Мемлекеттік қызмет пен басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық қылмыстарының мәселелерінің түрлері

Мынадай іс-әрекеттер  лауазымды адамның өзінің қызметтік өкілеттігін пайдалануы деп түсініледі, егер ол іс-әрекет оның қызметтік өкілетінен туындайтын болса және осы лауазымды адам атқарып отырған қызметінің арқасында берілген құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыруға байланысты болса.

Лауазымды адамның әрекеті деп лауазымды адам оның атқарып отырған қызмет жағдайының арқасында ғана жасай алатын әрекетін айтуға болады. Әрекетсіздік дегеніміз лауазымды адамның қызметтік парызы бойынша орындауға міндетті қызметтік міндеттерін орындамауын айтамыз. Қызметтік жағдайын пайдаланумен байланысты емес жасалған әрекет немесе әрекетсіздік қызметтік өкілетті теріс пайдалану ретінде қаралуы мүмкін емес.

Лауазымды адамның  іс-әрекеті егер ол қызметтік парызын  бұзса, яғни лауазымды адам өзінің қызмет жағдайын қызметтік мүддеге қайшы келетіндей пайдаланған жағдайда ғана ҚК-тін 307-бабы бойьшша қылмыс ретіңде қаралады

Егер іс-әрекет мемлекеттік аппаратқа қойылатын жалпы міндеттер мен талаптарға тұтастай алғанда, сол сияқты жекелеген билік құрылымдары немесе басқару буындары орындайтын міндеттерге объективті түрде қайшы келетін болса, аппараттың белгіленген принциптері мен жұмыс тәртібін, ең алдымен заңдылық принциптерін бұзған болса, қызметтік мүдделерге қарсы жасалған деп танылады.

Қызметтік мүдде  деп, сондай-ақ нақты бір мекеменің кәсіпорынның қалыпты жұмыс барысын, тәртіптің, жеке және заңды тұлғалардың заңды құкықтары мен мүдделерінің сақталуын түсіну керек. Қызмет мүддесі талаптарының бұзылуы қай уақытта болса да лауазымды адамның іс-әрекетінің заңсыздық сипатымен көрінеді.

Егер лауазымды  адамның қызметтік өкілетін заңсыз пайдалануының салдарынан заңда  көзделген белгілі бір зиянды зардаптар туындаған болса, осындай  жағдайда ғана ол қылмыстық жауапкершілікке  тартылады.

Қызметтік өкілетті теріс пайдалану, билікті және кызметтік өкілетті шамадан тыс асыру, қызметтегі әрекетсіздік, салақтық Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде азаматтардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделеріне немесе қоғамның және мемлекеттің заңмен қорғалатын мүддесін елеулі түрде бұзудан тұрады, яғни 1959 жылғы Қазак ССР Қылмыстық кодексіндегі зиян шектірудің нұсқалығынан айырмашылығы Казақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі — "елеулі түрде бұзу" деген басқа терминді қолданады. Мүдделерді бұзудың "елеулілігі" деген белгі — бірнеше жағдайға байланысты болатын баға беру түріндегі түсінік.

Азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін не қоғамның, мемлекеттің  заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға, ең алдымен заңмен қорғалатын объектілерге елеулі түрде материалдық және моральдық зиян келтіру жатқызылуы тиіс.Материалдық зиян мүліктік, жеке бастық және ұйымдық зиян болып бөлінеді.Мүліктік зиян қылмыс жасалған сәттегі республиканың   зандарында белгіленген ең төменгі есептік көрсеткіштің еселенген мөлшеріндегі ақшаға сәйкес айқындалады. Жеке басқа келтірлген зиян егер ел жәбірленушінің денсаулығына жеке орта ауырлықтағы зиян келтірілсе, елеулі түрде деп санауға болады.Мүліктік, жеке бастық және ұйымдық зияндар бағытау сипатында болады, ал моральдық зиянның дәрежесі ақшалай бағалауға келмейді.

Азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін не қоғамның, мемлекеттің  заңмен қорғалатын мүдделерін жоғарыда келтірілген бұзудың жиынтығы —  істің нақты жағдайы бойынша  лауазымды адамдардың аталған қылмыс түрлерінің қоғамға қауіпті зардаптарын құрайды.

Лауазымды адамдардың заңсыз іс-әрекеттері мен пайда болған зардаптарының арасында келтірілген  себептік байланыс болуы керек. КСРО Жоғарғы сотының Пленумы атаған санаттағы істерді қарау кезінде — соттарға өзінің 1990 жылғы 30 наурыздағы «Билікті немесе қызмет жағдайын теріс пайдалану, билікті немесе қызметтік өкілетті шамадан тыс асыру, салақтық және лауазымдық жалғандық туралы істер бойынша сот практикасы туралы» қаулысында келтірілген зиянның сипаттамасын, сондай-ақ «сотталушының әрекеті (әрекетсіздігі) мен зиянның арасындағы себептік байланыстың бар екендігі анықталуы және үкімде көрсетілуі тиіс» деп атап көрсетті.

Өзге де жеке мүдделілік, мүліктік емес сипаттағы, мансапқорлық пайда күнемдік, ықпалды қамқорлық көрсету, отбасылық кек, қызғаныш, көре алмаушылық, нәрсенің шын тұрпатын боямалап көрсету, өзара қызмет көрсету, өзінің атқаратын қызметіне сәйкес еместігін бүркемелеу сияқты себептерді басшылыққа ала отырып пайда табуға ұмтылушылықтан көрінуі мүмкін.

Мемлекеттік    қызметшісі    түсінігі  «Мемлекеттік   қызмет   туралы»   Қазақстан   Республикасының   1999  жылғы  23   шілдедегі  заңының1 – бабында   берілген. Соған    сәйкес    ақы    төленетін   мемлекеттік    қызметте   істейтін   және    мемлекеттік    міндеттер  мен   фукцияларын   іске  асыру  мақсатында    мемлекеттік    органдар   атынан   заңға    сәйкес    өкілеттікті    жүзеге    асыратын   Қазақстан  Репсуликасының  азаматы    мемлекеттік  қызметші болып табылады. Барлық  мемлекеттік қызметшілердің ішінен Қазақстан Республикасының жаңа ҚК бойынша қаралып отырған қылмыстардың субъектісі болып танылуы мүмкін жекелеген лауазымды тұлғалардың санаттары ерекшеленеді: 1) өкімет өкілі функциясын тұрақты, уақытша немесе арнайы екілеттік бойынша жүзеге асыратын мемлекеттік қызметшілер; 2) мемлекеттік органда не Қарулы Күштерде немесе Қазақстан Республикасы басқа да әскер құрамында және әскери құрамаларда ұйымдастыру-реттеу немесе әкімшілік-шаруашылық функцияларды тұрақты, уақытша немесе арнайы өкілеттік бойынша жүзеге асыратын мемлекеттік қызметшілер.

Өз қызметінің түріне қарай оларға бағынышты қызметкерлерге қатысты ғана емес, сонымен бірге олардың әкімшілік бағынысында, оларға қызметтік бағыныстағы емес азаматтарға қатысты да өкіметтік функцияларды жүзеге асыру өкілеттігі берілген адамдар өкімет екілі деп танылады.

Өкімет  екілдерінің функциялары өкіметтің  барлық салаларында жүзеге асырылады — заң шығару; республикалық деңгейдегі, сол сияқты жергілікті өзін-өзі басқару деңгейіндегі атқарушылық және сотта. Парламент Мәжілісінің депутаттары мен Сенаттың сенаторлары, сондай-ақ мәслихаттардың депутаттары заң шығару өкілеті саласындағы өкімет өкілдері болып табылады. Казақстан Республикасы үкіметінің мүшелері, жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметкерлері; құқық қорғау және бақылаушы органдардың лауазымды тұлғалары, Ішкі істер министрлігінің Ұлттық кауіпсіздік комитегінің, прокуратураның, кеден, салық қызметінің кызметкерлері мен шекарашылар және соған ұқсас тұлғалар. Сот өкілеті саласында барлық деңгейдегі соттардың судьялары өкімет өкілдері болып табылады. Арнайы өкілдік бойынша өкімет өкілінің функцияларын жүзеге асырушы тұлғалар  белгілі бір кезеңге заңдық маңызы бар, өкімет өкілдігін жүзеге асыруға тартылған түрлі қоғамды инспекторлар, ревизорлар, бақылаушылар.

Арнаулы өкілеттік  деген штаттық қызмет орнында  есептелмейтін адамға белгілі бір  ұйымдық-әкімдік реттеу немесе әкімшілік-шаруашылық міндеттерді не өкімет өкілі функциясын орындау тапсырылған деп түсініледі. Бұл арнаулы құқықтық актімен (бұйрықпен, еңбек келісімімен, сенімхатпен немесе еңбек ұжымының, қоғамдық ұйымның шешімімен) немесе ауызша өкім ету негізінде ресімделуі мүмкін.

Мұндай жағдайда өкілеттік белгілі бір уақытқа  немесе нақты тапсырманы орындау  үшін беріледі.

Мемлекеттік органдарда біржакты кәсіби немесе қосалқы техникалық міндеттерді орындайтын мемлекеттік  қызметшілер лауазымды тұлға  болып табылмайды. Мемлекеттік қызмет туралы заңмен бекітілген мемлекеттік қызметшілердің саяси қызмет атқаратын санатына жататын қызмет орнындағылар соларға тең. Қазақстан Республикасының жауапты мемлекеттік лауазымдарын атқаратындарға Қазақстан Республикасы Президенті, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Терағасы, Парламент палаталарының төрағалары, депутаттар, министрлер, Жоғарғы Соттың төрағасы, Бас Прокурор, Конституциялық кеңестің төрағасы және мүшелері, судьялар және Қазақстан Республикасының басқа да жоғары лауазымды адамдары жатады.

Талданып отырған  баптың 3-тармағы жағдайға айрықша  баға беру ретінде ауыр зардаптардың болуын атайды. КСРО Жоғарғы Соты Пленумының 1990 жылғы 30 наурыздағы "Билікті немесе қызмет жағдайың теріс пайдалану, билікті немесе қызметтік өкілетті шамадан тыс асыру, салақтық және лауазымдық жалғандық туралы істер бойынша сот практикасы туралы" қаулысының 10-тармағына сәйкес ауыр зардаптарға тиісті мемлекеттік органның немесе жергілікті өзін-өзі басқару органының жұмысында берекесіздік жасау, аса ірі материалдык шығын келтіру, денсаулығына ауыр зиян келтіру, егер осы зардаптар оны лауазымды адамдардың қызметтік екілетті теріс пайдалануымен жасаған жағдайда орын алады. Ауыр зардаптар баға беру санаты болып табылады. Осы айрыкша бағалау белгісін тану нақты іс жағдайына байланысты болады және факті мәселесі болып табылады.

Қызметтік  өкілетігін асыра пайдалану (308 – бап)

Билікті немесе қызметтік өкілетті асыра пайдалану  қызметтік өкілетті теріс пайдаланудың айрықша түрлерінің бірі болып табылады. Қылмыстың бұл түрінің қызметі теріс пайдалану құрамынан (ҚК-тің 307-бап) айырмашылығы мынада: қызметті теріс пайдалану кезінде заңсыз әрекет лауазымды тұлғаның әдеттегі қызмет шеңберінде жасалады, ал асыра пайдалануда, керісінше, әрекет құқық пен өкілеттің осы шеңберінен ашықтан ашық асып кетеді.

Талданып отырған  қылмыс белгілерін анықтау үшін осы  лауазымды тұлғаға берілген өкілеттік көлемін нақты айқындап алу керек.

Кінәлы лауазымды  тұлға қаралып отырған қылмысты жасай отырып, солардың шегінен асып кететін құқықтар мен өкілеттер  заңдармен және мынадай заңдық актілермен айқындалады: қаулылармен, өкімдермен, бұйрықтармен, нұсқаулықтармен, жарлықтармен, нұсқамалармен және т.б.

Билікті немесе лауазымдық өкілетті шамадан тыс  асырудың және өзге қызметтік қылмыстардың да объектісі болып — мемлекеттік  аппараттың қалыпты қызметі табылады.

Объективті  жағынан алғанда бұл қылмыс міндетті түрде болуы керек деп саналатын 3 белгімен сипатталады: лауазымды тұлғаның оған заңмен берілген құқығы мен өкілетінің шегінен ашықтан-ашық асып кететін іс-әрекеттер жасауы; осы бапта келтірілген заң бұзушылық түріндегі қоғамға қауіпті зардаптар; тұлғаның өкілеттік шегінен асуы мен жасалған зардаптар арасында себептік байланыстың болуы.

КСРО Жоғарғы  Сотының 1990  жылғы 30  наурыздағы жоғарыда аталған Пленумының қаулысындағы түсіндірме бойынша лауазымды тұлғаның өкілеттік  шегінен ашықтан - шығып кету әрекеттері мыналар болуы мүмкін аталған  ведмоствоның жоғары  лауазымды тұлғасы ғана  жасауға   құқы  бар әрекеттер  (мысалы, университет факультетінің, деканы  факультетінің қызметкерлерін жұмысқа және жұмыстан    шығару функиияларын, осы функциялар   заң   бойынша    жоғары    оқу    орнының   ректорына  ғана   тән   бола  тұрса  да,    өзіне  иемденеді басқа ведомствоның лауазымды тұлғасының құзыретіне кіретін іс-әрекеттер (мысалы, тінтуді жүргізу құқығы анықтама, тергеу, прокуратура және сот органдарына берілген, сондықтан ауыл әкімінің тінту жүргізу туралы өкім беруі билікті асыра пайдалану ретінде бағалануы тиіс);

алқалы органның құзыретіне кіретін іс-әрекеттер (мысалы, заң бойынша мүгедектік туралы анықтаманы тек қана дәрігерлік-енбек сараптама  комиссиясы бере алатындығы айқын бола тұра емдеуші дәрігердің осындай анықтаманы өзі беруі);

осы лауазымды  тұлғаның құзыретіне кіре тұрса да, бірақ заңда және өзге де нормативтік  актіде көрсетілген жағдайлар болғанда ғана жол берілетін іс-әрекеттер (қылмыскер шабуыл жасаған сәтте қару қолдану);

бірде бір лауазымды  тұлға немесе орган жасауға құқылы емес іс-әрекеттер (көбінесе, қарамағындағыларға қатысты жәбірленушінің жеке басын  кемсітетін күш көрсету).

Билікті немесе қызметтік өкілетті қылмыстық асыра  пайдалану кұрамы болу үшін мемлекеттік не қоғамдық мүдделерге немесе жекелеген азаматтардың құқықтары мен заңмен корғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзу түріндегі және тұлғаның әрекеті мен зардаптардың арасында себептік байланыстар болуы қажет. Билікті немесе кызметтік өкілетті асыра пайдаланудың объективті жақтарының осы міндетті белгілерінің сипаты мен мазмұны қызметті теріс пайдалану кезіндегімен бірдей. Билікті немесе кызметтік өкілетті асыра пайдалану құрамының қажетті белгілерін елеулі түрде бұзудың болмауы Қылмыстық кодекстің 308 бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікті жокқа шығарады.

Ашықтан-ашық заң  бұзушылықтың белгілері жасалған іс-әрекеттердің берілген өкілеттіктердің шегінен  асып кеткендігінің айқындығын, сөзсіздігін  білдіреді.

Заңда көрсетілген зардаптар  басталған сәттен бастап қылмыс, атап айтқанда азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзу аяқталған болып есептеледі. Тергеу-сот тәжлрибесінде бұл зардаптар көбіне дене  күшін жұмсау және психикалық  зорлық көрсету түрінде, көрінеді.

Билікті асыра  қолдану кезіндегі зорлық дене күшін  жұмсау және  психологиялық   болуы  мүмкін. Билікті немесе қызметтік  өкілетті асыра пайдалану кезінде  дене күшін жұмсау жәбірленушінің денесіне зақым келтіру, ұрып соғу, азаптау, бостандығынан заңсыз айыру түрінде көрінуі мүмкін.  Билікті асыра қолдану кезінде психикалық зорлық, дене күшін жұмсаумен қорқыту және денеге жарақат салумен, өліммен қорқыту жәбірленушінің белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздікті істеуге және басқадай нысандарды мәжбүрлеп қорқытуы арқылы көрініс табады. Мұндай қорқытулар субъект тарапынан сөзбен, жазбаша, дене қозғалысы, ым көрсету арқылы жүзеге асырылады және де осы қорқытулар жәбірленушінің жеке басына ғана емес, оның туыстары, жақындары жөнінде де болуы мүмкін.

Талданып отырған  қылмыс субъективтік жағынан тек  қана қасақаналықпен жасалады. Кінәлы адам билікті немесе қызметтік өкілеттікті  көріне асыра пайдаланғанын және оның азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеп соғатынын сезеді және өз екілеттігін асыра пайдалану арқылы құқық қорғау объектілеріне зиян келтіруді тілейді немесе осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол береді.