Мемлекеттік қызмет пен басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық қылмыстарының мәселелерінің түрлері

Қызметтік жалғандық — формальдық құрамы бар  қылмыс. Ол қандай да болмасын қоғамға қауіпті зардаптардың болуына байланыссыз. Қылмыстық Кодекстің осы бабыңда көрсетілген әрекеттердің біреуі жасалған сәттен бастап аяқталған деп есептеледі. Лауазымды тұлғаның жалған құжатты пайдаланғандығы немесе пайдаланбағандығының мәні жоқ, бұл жағдайда жазалау шараларын айқындау кезінде сот ескереді.

Жалған  құжат жасау субъективтік жағынан  алғанда тікелей қаса қаналықпен істеледі.

  Жеке    бас   мүддесінің    мазмұнын   кек  алу,   жағымпаздық,  мансапқорлық, ықпалды  қамқорлық  отбасылық қызмет  көрсету, ықпалды  адамның қолдауы, қызметіне сай еместігін бүркемелеу және т.б. сияқты ниеттер құрайды. Пайдакүнемдіктің немесе өзге жеке мүдделіліктің болмауы осы қылмыс құрамының жоқ екендігін білдіреді.

Қызметтегі  әрекетсіздік (315 –  бап)

Қызметі бойынша қызметтік әрекетсіздіктің мәні лауазымды тұлға пайдакүнемдікпен немесе өзге де жеке мүдделілікпен өзінің кызметтік жағдайын пайдаланбауы, соның нәтижесінде заңда көрсетілген зардаптар туындауымен түсіндіріледі.

Кызметі бойынша әрекетсіздіктің белгілері  мыналар болып табылады:

а) лауазымды тұлғанын пайдакүнемдіктен немесе өзге жеке бас мүдделілігінен өзінің кызметтік міндеттерін атқармауы;

б) егер бұл азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға соқтырса;

в) олардың арасында себептік байланыстың болуы. 
Нақты бір тұлғаны Қылмыстық Кодекстің 315-бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін лауазымды тұлғаның, атап айтқанда қандай нақты әрекетті жасамағанын анықтау қажет, одан әрі карай осы әрекеттерді жасау оның қызметтік құзыретіне кіретіндігін анықтау және ең сонында, лауазымды тұлғаның осы әрекетті жасауға іс жүзінде мүмкіндігі болғандығын анықтау қажет.

Әрекетсіздіктің тек осындай нақты мазмүны  ғана лауазымды тұлғаны Қылмыстық Кодекстің 315-бабы бойынша жауапкершілікке тартуға негіз болады. Белгілі бір түрде әрекет ету міндеттілігі заңның немесе өзге де нормативтік актінің шарт бойынша қабылдаған міндеттемелерден, қызметтік ережеден, адамгершілік нормалары және т.б. тікелей көрсетуінен туындауы мүмкін.

Егер  лауазымды тұлға оның қызметтік  міндетіне жатпайтын әрекетті жасамаған болса, қызметі бойынша әрекетсіздік құрамы болмайды.

Егер лауазымды тұлға өзінің қызметтік  міндеттерін пайда күнемдіктен немесе    өзге   де   жеке    бас  мүдделігінен   атқармаса, соның   нәтижесінде   азаматтардың   немесе    ұйымдардың   құқықтары  мен   заңды   мүдделеріне    не   қоғамның   немесе    мемлекеттің   заңмен  қорғалатын   мүдделеріне    елеулі   түрде   нұқсан  келтірілсе   (елеулі түрде  нұқсан келтіру  және    пайдакүнемдік немесе  өзге    де  жеке    бас    мүдделілігі  түсінігі  Қылмыстық   Кодекстің   307 – бабына    түсіндірмеде   қараңыз  қызмет бойынша   әрекетсіздігі    үшін   қылмыстық   жауапкершілік болады.   

Қызметтік міндеттерді атқармаудан болған зардаптар — азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерінің не коғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде нұқсан келтірілуі арасындағы себептік байланыс айқындалған болуы тиіс. Оның болмауы қылмыстық жауапкершілікті жокқа шығарады.

Субъективтік  жағыңан бұл қылмыс тек қана қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Бұл туралы заңның өзінде — лауазымды тұлғаның өзінің қызметтік міндеттерін орындамауы деп тура көрсетуі осыны дәлелдейді. Қасақаналық тікелей де, сол сияқты жанама да болуы мүмкін.

Салақтык (316-бап)

Талданып  отырған қылмыс лауазымды тұлғаның қызметке адалдық тұрғысынан карамауы немесе қалай болса солай қарауының нәтижесінде өзінің қызметтік міндеттерін атқармауы немесе тиісті дәрежеде атқармауынан болады.

Қызметтік міндеттерді дұрыс атқармау деп  лауазымды тұлғаның өзінің қызметтік міндетін қызмет талаптарына сәйкес емес, тиісінше толық көлемде орындамауы, нысаны мен мәнін  сақтамай    орындау    әрекеттері    түсініледі.

Қызметтік міндеттерін тиісті дәрежеде атқармау  деген — лауазымды тұлғаның тиісті, қызметтік талаптарға сәйкес қызметтік міндеттерді кешіктіріп белгіленген мерзімдерді бұзып орындау лауазымды тұлғаның әрекеті , борышы талаптарынан туындайтын белгілі бір функцияларды уақытынан кешіктіріл, дұрыс емес нақтыланбаған түрде нашар орындау тұлғаның өз қызметін дұрыс атқармауын немесе тиісті дәрежеде атқармауы деп танылады.

Қызметтік салақтық құрамындағы әрекеттің лауазымды  тұлғаның өз міндеттерің уақтылы емес және тиісті дәрежеде орындамауы — қызметтік өкілетті теріс пайдалану кұрамындағы әрекеттерден (ҚК-тің 307-бабы) тек субъективтік жағы бойынша (занда тікелей белгіленген) ғана емес, объективті белгілермен де айтарлықтай дәрежеде ажыратылады. Қызмет жағдайын теріс пайдалану құрамындағы әрекеттер лауазымды тұлғаның өзінің қызмет жағдайын заңға қарсы пайдаланумен түсіндіріледі. Олар мүдделерге карсы жасалады, лауазымды тұлғаның қызметтік міндеттерін өрескел бұзады. Кызметтік салақтық құрамындағы әрекеттер — бұлар неғұрлым белсенді, неғұрлым қарқынды түрде жасалуға тиісті әрекеттер еді, оларды солай жүзеге асырғанда ғана лауазымды тұлғаның қызметі бойынша қойылатын талаптарға сәйкес келер еді. Егер алдыңғы әрекет өзінің материалдық мазмұнына қарай заңсыз болып есептелсе, екіншісі — лауазымды тұлғаның осы әрекеттерді орындау кезінде тиісті дәрежеде қарқындылық көрсетпеуінің, белсенділігі жеткіліксіз болғанының салдары болып табылады.

Заңның нұсқап отырғаны: лауазымды тұлғаның өзінің міндеттерін орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындалмауы олардың қызметіне "адал қарамауы немесе ұқыпсыз қарауы салдарынан" болады деп тұжырымдауында болып отыр.

Лауазымды тұлға салақтық жіберу кезінде оған берілген екілеттік, құзырет, өзіне тиесілі функцияларға тікелей қатысты әрекеттер жасайды, яғни ол әрекеттер оның қызметгік міндеттері аясында жүзеге асырылады. Лауазымды тұлғаны өзінің міндеттерін атқармағаны, сол сияқты түрліше әрекетсіздік үшін кінәлы деп тану үшін ол жасауы тиісті болатын нақты қызметтік әрекеттердің дәл айқындалуы талап етіледі. Сондықтан бәрінен бұрын лауазымды тұлғаның зандар мен заңдық актілерге сай тиісті құзыретін анықтап алған жөн, яғни салақтықка айыптау үшін лауазымды тұлға жол берген нақты кемшіліктерді айқындап алу қажет. Лауазымды тұлғаға оның міндетіне кірмейтін шараны қабылдамағаны үшін кінә тағылуы тиіс емес.

Қызметтік салақтықтың салдары көбінесе материалдық зиян келтіру түрінде көрінеді, бірақ салақтық нәтижесінде өзге де елеулі зияндар келтірілуі мүмкін.

Қызметтік салақтықтың субъективтік жағы менмендік  немесе немқұрайдылық түріндегі абайсыздықпен сипатталады. Талданып отырған баптың 2-тармағы осы қылмыстың ауырлататын жағдайы ретінде өлімнің немесе өзге де ауыр зардаптардың болуын көрсеткен. Өзге де ауыр зардаптар — факті мәселесі. Оларды анықтау нақты іс жағдайына байланысты. Бұл аса ірі материалдық зиян, бірнеше адамның денсаулығына ауыр зиян келтіру, қандай да болмасын дәрі-дәрмек немесе өнімді сату нәтижесінде азаматтардың елеулі санының улануы, өндірістің толық тоқтап қалуы және т.б. болуы мүмкін. Қылмыстық Кодекстің 316-бабы бойынша мұндай зардаптар лауазымды адамдардың кәсіптік міндетіне жатпайтын салақтығына байланысты болады. Сондықтан да дәрігердің, басқа да медицина қызметкерлерінің кәсіптік міндеттеріне ұқыпсыздығы немесе оған адал карамауы орын алса, онда олар лауазым адамы деп танылмауына байланысты іс-әрекеттерінен занда көрсетілген зардап орын алған жағдайда, олар жеке адамға қарсы қылмыстар үшін Қылмыстық Кодекстін 111, 114-баптары бойынша жауап тартылады.

ІІІ – тарау. Мемлекеттік    қызмет  мүддесіндегі  сыбайлас  жемқорлық   қылмыстарын   алдын алу  мәселелері

3.1. Сыбайлас  жемқорлық қылмыстарын   алдын – алу шаралары.

Сыбайлас  жемқорлықты  елде    орын   алып  отырған  жалпы саяси,  әлеуметтік   және  экономикалық   проблемалардың  салдары  деуге  болады.  Ол,   әдетте   қоғамның  жаңару кезінде   бой көтереді. Ал  ондай кезеңді бастан кешіріп отырғанымыз рас.  Сыбайлас  жемқорлықпен  күрестің  батыл шараларын қабылдамасақ, оны криминалдық, экономиклық   және   әлеуметтік    проблемадан саяси проблемаға  айналып,   мемлекеттің конституциялық   негізінен қауіп  төндіру мүмкін.

Елбасы  әр жыл сайынғы өзінің  халыққа жолдауын  халыққа жолдауын   жолдайды.   Сондықтанда еліміз   Н. Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан 2030» старатегиялық бағдарламасы  барлық Қазақстандықтардың    өсіп – өркендеуі, қауіпсіздігі  және  тұрмыс  жағдайының  жақсаруы» деп аталатын Жолдауында   сыбайлас  жемқорлық пен  аяусыз   күресті басты мақсат  қатарына    қойған, оны   құқықтық   мемлекет  орнатудың   шарты деп санаған.

Сыбайлас  жемқорлық  қылмысының   қоғам  үшін  қауіптілік   Қазақстан Республикасының өз  тәуелсіздігін алғаннан  кейін  - ақ, біліне  бастады.   Осыған  байланысты  Республикада  бұл  құбылысқа қарсы бағытталған заңдылық және ұйымдастырушылық шараларды қолға  алды.   Сыбайлас  жемқорлық туралы  1998 жылы   2 шілдеде    «Сыбайлас жемқорлықпен   күрес туралы» Заңы  қабылданды.  Қазақстан Республикасының Президентінің 2005 жылғы   23 желтоқсандағы «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің  2006 – 2010 жылдарға    арналған  мемлекеттік бағдарлама туралы» Жарлығы жарияланды. 2003 жылы   25 қыркүйекте  «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес» мәселесі  бойынша бірқатар  заңды актілерде өзгертулермен    толықтырулар   енгізу  туралы   Қазақстан Республикасының   Заңы  ҚР – ның Президентінің 2005 жылғы 14 сәуірдің    «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, мемлекеттік органдармен  лауазымды  адамдар  қызметіндегі  тәртіппен   реттілікті  нығайту  жөніндегі    шаралар  туралы» жарлығы, 2007 жылғы   21 шілдеде ҚР – ның  «Сыбайлас жемқорлыққа  қарсы  күресті  жетілдіру  мәселелер  бойынша өзгерістер мен  толықтырулар  енгізу  туралы».

 Сыбайлас  жемқорлықпен  күрестің   2006 –  2010 жылдарға   мемлекеттік  бағдарламасында   «сыбайлас жемқорлық әлеуметтік  - экономикалық даму, нарықтық  экономикаға   көшу, инвестицияларды   тарту   процестерін тежейді. Демократиялық мемлекеттің  саяси    және  қоғамдық институттарына  теріс ықпалын  тигізеді, мемлекеттің  келешек  дамуына    елеулі қауіп    төндіреді  деп  атап  көрсетілген.

Презиент Н.Ә. Назарбаев  Қазақстанның  әлемнің бәсекеге   қабілетті  50 елдің  қатарына  ену  бағдарламасын ұсынды, онда   сыбайлас жемқорлықпен   күрестің  жалпы  ұллттық бағдарламасын  дәйекті  түрде  жүзеге  асыру  керектігіе  баса назар  аударды. Президент  келесі  кезекте  өзінің  өткен  жылғы  халыққа  Жолдауында еліміздің  ішкі  және  сыртқы    саясатының   30 басым  бағыты  айқындалғанын  атап көрсетті.   Бүгін  осы   сыбайлас  жемқорлыққа қарсы күрестің  ең  маңызды    бағыттардың    бірі  - құқық  қолдануы мен құқықтық тәртіпті  нығайту    тәжірибесін    жетілдіру   барысын   талқылауды   жөн көрдім.  Сонымен  қатар, сыбайлас жемқорлықпен және  өзгеде қаржы ережелерін бұзушылықтармен   күресте  қаржы  полициясы  аз жұмыс  атқарып  отырған  жоқ, деп жалғады сөзін Мемлекет басшысы.   Бұл  бағыттағы   жұмыс  Елбасы  Н. Назарбаев заңдылықты  нығайтуды  қатаң бақылауына  алынған,   ол  Сыбайлас жемқорлықпен  күресті жетіліруді  талап етіп  отыр.

3.2. Қазақстан    Республикасының   халықаралық   Сыбайлас жемқорлықтағы ішкі  - сыртқы  жағдайы.

Халықаралық «Транспортенция  пен    интернешл» деректеріне  жүгінсек, Қазақстан  әлемдегі   мемлекеттер   ішінен   сыбайлас жемқорлық  бойынша  2000  жылы   65 – орынды  иеленсе, 2001 жылы 71 – орынға, 2002 жылы  92 орынға, 2003 жылы  100 орынға, 2004 жылы   122- орынға, 2005 жылы 101 – орынға   2006 жылы 96 – орынға 2007 жылы  103 орынға көтеріліпті. Бұл көрсеткіштің    өзін – ақ  осы кеселдің  ел ішінен   мендеп   кеткенін және  оны мемлекет   тарапынан күрделі шараларды    жасап жатқанына қарамастан  әлі тізгінделмей отырғанын   көрсетеді. 

Қазақстан  сыбайлас жемқорлық  деңгейі  жағынан  Гватемала, Лаос, Мянмо, Замбия, Нигаракуа және  Парагвай елдер қатарында екен. 10 балдық бағалауда  Қазақстан 2,6 балданған.  Ал мамандардың пікірінше, 3 балдан төмен баға  мемлекеттік   қызметкерлер  арасында  шарықтағанын  білдіреді.

ҚР – сы Статистика  жөніндегі  агенттігінің   есебі  бойынша,   елдегі  көлеңкелі  экономиканың    деңгейі ІЖӨ – нің   22 процентін  құрайды.  Үкімет  бұл көрсеткішті төмендетіліп   берілген  деп  санайды.   Ол кемінде  40 %  ал кейбір салаларларда одан  да  жоғары   болса керек.   ҚР – сы  Бас прократурасының құқықтық  статистика деректеріне сүйенсек  жыл  сайын  сыбайлас  жемқорлық   күресі  көбейіп және  ашылуда өскен, 2006 жылдың  Республика бойынша 10 айда  1594 сыбайлас  жемқорлық қылмысы тіркеліпті,   яғни  ол  26,4 %  ға  артқан. Ал,  2007 жылдың  5 айында, өткен жылдың  сол кезенімен салыстырғанда,   сыбайлас жемқорлық    қылмыстарының ашылуы  11,9 %  - ға  (929 – дан 1040 фактіге дейін) өскен.  Бірақ қалайда жазалану    принципі  іске  аспай отыр. Мысалы, 2005 – 2006 жылдары 1844 қылмыстың тергеуі аяқталған, олардың 1215 – сі сотқа жіберілген, ал  304 ақтамайтын негізде, 325 ақтайтын негізде   қысқарған, 179 қылмыстық істің жүргізілуі  тоқтатылған.   Бар болғаны 219 адам  бас бостандығынан   айыруға,   олардың жартысынан  көбісі (127) 3 жылға дейінгі мерзімге  созылған. 440 адамға  шартты  жаза беріллген.  Бірінші сатыдағы соттта  және  апелляциялық тәртіпте   247 адам   қылмыстық істері  қысқарып,    30  адам  ақталған.

Мемлекет  сыбайлас  жемқорлықпен  күресу   барысында   лауазымды  адам  2007 жылдың  қорытындысы   бойынша  1700  іс қозғалыпты.  Ал  коррупцияға   қарсы   агенттік   өткен жылы  осындай  1330 қылмысты   әшкерлеген. Бас  прокурор  Р. Түсіпбековтың  мәлімдеуінше  құқық  қорғау өкілдері - 191  қызметкерлері, әділет  саласының  өкілдері – 134, кеден  органдарының  қызметкерлері – 42, сот  орындаушылары -34, судиялар – 29, қаржы полициясы – 18 рет сыбайлас  жемқорлық  әректтеріне  жол  береген. Бұған  қоса осы  қылмыстардың    8 Ұлттық қауіпсіздік   комитенің, 3 – еуі прократура  органдарына  тиесілі.