Қарағанды облысы

      2.1 Қонақ үй туристік  кешенінің басқару құрылымы мен  сипаттама 

ҚТК  ұйымдастыру тиімділігіні мәні мен мазмұнын анықтауға теориялық қадам жасау.

Кез келген қызметтің адам әрқашан бағалауға ұмтылған нәтижесі болады. Отандық ғылымда тиімділігін  ұғымның дамуын басқару тарихи жағынан  мекеме өндірісінің тиімділігін  өндірісті басқару тиімділігінен  басталады.

Біздің елімізде тиімділік  мәселелері ғылыми әдебиетте кеңінен  жандандырылды және сәйкес басқару  органдарынгың нормативті әдістемелі және нұсқау материалдарында жеке-жеке қарастырылды. Алайда мемлекеттік меншік және ресурстар, өнімдер, капитал нарығы болжағын жағдайда барлық шешімді орталықтандырылған басқару органдары қабылдады. Экономикалық шешім қабылдаудың күрделі динамикалық  үдерісі орталықтандырылған экономикалық жоспарлау формасын қабылдады. Мекемелер  қызметі негізгі өндіріспен шектелді. Сәйкесінше барлық  күш мекеме өндірісінің ағымдық нәтижесін сараптауға, бақылауға және жоспарлауға шағырландырылды. 

Екі ғасыр шеңберінде, жаңа ХХІ мыңжылдықтың табалдырылғанда  басқаруды дамыту проблемаларының  экономикалық және басқару шешімнің жаңа нарықтық қатынастар жүйесіне өтудің ірі масштабы жеке өзекті үдерістері өтіп жатқан Ресей үшін өте маңызды. Ресей Федерациясын дағы шаруашылықтың  жағдайын есепке ала отырып өз қызметінің барлық саласына жауап беретін және бақылайтын алық жүйе болатын өндірістік емес сала ұйымдастырудың жаңа ролі туралы. Айтуға болады. (өзгеріс болған даму кезеңі кестеде.

Туристік қызметтер индустриясының масштабтық сипатының ҚТК ұйымдастыру  тиімділігі тұжырымдамасының пайда  болуына жағдай туғызды.

Қазіргі кезде нәтиженің  белгілі мақсатпен ара-қатынасын  өздігінше сипаттайтын алуан  түрлі өндірістік емес сала мекемесі (ұйымы) қызметінің жағдайының өзгеру себептері термендер қолданылады.

Қонақүй – туристік кешеннен (ҚТК)  ұйымдастыру тиімділігін жалпы түрде оның қызметінің оларды сапалау жетістікке жұмсалған шағын нәтижелелеріне қатынасы түрінде анықтайды. Тиімділік мақсатқа жету сипатын бейнелейтін басқару сипатындағы үдерістер мен ықпалдардың сипатталып, сондықтан бейімділік белгілі мақсатқа бағыттлады.

Тиімділік негізінде мыналар  ұғынылады:

• белгілі нақты нәтиже (бір нәрсе әрекетінің тиімділігі);
• нәтиженің немесе үдерістің ең жоғары, мүмкінніне жоспарлық дәрежеге сәйкестігі,
• жүйелердің функционалдық түрлері;
• қызмет көрсетуді қанағаттандырудың салдық сипаттамасы;
• шынайы тиімділіктің қажетті (нормативті) тиімділікке қатынасы;
• мақсат пен қызметті орындау сенімділігі.

Отандық ғылым мен тәжірибеде өндіріс тиімділігіне бағытталған  үш түрлі материалды көрсетсе болады:

• нормативтік актілерді қарастырылатын апробазалан ған;
• арнайы әдебиеттерде берілген пікірталасу мәселелерін жандандыратын;
• сондай-ақ соңға дейін шешілмеген мәселелерге қатысты.

Экономиканың реформаларды басталғанғадейін орындалған, бірақ  қазіргі кезде де белсенді түрде  қолданылып келе жатқан ұйымдастыру  тиімділігі проблемаларын теориялық  жасаудың екі нәтижесін көрсетуге  болады:

1. тиімділіктің негізгі түрлерінің мәні мен мазмұнын анықтау:

• экономикалық, әлеуметтік және әлеуметтік экономикалық;

• халық шаруашылығы және шаруашылық есебі;
• жылжымаушы (бүкіл шаруашылық), дербес ( жекеленген аймақтар мен шаруашылық звенолар), жеке (өндірістің жеке факторлары) және дербес фазалар;

1. тиімділік шарттары мен көрсеткіштерін негіздеу. Шарттар тиімділік мәнін бейнелейді, көрсеткіштер тиімділікті оның шарттарына сәйкес өлшеу және салыстыру құралы ретінде қызмет етеді.

Менеджменттің ғылым мен  тәжірибе ретінде даму үдерісінде қағамдағы  ұйымның жаңа ролін бейнелейтін  тиімділік шарттарының мазмұны  өзгерді.

Ұйымды жедел басқару  негізінен мекеменің өндірістік аспектілеріне шоғырланды. Стратегиялық менеджментті дамыту шамалы кейінірек  жүрді және өзгермелі жағдаймен  сәйкес тұтыну топтарына, тауар мен  қызмет түрлеріне қатысты шешім  қабылдау жолымен мекеменің негізгі  мақсатын нақтыландыруға бағытталды. Саясат басқару қызметі ретінде  қызығушы тұлғалардың сыртқы және ішкі топтарымен өнімді өзара әрекет етуді  қамтамасыз етуге бағытталған қызмет ретінде қарастырылады.

Қазіргі кезеңде тиімділік  шартын анықтауға барлық төрт қадам  қолданылады.

Реформаға дейінгі кезеңде  ұйым тиімділігі макроэкономикалық  категория (саяси экономикада) және есептік бірлік (көптеген көрсеткіштерден  тұратын) екі аспектіде қарастырылды.

Қазіргі кезеңде ҚТК ұйымдық  басқару департаменттер мен бөлімшелерге бөлінген командалық бақылау ұйымынан ақпараттық-қорландарушыға ұйымға, терең  білімді мамандар ұйымына өту  фазасына түседі. Бүгінде біз бұл  ұйымның қандай болатынын, оның құндылығы, құрамымы мен әрекеті қандай болатынын, оның құндылығы, құрамы мен әрекеті  қандай болатынын болжай аламыз. Мұндай ұйым қазіргіге қарағанда екі  есе төмен бола алатынын болжап айта аламыз. Менеджерлердің саны бүгінгі  деңгеймен салыстырғанда қысқаруы тиіс. ҚТК мұндай ұйымын құрастыру  мен басқару жолы болашақтың міндетті болып табылады. (басқаруға жасалған заманауі қадамдардың бірі 13.3 –  кестеде берілген). ҚТК құрамы ұйымдар  ұғымына сүйене отырып, оны белгілі  мақсатқа жетуді көздейтін адамдар  әрекетінің жүйеленген,  танымдық бірлестігі ретінде анықтауға болады. Мұндай ұйымды құрайтын тұлға өзінің жеке бағдарын қанағаттандыруға ұмтылады, ал менеджердің мақсаты олардың біріккен қызметінің тиімділігін арттыру, Бұл кезде ұйымы оның мүшелерінің алынған ресурстарды қажетті турөнімге түрлендіруіне қарай өзара әрект түрінде болады.

Тиімділік кең мағынада қоғамды  дамытудың сапалық жағын сипаттайды. Оның ерекшелігі-ол қандай ресурстардың жиынтығының көлігімен соңғы  нәтиже алынғанын көрсетеді.

Кез келген ұйымның шаруашылық тиімділігін өлшеу мәселесіне сәйкес оны құрастырушы бағаларына қарай  пайдалы қарастырады:

1. шаруашылық тиімділігінің шарты;
2. тиімділікті бағалауды шешілуінің қағидасы;
3. тиімділік көрсеткішіне (көрсеткіштер жүйесіне) қарай;
4. шаруашылық тиімділігін есептеу әдістемесіне қарай;
5. практикаға бағалаудың жаңа жүйесін енгізудің ұйымдық-экономикалық шараларына қарай.

Шағындар (Ш) мен нәтижелері (Р) өзара түрлі тәсілдер арқылы салыстырылуы мүмкін, бұл жерде алынған көрсеткіштердің  мәні әр түрлі болады:

• Н/Ш түріндегі көрсеткіш шығын бірлігінен алынған нәтижені сипаттайды;
• Ш/Н қатынасы алынған нәтиже бірлігіне келетін шығынның тиесілі шамасын білдіреді; 
• Н-Ш  айырмашылығы шығынан нәтижені арттырудың абсолютті шамасын сипаттайды;
• Н-Ш/Ш түріндегі көрсеткіш тиімділігін шамасын береді;
• Н-Ш/Н көрсеткіші алынған нәтиже бірлігіне келетін тиімділікке тиімті шаманы бейнелейді.

Жалпы түрде тиімділік  мекеме қызметінің үдерісінде алынған  нәтижелер мен осы нәтижеге жетумен  байланысты еңбек шығыны арасындаға арақатынас арқылы беріледі, ол шаруашылық қызметінің материалдық-ресурстың, функционалдық  және жүйелік сипаттамаларын қалыптастыруда қабылданған шешімнің құндылығының сандық шарттарын жасау негізі болып  табылады.

Қазіргі кезде кешендік экономикалық сараптау теориясында ҚТК шаруашылық қызметінің экономикалық тиімділігіне өте толық және жүйелі зерттеу  жүргізіледі, мұнда тиімділікке  ағымдық және жедел, келешекте сараптау тараулары арналған, оның базасында  шаруашылық қызметінің қол жеткізілген  тиімділігі бағаланады, оның өзгеру фактрлары, артырудың қолданылмаған мүмкіндіктері  мен резервтері айқындалады. Туристік (және қонақүйлік) мекеменің шаруашылық қызметінің жалпы тиімділігін сараптау қызмет көрсету (турөнім) бағасын, қызмет масштабы мен бағытын, жабдықтау  ауыстырылуын не жаңа ақпараттың технология пайдалануды анықтаумен байланысты басқару шешімін қабылдаудың  прерогративті жоғары бөлімі болып  табылады. Басқа шешімдер де фирманың жалпы табысы, оның экономикалық өсу  сипаты мен тиімділігі тұрғысынан бағалаудан өтуі тиіс.

Тиімділікті сараптаудың  негізгі міндеттері мыналар:

• шаруашылық жағдайды бағалау
• қол жеткізілген факторлар мен себептерді айқындау;
• қабылданған басқару шешімін дайындау және негіздеу;
• шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыру резервтерін айқындау және бағдарлау;

Экономикалық тиімділікті  есептеуді шығымды экономикалық тиімділікпен салыстыру жолымен  жүргізген жөн. Өз экономикалық тиімділік  бұл үшін, кері-шығын. Экономикалық тиімділік түрлерінің бірі болып (ұсынылған  қызмет сапасы мен сенімділігін арттырғанда) қақпайланған шығын болып табылады.  

2.2 Қонақ үй  туристік кешенінің әлеуметтік-экономикалық  алғы шарттары

ҚТК тиімділігі түрлі қырынан  зертелуі мүмкін: шығын қалыптастыру, қызмет, кіріс көлемін жоспарлау, инвестициялық жобаларды іске асыру  және т.б. тұрғысынан. Сонымен бірге, шығындары, оларды бөлу әдістерін сараптау, сметалар есептеуді құрастыру мен  бақылау, түрдің немесе қонақ үй шығынын  өзіндік құнын шығару, туристік және қонақүй өнімінің сатылу және рентабельділігін анықтау мұның барлығы туристік қызметтер нарығында қызмет көрсетуші  мекеме қызметінің жалпы тиімділігін  сараптаудың бастапқы кезеңіне ғана қажет мәселелер.

Сараптау нәтежелері қонақүй  немесе туристік мекеме әкімшілігіне және басқа қолданушыларға сараптама  субъектілеріне сарапталған объектінің жағдайын туралы қажетті ақпаратты  береді. Сараптама субъектілерінің  мақсаты әр түрлі болу, бірақ олардың  барлығы бір нәрседе ұқсасады – объектінің ағымдық жағдайы  секілді, оның даму келешегінен күтілетін  нәрселерді дәл бағалауға мүмкіндік  беретін шешу өлшемдер алуда. Егер мекеме мүддесі бұрын тек қонақүйді  жүктеу мәселелері менғана анықталса, онда шаруашылықтың жаңа жағдайында ҚТК ұйымдастыру жұмысына қызыққан сараптама субъектілерінің мақсаты мен мүддесін есепке алу қажет.

ҚТК шынайы басқару практикасында  басқару жүйесінің элементтерінің түрлі жиылы мен олардың іштей  өзара байлансытары нәтижесінде  сондай-ақ басқару тиімділігіне ықпал  ететін сыртқы орта ықпалының нәтижесінде  пайда болатын көптеген факторлар, құбылыстар мен оқиғалар бар. Әдебиеттерде аталған факторларды мынадай  топтарға бөлуге болады: саяси, құқықтық, ұйымдық, экономикалық, техникалық, әлеуметтік және психологиялық. Негізінде бұл  факторлар бір-бірімен тығыз байланыста әрекет етеді.

Өзгермелі факторлардың тұтас  қатарына тәуелді ҚТК басқару  тиімділігінің деректі тұрақты  емессосыған байланысты осы мәселені шешуде әдетте мекемені дамытудың негізгі  тенденциялары мен оның экономикалық көрсеткіштерінің өзара байланысын зерттейді.

Ресейдің нарықтық экономикаға  өтуіне байланысты экономикалық тиімділікті  бағалаудың бұрынғы әдістемелері күшін  жойды, жуық араға дейін жоспардан  нарыққа өту кезеңінің тиімділік  мәселелерінің әдістемесі мүлдем балалар. Жасалған әдістемелік вакуумды сарапшылар дайындаған кеңестермен және көмекші  құралдармен толықтыра бастады. Мысалы, 1994 жРесейдің мемқұрылымы, экономика, қаржы министрліктері және Мемкомпөнеркәсіп ұсынған инвестициялық жоба тиімділігі бағалау және оларды қаржыландыру үшін іріктеу бойынша әдістемелік  нұсқаулар жарияланды.

Қонақүй-туристік саласындағы  мекеме қызметінің тиімділігн бағалау  мәселелері тұтас қоғам тиімділігі бағалау мәселелеріне ұқсас. Осы  сұрақ мынау: ұсынылған қызмет тиімділігін  арттыру ісінде ықпал етпейтінін көрсетеді.

Нарықтық қатынастарға тән  белгілердің бірі – қатысушылардың прагматизмі материалдық және материалды емес сипаты кез келген құндылық осы  шешілу қандай да бір мақсатқа жетуге ықпал еткен жағдайда ғана қызығушылық  тудырады. Алға қойылған мақсатқа жету табысты басқару белгісі деп  есептеледі. ҚТК кез келген мекеме қызметіміндетті компоненттер ретінде  әрекетке жетелеуші мотивтен, қызметтің  болашақ нәтижесі туралы түснік-мақсаттан  және мақсатқа жету құралынан тұрады. ҚТК мекеме мақсаты оқу басқа  барлық өлшемдері анықтайды, оған мысал  ретінде тиімділік түрлерінің ірілендірілген топтамасын келтіруге болады ҚТК  мекеме мақсатына тәуелді тиімділік  түрлерін топтастыру.

Мекеме мақтасы шешулі ресурстардың бағалық жүйесіне сәйкес олардың жарлықтыларымен қалыптасады. Жоғары басшылық шешімі ресурстардың бірі болып табылады, сондықтан жоғары басшылықтың құндылық жүйесі мақсат құрылымына ықпал етеді. Ғылыми әдебиеттерде ҚТК ұйымының мақсаттарының келесі жалпыланған түрлерін көрсетеді:

• бәсекелестік күрес жағдайында тірілу;
• банкроттық пен ірі қаржы сәтсіздіктерінен қашу;
• бәсекелестермен күрестегі көшбасшылық;
• «бағаны» жоғарылату не имидж жасау;
• экономикалық потенциалдың өсуі;
• өндіру мен тарату көлемінің өсіу;
• кірісті жоғарылату;
• шығынды азайту;
• рентабельділік және т.б.

Қол жеткізілген нәтижелердің қойылған мақсатқа қатынасы (мақсаттың  тиімділігі) мен ресурстардың осы  нәтижелерге қатынасы (шығындырудың ресурстық тиімділігі) басқару үдерістерінің  кез келген тиімділігін тауысады деген пікір жиі айтылады. Оның үстіне тиімділікті нәтижелілік және экономикалық деп бөлу аз. ҚТК мекемелері қызметінің мақсаттық негізділігін сараптау да қажет.