Мемлекеттік қызмет пен басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық қылмыстарының мәселелерінің түрлері

ШЖН – ОБ – 001/13 – 2005

Мазмұны

 

Кіріспе......................................................................................................................3

Негізгі бөлім

 

І – тарау. Мемлекеттік  қызмет пен басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас  жемқорлық қылмыстарының мәселелерінің  түсінігі.

1.1.Мемлекеттік  қызмет  пен  басқару мүддесіне  қарсы қылмыстарының   мәселелері жалпы сипаттамасы және  белгілері.................................................7

1.2. Сыбайлас жемқорлық  қылмыстарының  түсінігі.........................................9

1.3.Сыбайлас  жемқорлыққа   қарсы  күрес  туралы  заңы  ...............................11

 

ІІ – тарау. Мемлекеттік  қызмет  пен  басқару мүдделеріне  қарсы сыбайлас жемқорлық   қылмыстарының мәселелерінің түрлері.

2.1. Мемлекеттік  қызмет пен басқару мүддесіндегі  қылмыс  құрамдары...........................16

2.2. Сыбайлас  жемқорлық  қылмыстарының  жекелеген   құрамдары.............28

2.3. Мемлекеттік қымет   мүддесіндегі  өзгеде  қылмыстар..............................37

 

ІІІ- тарау. Мемлекеттік қызмет  мүддесіндегі  сыбайлас  жемқорлық қылмыстарын алдын – алу мәселелері

3.1. Сыбайлас  жемқорлық   қылмыстарын  алдын – алу  шаралары.................43

3.2. Қазақстан  Ресубликасында  халықаралық   сыбайлас жемқорлықтағы ішкі – сыртқы  жағдайы........................................................................................44

 

Қорытынды ........................................................................................................49

Пайдаланылған әдебиеттер ..............................................................................53   

 

 

 

 

Кіріспе

Қазақстан    Республикасы   Кеңестік  үкіметінің  өз   тәуелсіздігін   алағанан   кейін    ақ   біліне   астады.   Мемлекеттік   аппарат   шенеуніктерінің    сыбайластыққа   салынуына  бастап  белгілі  бола  бастаған   еді.   Қазіргі    әлеуметтік    проблемелерға   байланысты   Қазақстан  Республикасының   қылмыстық   кодекстің   13   тарауы    мемлекеттік    қызмет  пен    басқару  мүдделеріне   қарсы    сыбайластық   жемқорлық  және   өзге де   қылмыстарға     арналған  1959  жылғы    Қазақ  ССР    Қылмыстық кодексінде  мұндай   тарау    жоқ еді, керісінше   «Лауазымды   қылмыстар»   деген   тарау  (V)  бар  болатын. Қоғамызда   орын   алған   күрделі   әлеуметтік  - экономикалық, саяси    өзгерістердің    нәтижесінде   мемлекеттік    қызметтер   атқаруға   уәкілетті    адамның не  оған   теңестірілген   адамның   лауазымды   адамдардың    қылмыстары    мемлекеттік    органның  аппараты   жүйесінде   немесе    коммерциялық   және   өзге   де    ұйымдар   жүйесінде    айқындалды.

Бүгінде   сыбайлас   жемқорлық   секілді  дертпен   жекелеген    мемлекеттер   өз    бетімен  күресе    алмайды.   Әсіресе,   жаһандану  заманында   сыбайлас   жемқорлықтың     иегі жоқ , ол   бір   елден   екіншісіне   оңай көшіп   жүре береді.   Бұл   оңай   іс емес.  Бұл    дерттің    тамыры    тереңде    жатыр. Мұның    дәлелі  XV ғасырдың    өзінде   Британ  парламенттінде    осы мақсатта     шулы   даулар   орын  алған. 

Көптеген   мемлекеттік    және    жекелеген   құрамдас    жүйелерде    сыбайлас    жемқорлық   төңірегінде    қалыптасқан  жағдай  бөлек    алып  бара    жатыр.    Сыбайлас    жемқорлыққа   қарсы   ғаламдық   және   ұлттық  деңгейлердегі    маңызды    қадамдарға    қарамастан   оның    халықаралық   қауымдастықтың    алдына    қойып    отырған кедергілері   әлі де    бар.  Сыбайлас   жемқорлықтың    қылмыстық - құқықтық көрініс   түрлері    туралы  да   өптеген   пікірлер   бар.    Көптеген     професорлар  сыбайлас   жемқорлыққа    анықтама    берген.

Профессор  Н. Кузнецова  сыбайлас  жемқорлықты    әлеуметтік   көлеңкелі  құбылыс  деп    көрсетіп, оның    бір  тұлғаны    екінші  бір  тұлғаның    сатып   алуынан   тұратынын   анықтайды. Профессор   А.И. Долгова  осындай    пікірді  қолдай   отырып,  корупцияны    мемлекеттік    немесе   басқада   қызметкерлердің  жеке басының   пайдасы үшін   ресми    қызметтік    өкілеттіліктерін  және    соған   байланысты    беделдері  мен    мүмкіндіктерін    сатуы    немесе  сол   үшін  сатылуы    деп    атап   көрсетеді. Бұл   дегеніміз   корупция  ұғымын   парақорлықпен теңестіру    деген сөз.  Басқалар   корупцияны   шенеуніктердің  өз  қызмет бабын   жеке   пайдасы    үшін   қолдануға   негізделген   басқару    аппаратының іріп – шіруі деген   анықтама  береді. Бұл  жағдайда    олар «cor»   (дене) сөзін негізге    алып   корупция    деген   сөзге  латын  тілімен   сөзбе   сөз   дененің   іруі іріп – шіруі  процесі    деп   анықтама   келтіреді. Осы    мәселені    түбегейлі  зерттеп    жүрген   профессор   В.В. Волженкин «сыбайлас    жемқорлық  дегеніміз – әлеуметтік   құбылыс  болып   табылатын   биліктің    іріп – шіруі, мемлекттік   функцияны    атқаруға   өкілетті    мемлекеттің    немесе    басқа    да   соларға    теңестірілген  адамдардың  өз  қызмет бабын, қызмет   статусы  мен     беделін   жеке  басының   баюы    мақсатында   немесе  топтық   мүдде  үшін   пайдалануы   деп    анықтама   берді.    

Осы    анқтамаға    сүйенсек , сыбайлас    жемқорлықтың    парақорлық  шегінен   шығып   кететіні  байқаймыз.

Сыбайлас    жемқорлық – мемлекеттік    лауазымды    адамның   өзінің    билік   өкілеттігін  және   өзіне    берілген   құқықтарын   белгілелеген   ережелерге    қайшы   жеке    басының    пайдасына  қолдануы. Бұл  термин   көбіне    бюкрократялық  аппаратқа    және    саяси   элитоға    қатысты    қолданылады.

Сыбайлас    жемқорлыққа      тән   белгі лауазымды адамның    әрекеті   мен оған   жұмыс    берушінің мүдделері арасындағы    немесе     таңдап   алынған   тұлғаның   әрекеті    мен   қоғам   мүдделерінің   арасындағы    қайшылық  болып    табылады.

Сыбайлас  жемқорлықтың    көптеген   түрлері    лауазымды    адам   жасаған   алдау-арбауға   ұқсайды  және   мемлекеттік    билікке  қарсы  жасалған   қылмыстар  қатарына    жатады.

Сыбайлас   жемқорлыққа    дискрециялық  билікке, яғни    өзіне    тиесілі    емес   ресеурстарды    өз  қалауынша    бөлу  билігіне    ие    кез    келген  адам  шенеунік, сот, құқық   қорғау  орындарының    қызметкері, әкімші , дәрігер   және   т.б.    ұшырауы    мүмкін.    Сыбайлас    жемқорлыққа   жетелейтін  басты    нәрсе    билік    өкіметтігін   пайдалана   отырып   экономикалық   пайда  табу  мүмкіндігі, ал  басты  қаупі   - оны    әшкереу   мен   жазалау.  Сыбайлас   жемқорлықтың  тарихи      жаныры  жақсы жағдайға   ие   болу  үшін    сыйлық   жасау    дағдысынан    бастау  алады.   Қымбат   сыйлық   адамды өзге   сұраушылардың    арасынан   бөліп алып, оның   өтініші    орындауына    мүмкіндік   беретін   болған.   Сондықтан   алғашқы    қауымдық   қоғамда   дінбасыларға    көсемге    ақы   төлеу   қалыпты    жағдай   саналған.   Мемлекеттік   аппараттың  күрделенуі    мен  орталық   үкімет   билігінің  күшеюі   нәтижесінде  кәсіби    шенеуніктер  пайда болды, олар    билеушілердің   ойынша    белгіленген   жалақыға    қанағаттануына    тиіс   еді.   Ал   іс   жүзінде    шенеуніктер   өзінің   қызмет   жағдайын  өз жағдай  өз  кірістерін   құпия түрде   көбейтуге    қолдануға ұмтылды.

Сыбайлас  жемқорлықтың   ең  қауіпті    түрлері   қылмыстық   іске    жатады.   Сыбайлас    жемқорлықпен   күрестің    батыл   шараларын   қабылдамасақ   оның      криминалдық   экономикалық   және    әлеуметтік    проблемадан   саяси    проблемаға    айналып, мемлекеттің    конституциялық   негізіне    қауіп төндіруі  мүмкін. Сондықтан    да    еліміз  Н.Ә. Назарбаев өзінің    «Қазақстан  2030» . Барлық   Қазақстандықтардың    өсіп   өркендеуі ,  қауіпсіздігі    және    тұрмыс   жағдайының    жақсаруы  деп   аталатын  Жолдануында    сыбайлас   жемқорлықпен  аяусыз   күресті    басты    мақсаттар  қатарына қойған, оны    құқықтық   мемлекет  орнатудың    шарты  деп    санаған. 

Бұл бағыттағы   жұмыс    Елбасы  Нұрсылтан   Әбішұлы    Назарбаевтың    қатаң    бақылауына    алынған, ол   сыбайлас   жемқорлықпен   күресті    жетілдіруді    талап   етіп  отыр.  

Елбасының    сыбайлас    жетқорлықпен   күресінің  2006 – 2010   жылдарға    арналған    және    Қазақстанның   әлемнің    бәсекеге    қабілетті  50 елінің   қатарына  ену   бағдарламасын   ұсынды,   онда   сыбайлас    жемқорлықпен   күрестің    жалпы   ұлттық   бағдарламаларын   дәйекті түрде   жүзеге    асыру   керектігіне    баса    назар   аударды.

Сыбайлас    жемқорлық  қылмысының    қоғам  үшін   қауіптілігі    Қазақстан  Республикасы  өз    тәуелсіздігін алғанан   кейін   ақ   біліне    бастады,   мемлекеттік    аппарат   шенеуніктерінің   сыбайластыққа    салынуы    әу бастан   белгілі   бола    бастаған   еді.   Осыған    байланысты    республикада  бұл құбылысқа    қарсы    бағытталған  заңдылық   және     ұйымдастырушылық   шаруаларды   қолға    алды.  1992   жылы  17  - наурызда    Қазақстан  Республикасының   Президентінің    «Ұйымдасқан  қылмыстық   нысандары  және    сыбайлас    жемқорлыққа    қарсы    күрес    шараларын күшейту    туралы  жарлы  шығып 1994  жылы    Ұйымдасқан   қылмыс    пен  күрес    жөніндегі    Республикалық   комиссия  құрылды.   Оған  қоса   1997  жылы 5  қарашада  «Ұйымдасқан қылмыспен  сыбайлас  жемқорлыққа   қарсы    күресті  одан   әрі   өрістету    шаралары    туралы    Қазақстан   Республикасының  Президентінің    Жарлығы   қабылданды. Ал   1998   жылы   шілдеде   «Сыбайлас    жемқорлықпен   күрес    туралы»   Қазақстан    Республикасының    Заңы    қабылданды.

Осымен    байланысты    Қазақстаннның      посткеңестік     кеңестікте    алғашқылардың    бірі    болып   сыбайлас    жемқорлыққа    қарсы   заң    қабылдағанын   атап   көрсетеміз.            

 

 

 

І – тарау. Мемлекеттік  қызмет мүдделеріне   қарсы сыбайлас  жемқорлық қылмыстар түсінігі.

1.1.Мемлекеттік қызмет мүддесіне  қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы және  белгілері

Қылмыстық  кодекстің 13-тарауы "Мемлекеттік қызмет мүдделеріне  қарсы қылмысқа" арналған. 1959 жылғы  Қылмыстық кодексте мұндай тарау  жоқ еді, керісінше "Лауазымды  кылмыстар" деген тарау (V) бар болатын. Қоғамымызда орын алған күрделі әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістердің нәтижесінде лауазымды адамдардың кылмыстары мемлекеттік

органның аппараты жүйесінде немесе коммерииялық және өзге де ұйымдар жүйесінде істелетіні айқындалды. Осыған орай бұрынғы Кодекетегі лауазымдық қылмыстар деген тарау лауазымды адамдардың қызмет бабын пайдалана отырып істейтін қоғамға қауіпті іс-әрекеттерінің мәніне қарай коммерциялық және өзге де ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы және мемлекеттік қызметкерлеріне қарсы қылмыстар болып жеке екі тарауға бөлінеді. Мұндай бөлінудің негізгі қылмыстың объектісі мен субъектісі болып табылады. Мемлекеттік емес ұйымдардың лауазымды адамдарының қылмысты іс-әрекеті сол ұйымдардың бір қалыпты жұмысына кедергі келтіреді және олардың мемлекеттік аппарат қызметіне еш қатысы болмайды.

Осы екі органның — мемлекеттік немесе коммерциялык және өзге ұйымдардың лауазымды адамдарының  атқаратын функцияларында елеулі өзгерістер бар. Сондықтан да осы тұрғыдағы  кылмыстар үшін жауаптылық Кодекстің арнаулы 8-тарауында көзделген. Жалпыға мәлім бірқалыпты дұрыс қызмет атқаратын мемлекеттік органдардың қызметі ғана қоғамның экономикалық дамуына, оның мүшелерінің құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге қабілетті. Осыған орай мемлекеттік аппараттың қызметін корғау, оған қылмыстық қол сұғуды болдырмау ең маңызды мәселе болып табылады. Өйткені мемлекеттік аппарат қоғамды басқару жүйесінің қажетті белгісі болып, ондағы жүріп жатқан процестердің реттеушісі болып табылады. Жаңа Қылмыстық кодексте қызмет борышын адал атқаратындардың мүдделерін қорғайтын көптеген баптар баршылық, сонымен бірге өз қызметтеріне қиянат жасайтындарға заң алдындағы қатаң жауаптылықта көзделген.

Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарды  бір тарауға біріктіруге негіз болған мына төмендегідей ортақ белгілері бар: 1) Бұл тұрғыдағы қылмыстар негізінен арнаулы субъект — мемлекеттік қызметші немесе мемлекеттік органның лауазымды адамдары арқылы жасалады.

2. Бұл тараудағы кылмыстар қызмет өкілдігін пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
3. Лауазымды адамдардың қылмысты іс-әрекеттері мемлекеттік аппараттың дұрыс, заңды қызметін қызмет мүддесіне кайшы түрде бұзады.

Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың топтық объектісі — мемлекеттік аппараттың дұрыс, бірқалыпты қызметі; қосымша тікелей объектісіне — азаматардың ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамның мемлекеттің заңды мүдделері жатады.  Кейбір қылмыс  құрамдарының міндетті белгісі — қылмыс заты болады: материалдық сыйақы 311,312,313-баптар), ресми құжат (314 - бап).  Объективтік жағынан —мемлекет  мүддесіне    қарсы  қылмыстар материалдық құрам   (ҚК-тің 307, 308, 309, 315, 316-баптары және формальдық  құрам (ҚК-тің 310, 311, 312,314 баптар) болын бөлінеді.

Субьективтік  жағынан бұл қылмыстар негізінен қасақана кінә нысанымен жасалады, тек қана салақтық (316-бап) абайсыздық түріндегі кінә нысаны арқылы жүзеге асырылады. Қызмет өкілеттігін теріс пайдалану (307-бап), қызметтік жалғандық (314-бап) жасау құрамдарының субъективтік жағынын қажетті белгісі ретінде заңда пайдакүнемдік немесе өзге де жеке басының мүддесі көзделген.

Осы тараудағы  қылмыстардың субъектісі — мемлекеттік  қызметші немесе мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдары болады. Тек қана ҚК-тің 312, 313-баптарының субъектісі жай  адам болады. Олардың түсінігіне ҚК-тің 307-бабына талдау жасағанда толық тоқталамыз.

 

1.2. Сыбайлас  жемқорлық  қылмыстарының түсінігі

Осыған орай сыбайлас жемқорлыққа анықтама бермес бұрын осы құбылысқа тән негізгі  сипаттарды теориялық жағынан белгілеген жөн секілді.

Олар: Кейбір қылмыс  құрамдарының міндетті белгісі — қылмыс заты болады: материалдық сыйақы 311,312,313-баптарды қарастырады.

Сыбайлас жемқорлықтың орын алатын салалары жергілікті өзін-өзі  басқару және мемлекеттік билік  органдары болып табылады. Кейбір авторлар бұл салаға коммерциялық және басқа да ұйымдарды қосып, аясын кеңітеді. Ал бұған толық негіз жоқ. Сыбайлас жемқорлықтың қауіптілігі сол - мұндай қоғамға қауіпті іс-әрекет орын алған кезде мемлекеттің және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының беделіне зор нұқсан келтіріліп, нәтижесінде олардың әлсіреуіне әкеліп соғады.