның алып қойылған мүлікке меншік құқығы пайда болған кезден бастап тоқтатылады. Мемелекеттік органның меншік иесінен мүлікті алып қоюға тікелей бағытталмаған шешіміне, соның ішінде меншік иесіне тиесілі үй, өзге де қора- қопсы, құрылыстар немесе өсімдіктер бар жер учаскесін алып қою туралы шешіміне байланысты қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының заң құжаттарымен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана меншік иесіне құны тең мүлік беріп және өзге де келтірілген залалдарын өтей отырып немесе меншік құқығының тоқтатылуынан келтірілген залалдарын толық көлемінде өтей отырып тоқтатылуына жол беріледі. Меншік иесі меншік құқығын тоқтатуға әкеліп соқтыратын шешіммен келіспеген жағдайда оны дау сот тәртібімен шешілгенге дейін жүзеге асыруға болмайды. Дауды қарау кезінде меншік иесіне келтірілген залалдарды өтеудің барлық мәселелері де шешіледі. Егер заң құжаттары мен жол берілетін негіздер бойынша заң құжаттарына сәйкес адамның өзіне тиесілі бола алмайтын мүлік оның меншігінде болып шықса, бұл мүлікті меншік иесі, заң құжаттарында өзге мерзімдер белгіленбесе осы мүлікке меншік құқығы пайда болған кезден бастап бір жыл ішінде иеліктен айыруға тиіс. Егер меншік иесі мүлікті көрсетілген мерзімде иеліктен айырмаса, ол сот шешімімен иеліктен ықтиярсыз айырылуға тиі, бұл орайда меншік иесіне мүлікті иеліктен айыру жөніндегі шығындары шегеріліп, оның құны өтеледі. Егер азаматтың немесе заңды тұлғаның меншігінде заң құжаттарымен жол берілетін негіздер бойынша сатып алуға арнайы рұхсат қажет етілетін зат азаматтың немесе заңды тұлғаның меншігінде болып шықса, ал меншік иесіне оны беруден бас тартылса, бұл зат осы меншік иесіне тиесілі бола алмайтын мүлік үшін белгіленген тәртіп бойынша иеліктен айырылуға тиіс. Меншік құқығы тоқтатылған кезде, егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше белгіленбесе, мүлік оның нарықтық құны негізге алына отырып бағаланады. Меншік иесі емес адамның заттық құқықтары азаматтық кодекстің 249-257-баптарында белгіленген ережелер бойынша, сондай-ақ заң құжаттарында, заңды тұлғаның жарғысында немесе меншік иесінің мүлік иесімен жасасқан шартында белгіленген тәртіп бойынша меншік иесінің шешімімен тоқтатылады. Мемелекеттік органның  меншік иесінен мүлікті алып қоюға тікелей бағытталмаған шешіміне, соның ішінде меншік иесіне тиесілі үй, өзге де қора- қопсы, құрылыстар немесе өсімдіктер бар жер учаскесін алып қою туралы шешіміне байланысты қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының заң құжаттарымен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана меншік иесіне құны тең мүлік беріп және өзге де келтірілген залалдарын өтей отырып немесе меншік құқығының тоқтатылуынан келтірілген залалдарын толық көлемінде өтей отырып тоқтатылуына жол беріледі. Меншік иесі меншік құқығын тоқтатуға әкеліп соқтыратын  шешіммен келіспеген жағдайда оны дау сот тәртібімен шешілгенге дейін жүзеге асыруға болмайды. Дауды қарау кезінде меншік иесіне келтірілген залалдарды өтеудің барлық мәселелері де шешіледі, мемелекеттік органның мүлік орналасқан тау баурайларын, су айдыны учаскелерін және басқа учаскелерді алып қою туралы шешіміне байланысты тиісінше қозғалмайтын мүлікке меншік құқығы тоқтатылған кезде қолданылады. Қазақстан Республикасы меншік құқығын тоқтататын заң құжаттарын қабылдаған ретте, осы құжаттарды қабылдау нәтежесінде меншік иесіне келтірілген залалдарды меншік иесіне Қазақстан Республикасы толық көлемінде өтейді. Меншік құқығы тоқтатылған кезде, егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше белгіленбесе, мүлік оның нарықтық құны негізге алына отырып бағаланады. Иеліктен айырылған заттардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну қаупі, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше белгіленбесе, сатып алушыда меншік құқығы пайда болумен бір мезгілде соған көшеді. Егер иеліктен айырушы адам заттарды беру мерзімнің өткізіліп жіберілуіне кінәлі болса немесе сатып алушы оларды қабылдау мерзімінің өткізіліп жіберілуіне кінәлі болса, кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну қаупі мерзімін өткізіп жіберген тарап көтереді.

     Меншік  құқығы меншік иесі өз мүлкін  басқа адамдарға берген, меншік  иесі меншік құқығынан бас  тартқан, мүлік қираған немесе  жойылған және заң құжаттарында  көзделген өзге де реттерде мүлікке меншік құқығынан айырылған жағдайда тоқтатылады. Затты құртып жіберу меншік иесінің еркімен де, еркінен тыс болуы да мүмкін, мысалы, мұндай жағдай табиғат күшінің әсерінен немесе бөтеннің мүлкін жойған субъектілердің теріс қылығынан орын алады делік, оның соңғы жағдайында меншік иесі келтірілген мүліктік залалдың орнын толтыруды талап етуге құқылы, ал егер мүлік сақтандырылып қойылса және апат нәтежесінде жойылса, онда шығынды сақтандырушы өтейді. Сонымен қатар меншік құқығының тоқтатылуы, меншік иесі меншік құқығынан бас тартқан жағдайда немесе мүлік қирап жойылған және заң құжаттарында көзделген өзге де реттерде  мүлікке меншік құқығынан айырылған жағдайда тоқтатылады және де меншік иесі болып табылмайтын тұлғаның заттық құқықтарын тоқтату, меншік құқығын тоқтату ережелері арқылы жүзеге асады, сондай-ақ заң құжаттарында, заңды тұлғаның жарғысында немесе меншік иесінің мүлік иесімен жасасқан шартында белгілеген тәртіп бойынша меншік иесінің шешімімен тоқтатылады.

                      Азаматтардың меншік құқығының меншігі мен мазмұны

       Қазақстан  Республикасы Конституциясының 26-бабы  мен Азаматтық кодекстің 191-бабына  сәйкес азаматтардың меншік құқығы  азаматтардың жеке меншігі түрінде  көрінеді.Жеке меншік – жеке  тұлғаның, жекелеген азаматтардың меншігі.Азаматтардың меншік құқығының пайда болуы жағдайына байланысты иеленудің –жеке және ұжымдық түрлері болады. Ал оның жеке түрі екі жолмен жүзеге асады, олар пайда түсіруді көздемей, дене және рухани қажеттілікті қанағаттандыру үшін болатын экономикалық қызметтің меншік түрі, ал екіншіден пайда түсіруге бағытталған жеке меншік болып табылады. Жеке кәсіпкерлік –азаматтардың тауарларға сұранымды қанағаттандыру арқылы пайда немесе жеке табыс табуға бағытталған ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкерлердің атынан, оның тәуекл етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады. Азаматтардың жеке меншігіндегі мүліктерді, егер заңда өзгеше көзделмесе, біріктіруге болады. Онда мүлік бір мезгілде бірнеше адамның иелігінде болып, олардың әрқайсысының үлесі айқындалады не айқындалмай-ақ бола береді, оны былайша айтқанда, үлестік меншік және бірлескен меншік деп те атайды. Азаматтардың меншігі экономикалық категория ретінде жеке меншіктенудің барлық түрлерін қамтиды. Азаматтық құқық азаматтың мүлікке меншік қатыстылығын, оны иеленуін, пайдалануын, және билік етуін реттейді және бұл мүлікті қорғауды жүзіге асырады. Осындай меншік қатынастарын реттейтін нормаларының жүйеге келтіретін жиынтығы азаматтардың меншік құқығын құрайды, бұл объективтік мағынадағы меншік құқығы болып табылады. Меншік құқығы субъективті тұлғалық мағынада азамат құқығының заң нормалары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иеленуі, пайдалануы және билік етуі.

       Азаматтардың меншік құқығы дегеніміз- оны өзіне тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету өкілеттілігі болып табылады. Азамат өз қалауынша өз мүлкіне қатысты кез келген қатынасты жасай алады. Жеке кәсіпкер, егер заңда өзгеше көзделмесе,кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға құқылы.Жеке кәсіпкерлік азаматтың өзінің иелігіне жататын меншік және басқа құқықтар негізінде жүзеге асады, сол құқықтар арқылы әлгі мүліктерді иеленіп , пайдаланып, оған билік етеді. Азаматтар заңға сәйкес өзінің қармағандағы ғимаратты, құрлысты, мекен-жайды, сондай-ақ көп пәтерлі үйдегі пәтерін кәсіпкерлік қызмет мақсатында жалға беруге құқылы. Өзіндік кәсіпкерлікті бір азамат меншік құқығы бойынша өзіне тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және оған билік етуге жол беретін өзге де құқыққа байланысты дербес жүргізе алады. Егер заңда өзгеше көзделмесе, жеке кәсіпкер сатуға арналған тауарларын кез келген жерде кез келген әдіспен сата алады. Жердің меншік иесі азамат меншік құқығына тән үш құқықты: еркің иелену, пайдалану және билік ету құқықтарын еншілейді. Азамат-меншік иесі өзінің мүлкін заң актілерінде тыйым салынбаған кез келген мәмілелерді жасауға, кепілдік беруге, сыйлауға, және мұра етіп қалдыруға құқылы. Азаматтық кодекстің 240-бабы 1-тармағына сәйкес мүліктің меншік иесі болып табылмайтын, бірақ өзінің жеке қозғалмайтын мүлкіндей он бес жыл бойы, не өзге мүлікті кем дегенде бес адал, ашық және ұдайы иеленген азамат ол мүлікке меншік құқығын алады. Меншік иесінің өз өкілеттілігінің жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемелекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс. Құқықтар мен заңды мүдделерін бұзушылық басқа нысандармен қатар, меншік иесінің өзінің монополиялық және өзге де басымдық жағдайын пайдаланып қиянат жасауынан көрінуі мүмкін. Меншік иесі өз құқықтарын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен

айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардаптарға жол берілмеу шараларын қолдануға міндетті.Конституцияның 6-бабының 2- тармағында меншік қоғам  иелігіне қызмет етуге тиіс делінген. Сондықтан да меншік иесі өз құқығын жүзеге асыру кезінде мүмкін болатын азаматтар мен айналадағы ортаға залалдың алдын алып, одан сақтанудың шараларын жасауға тиіс. Заң азаматқа белгілі бір дәрежеде міндеттер жүктейді. Мәселен, жеке кәсіпкер өзі өндірген өнімдердің сапасына жауап береді, оған жұмысы мен көрсететін қызметі жатады. Заң жер және тұрғын үй меншік иелері үшін, сондай-ақ азамат-кәсіпкерлер үшін тұтастай міндеттер ауқымын көлденең тартады. Азаматтардың меншік құқығы объектілеріне өкім ету бойынша өкілетті меншік иесінің өзінің қалауымен жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда, ол затұа деген өзінің меншік құқығын өз қалауымен басқа біреуге беруіне, мүлікті өзге тұлғаның пайдалануына ұсынуына толық еркіндікке ие болады, жеке кәсіпкер өзінің кәсіпкерлік ісін басқа бір тұлғаға тегін немесе ақылы түрде беруіне құқылы. Бұл орайда кәсіпкерлік істі беру толық көлемде не жартылай жүзеге асады. Кәсіпкерлік істі бөліп немесе толық етіп беру сол жөніндегі шартта көрсетілуі тиіс. Жеке кәсіпкердің қызметі ерікті не мәжбүрлеу тәртібімен тоқтатылуы мүмкін. Жеке кәсіпкердің қызметі ерікті тәртіппен кез келген-уақытта өзіндік кәсіпкерлік жағдайында жеке кәсіпкердің өздігінен қабылданған шешімінің бірлескен кәсіпкерлік жағдайында-барлық қатысушылардың бірлесіп қабылдаған шешімінің негізінде тоқтатылады. Бірлескен кәсіпкерлікті тоқтату үшін ол туралы шешім оның қатысушылары жақтап дауыс берсе, егер олардың арасындағы келсімде өзгеше көзделмесе, қабылданған болып есептеледі. Жеке кәсіпкердің қызметі мынадай жағдайларда мәжбүрлеу тәртібімен тоқтатылады,банкроттық және тіркеу кезінде қалпына келтірілмейтіндей сипаттағы заң бұзушылыққа жол берілілуіне байланысты жеке кәсіпкердің тіркелуін жарамсыз деп тану, немесе қызымет ленцензиялауға жататын болса, қызметті лицензиясыз не заң актілері тыйым салған қызметті жүзеге асыру; заңдарды күнтізбелік жыл ішінде бірнеше рет немесе өрескел бұза отырып, жүзеге асыру жағдайында актілерінде көзделген өзге де жағдайларда сот шешімі бойынша жүзеге асады. Жеке кәсіпкердің қызметі осы жоғарыда айтылғандардан басқа тағы мына жағдайларда іске асады олар, өзіндік кәсіпкерлік –жеке кәсіпкер –азамат әрекетке қабілетсіз деп танылғанда не ол қайтыс болғанда және отбасылық кәсіпкерлік пен жай серіктестік –егер осы тармақтың 1-тармақшасында аталған жағдаяттардың болуы нәтежесінде бірлескен кәсіпкерліктің бір қатысушысы қалса, немесе бірде-бір қатысушы қалмаса, сондай-ақ некенің бұзылуына байланысты мүлік бөлінгенде тоқтатылады. Сонымен қатар жер учаскісін уақытша пайдалануға беру туралы шарт жалға беру, жалдау шарты немесе өтеусіз пайдалану туралы шарт нысанында жасалады. Жер учаскесі жеке меншікте және ортақ меншікте бола алады.Жер учаскесі қанша дегенмен  азаматтық құқықтың объектісі болған соң қозғалмайтын мүлік ретінде оған Азаматтық кодекстің меншік туралы ережелері кеңінен қолданылады. Сонымен қатар азаматтардың меншік құқығы дегеніміз- оны өзі тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету өкілеттігі болып табылады. Азамат өз қалауынша өз мүлкіне қатысты кез келген қатынасты жасай алады, сонымен заң меншік иесінің  өз өкілеттігін жүзеге асырудың жалпы бағытын айқындап береді, жеке кәсіпкер, егер заңда өзгеше көзделмесе, кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға құқылы, жеке кәсіпкерлік азаматтың өзінің иелігіне жататын меншік және басқа құқықтар негізінде жүзеге асады, сол құқықтар арқылы әлгі мүліктерді иеленіп, пайдаланып, оған билік етеді. Өзіндік кәсіпкерлікті бір азамат меншік құқығы бойынша өзіне тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және оған билік етуге жол беретін өзге де құқыққа байланысты дербес жүргізе алады,егер заңда өзгеше көзделмесе, жеке кәсіпкер сатуға арналған тауарларын кез келген жерде, кез келген әдіспен сата алады. Азамат, коорператив мүшесі коорперативтен шығатын жағдайда өзінің жарнасын қайтаруды және басқа төлемдерін төлеуін талап етуге құқылы болып табылады. Жер учаскесіне меншік құқығы басқа адамға мәміле жасаған сәттегі барлық ауыртпалықтармен қоса беріледі, азамат, жер учаскесінің меншік иесі жер учаскесін уақытша пайдалану туралы шарттың негізінде жер учаскесін уақытша пайдалануға беруге құқылы. Жер учаскесін уақытша пайдалануға беру туралы шарт жалға беру, жалдау шарты немесе өтеусіз пайдалану туралы шарт нысанында жасалады. Жер учаскесі жеке меншікте және ортақ меншікте бола алады. Жер учаскесі қанша дегенмен азаматтық құқықтың объектісі болғаннан соң қозғалмайтын мүлік ретінде оған азаматтық кодекстің меншік туралы ережелері кеңінен қолданылады. Азаматтардың меншік құқығын жүзеге асыру шексіз бола алмайды. Меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыру басқа тұлғалар мен мемелекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс.Меншік иесі өз құқықтарын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардаптарға жол берілмеу шараларын қолдануға міндетті.

     Қазақстан  Республикасының азаматтары заңды  түрде алған қандай да болсын  мүлкін жеке меншігінде ұстай  алады. Меншік оның ішінде, мұрагерлік  құқығына заңмен кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді де  өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңда көзделген ерекше жағдайларда мемелекеттің мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін. Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Монополистік қызмет заңмен реттеледі әрі шектеледі, және де жосықсыз бәсекеге тыйым салынады. Меншік иесі өз меншігіне заңға сәйкес билік етуге құқылы болып табылады. Бұл өз мүлкін жекелеген адамға, қоғамға зиянды түрде,яғни, басқа адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, мемелекеттік заңды мүдделеріне нұқсан келтіре отырып пайдалануға болмайды. Меншік иесі басқалардан заңсыз иеленген өз мүлкін қайтаруын талап етуге құқылы, азамат басқа адамның қолында болып шыққан өз мүлкін таныды делік, егер заңсыз иеленуші мүлікті иесіне өз еркімен қайтармаса, соңғысы мүліктің қайтарылуын талап етіп сотқа жүгінуге құқылы болып табылады. Егер мүлік әлдекімнің кінәсінен бұзылса меншік иесі келтірілген зиянның орны толтырылуын сот арқылы талап етуге құқылы. Қазақстан қоғамының экономикалық негізінде меншіктің екі түрі бар олар; мемелекеттік және жеке меншік болып табылады. Мүліктік меншік – ол материалдық құндылық және пайдалану үшін, яғни, пайдалы қасиеттерін алу үшін құрылады. Меншік иесі өз мүлкін пайдалануға құқылы, бірақ меншікті пайдалану қоғам шеңберінде, адамдар арасында жүргізілуі және оларға, олардың заңды мүдделеріне зиян келтірілмеуі тиіс. Қазақстан Республикасында мемелекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады. Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам иелігіне де қызмет етуге тиіс, және де меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді. Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктермен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемелекет меншігінде болады. Жер, сондай- ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін. Кейде меншік иесінің талабы құқық бұзушының алдағы уақытта заңсыз әрекеттер жасауына тыйым салғызу болып келеді, ондайда сот жауапкерді бұдан былай заңсыз әрекеттерге баруға болмайтындығын міндеттеп, сол арқылы құқық бұзушылық әрекетке жол бермейді. Меншік иесімен жасалған шарт бойынша немесе заңмен алынған иеленуге иеленушінің титуалдық құқығы меншік құқығынан туындайды. Бұл жағдай меншік құқығын қорғау үшін тағайындалған азаматтық- құқықтық әдістермен заң шығарушыға титулды иеленуші құқығын қорғау үшін қолдануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар азаматтардың меншік құқығы дегеніміз, оны өзіне тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету өкілеттілігі болып табылады. Азамат өз қалауынша өз мүлкіне қатысты кез келген қатынасты жасай алады. Сонымен заң меншік иесінің өз өкілеттілігін жүзеге асырудың жалпы бағытын айқындап береді. Жеке кәсіпкер, егер заңда өзгеше көзделмесе, кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға құқылы. Азаматтар заңға сәйкес өзінің қармағындағы ғимаратты, құрылысты, мекен- жайды, сондай- ақ көп пәтерлі үйдегі пәтерін кәсіпкерлік қызмет мақсатында жалға беруге құқылы болып табылады.