Ақмола облысының халқының қоныстану жүйесі өзгерісінің экономикалық географиялық мәселелері

       ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ  

                                           МИНИСТРЛІГІ                                    

  Л.Н.ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ  ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 

                  Жаратылыстану ғылымдары факультеті

         Физикалық және экономикалық  география кафедрасы

 

   Мамандық: 050609 «География»

 

 

«Қорғауға жіберілсін»

кафедра меңгерушісі

_________А.А.Саипов

«____»_________2011ж

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

Ақмола облысының халқының қоныстану жүйесі                           өзгерісінің экономикалық географиялық мәселелері

 

 

 

 

 

Орындаған

Гг-41 топ студенті      ___________________          Пирмакова Ж.К.

 

Ғылыми жетекші

г.ғ.к., доцент                 ___________________              Ауезова З.Т.

 

Нормабақылаушы      

б.ғ.к., доцент                ____________________             Инкарова Ж.И.

 

 

 

 

 

 

 

                                                 Астана - 2011

    

                                                   Мазмұны

  

   Кіріспе...................................................................................................................3

  1.Нарық жағдайындағы халық қоныстануы өзгерісінің теориялық негіздері   

 1.1.Қоныстану ұғымы және аумақтың сыйымдылығы

 Жаңа  категориялық  аймақтарды бағалау......................................................11

1.2. Қазақстан  халқының қоныстану жүйесі өзгерісінің  өлшемдері мен    көрсеткіштері......................................................................................................14

1.3  Қазақстандағы  қоныстану дамуының демографиялық  жағдайы..........15

1.4  Қоныстану  жүйесіне әсер ететін негізгі  факторлар..............................17

2.  Ақмола облысының  халқының қоныстануының ерекшеліктері...................... 2.1.Ақмола облысының елді мекендеріндегі халықтың қоныстануының аумақтық сыйымдылығы.........................................................................................                                                                                       2.2. Ақмола облысының елді мекендерінде халықтың қоныстануына әсер ететін негізгі факторлар.......................................................................................                                                                                      2.3.Ақмола облысының  елді мекендерінде  қоныстанудың экономикалық, әлеуметтік және экологиялық факторлары.......................................................                                                                                   3.Нарық кезеңіндегі халық қоныстануының аумақтық ерекшеліктері..............               3.1.Халықтың көші- қоны және демографиялық дамуының ғылыми   болжамы................................................................................................................... 3.2.Қазақстандағы  демографиялық  үрдістің  бүгіні, келешегі және даму болашағы....................................................................................................................                                                                                                               Қорытынды...............................................................................................................                                                                             Пайдаланылған әдебиеттер ....................................................................................

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                

 

 

  Кіріспе

     Қазақстандағы жүзеге асырылып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар және реформаларды баламалы теориялық және әдістемелік негіздеу, олардың халық қоныстануы үрдісіне әсері дәрежесін бағалауды қажет етеді. Бұрын советтік ғалымдар негізгі көңілді табиғат жағдайлары мен табиғат ресурстарының халықты аумақтық ұйымдастырумен және оның өзі одақ ішіндегі және аумақ аралық еңбек бөлінісі арқылы қаралынса, ал қазіргі уақытта халық қоныстануының тәсілдері және соған сәйкес көп жағдайда оның өлшемдері мен көрсеткіштері тұтастай өзгерген. Нарық жағдайында Ақмола облысының аумағындағы қоныстану жүйесі өзгерісін кеңірек талдай отырып облыстағы демографиялық дамудың негізгі заңдылықтарын ашуға және нарық кезеңіндегі халық қоныстануына болжамды баға беруге мүмкіндік туындайды.

         Дипломдық  жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл жұмыс Ақмола облысының халқының қоныстану үрдісін ғылыми түрде зерделеуге арналған.

Дипломдық жұмыстың зерттелу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар және реформалар Қазақстан халқының қоныстану үрдісіне үлкен әсерін тигізуде, ал осы жағдайлар Ақмола өңірінде  қазіргі таңда халық қоныстануының тәсілдерін және өлшемдерінің өзгеруіне әсерін тигізіп отыр.

Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Халық қоныстану жайлы зерттеу жұмыстары ХХ ғ. 80-90 ж.ж. жүргізілді. Қазіргі Қазақстан жағдайында халықтың қоныстану жүйесі өзгерісін зерттеу жалпы халық туралы зерттеуде негіз болып есептеледі. Халықтар географиясында урбандалу туралы В.Г. Давидович, О.А. Константинов, А.В. Кочетков, Ф.М. Листенгурт, Г.М. Лаппо, Г.М. Хорев т.б. еңбектерін атауға болады.Ал, Қазақстан ғалымдарында Искаков У.М. (қалалар, агломерациялар), Татимов М.Б.(халықтың әлеуметтік-демографиялық үрдістері), Асылбеков М.Х., Жұмасұлтанов Т.Ж (халықтың демографиялық негіздері) ғылыми еңбектерін атап көрсетуге болады. Жалпы алғанда, Ақмола облысында нарық жағдайында халықтың қоныстану жүйесі өзгерісін ғылыми тұрғыда зерттеу демография ғылымында негізгі орынды алады және ғылыми тұрғыдан зерделеуді қажет етеді.

Дипломдық  жұмыстың мақсаты. Бұл зерттеудің мақсаты Ақмола облысындағы нарық жағдайындағы табиғи-шаруашылық жүйенің тұрақтылығын арттырудың маңызды факторы және бұл үрдістің ұйымдастыру формасы мен басқару әдістерін әзірлеу ретіндегі осы өңірдегі халық қоныстануы жүйесі өзгерісін теориялық және әдістемелік негіздеу болып табылады.

 

Дипломдық  жұмыстың міндеттері:

- Ақмола облысындағы елді мекендерде халықтың нарық кезеңіндегі қоныстану жүйесі өзгерісін экономикалық-географиялық бағалаудың әдістемелік жолдары мен ұстанымдарын әзірлеу;

- Ақмола облысындағы халықтың нарық кезеңіндегі қоныстану жүйесі өзгерісінің негізгі бағыттарын әдістемелік негіздеуді жүргізу;

- Салыстырмалы талдау негізінде Ақмола өңіріндегі халықтың  қоныстану жүйесі формаларын анықтау;

- Ақмола облысының халқының қоныстануының құрылымдық-аумақтық үлгісін жүргізудің жолдарын анықтау;

Дипломдық жұмыстың  зерттеу пәні. Ақмола облысының халқы, оның ішінде нарықтық экономика жағдайындағы Ақмола облысының халқының қоныстану жүйесі өзгерісін анықтау болып табылады

Дипломдық  жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі.

Кеңестік және қазақстандық ғалымдардың  еңбектерінің негізгі бағыттары  және халықтар географиясы жайлы  ғалымдардың еңбектері болып  табылады. Зерттеуді әдістемелік  қамтамасыз ету мақсатты бағдарламалық  тәсілдер, жүйелік және картографиялық әдістерді, құрылымдық-әрекеттік жолдар әдістемелерін және қазіргі жаңа статистикалық мәліметтерді қамтиды.

 

Дипломдық  жұмыстың ғылыми тұжырымдасы:

- Ақмола облысының халқының қоныстану жүйесі өзгерісінің негізгі факторлары анықталды;

- Ақмола облысының халқының қоныстану жүйесінің негізгі формалары мен үрдістері айқындалды;  

Дипломдық  жұмыстың құрылымы мен көлемі.  Дипломдық жұмыс кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды және қосымшалардан, компьютермен терілген 60 беттік мәтіннен, 5 кестеден, 6 суреттен, 39 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

1Нарықжағдайындағы халық қоныстануы өзгерісінің теориялық негіздері   

1.1.Қоныстану   ұғымы және аумақтың сыйымдылығы. 

 Жаңа  категориялық аймақтарды бағалау.

 

Халықтың қоныстануын  кең көлемде түсіну қоғамды ұйымдастырудың кеңістіктік формасы. Ал экономикалық тұрғыда халықтың қоныстануы өндіргіш күштерді аумақтық ұйымдастыру формасы  ретінде көрінеді. Географиялық-демографиялық  тұрғыда ол халықты тіршілік ету  аумағы бойынша бөлу және қайта бөлуді білдіреді.

Осымен байланысты халықтың қоныстануын зерттеу  сол арқылы халықты тіршілік ету аумағы бойынша  бөлу және қайта бөлу және осы құбылысқа  тән заңдылықтарды анықтау жүзеге асатын, ең алдымен жалпы үлгілерді  сипаттау,түсіндіру және құрастыруды  болжайды. Халықтың қоныстануы негізінде  өндірістегі өндіргіш күштерді дамыту және орналастыру сипатындағы өзгерістер жатыр. Соңғы ондаған жылдарда қоныстанудың дамуына рыноктық қатынастың қалыптасуымен  байланысты үрдістер зор әсер ете  бастады. Дегенмен, экономикалық басымдылық анықталғанымен, бұл жағдайда еліміздегі орын  алып келген экономикалық  дағдарыс еске алынады.

Аймақтық қоныстануға  келсек,онда қоныстану елді мекендер және олардың жүйелерінің қалыптасуы,сонымен  бірге аймақтық  өзгешелікті ескеріп, әртүрлі мекендер бойынша халықтың орналасуы ретінде қаралады. Қоныстануды  ұзақ мерзімдік тарихи дамудың және экономикалық, әлеуметтік, саяси, демографиялық  және табиғи факторлардың өзара әрекет етуінің нәтижесі ретінде қарау  қажет. Ең алдымен өндірістің мамандануы және  қоғамдық өндірістің аумақтық ұйымдастырылуы бойынша,үлкен аймақтық айырмашылықтармен байланысты халықтың қоныстануындағы бұл факторлардың рөлі арта түседі. Соңғы ондаған  жыл ішінде  Қазақстандағы халық  қоныстануы қозғалысының күтпеген  формалар мен  бағыттарға ие бола алатындығын  байқауға болады. Халықтың қоныстануы экономикадағы терең үрдістерді ғана  емес,сонымен қатар экономикалық қайта құрудағы қателіктерге сезімтал келеді.

Әрине, мұның барлығы мәнін  түсініп,ғылыми тұрғыдан қорытындылануды  талап етеді. Сонымен бірге кеңестік география ғылымында халық қоныстануының  үрдістерін зерттеу бойынша дүние  жүзілік ғылыми практиканың елеулі бөлігін құрайтын өзінің теориялық  базасы мен әдістемелік тәсілдері  қалыптасқан. Осы кезеңде урбандалуды  ғылыми негіздеу жарық көрді. Индустрияландырудың  әсерінен урбандалу үрдісі дамуының сапалық аспектілері  В.Г.Давидович, О.А.Константинов, В.В.Покшишевский, Ю.Л.Пивоваров, Д.Г.Ходжаев және басқалардың еңбектерінде келтірілген. Урбандалудың жаңа формаларының қалыптасу механизмін,оның болашағын  және қоғамдық дамудағы маңызын түсінуге мүмкіндік беретін, урбандалу үрдісіне кең жолдар  А.В.Кочетков, Ф.М.Листенгурт, Г.М.Лаппо, В.И.Переведенцов, О.С.Пчелинцев  және басқалардың еңбектерінде көрсетілген. Қоғамдық өндірістің  тиімді дамуы мен әлеуметтік инфрақұрылымды кешенді қамтитын, қоныстану тиімділігін анықтаудың әдіснамалық және әдістемелік мәселелеріне В.Г.Давидович, А.В.Кочетков, Ф.М.Листенгурт, О.С.Пчелинцев, Н.Ф.Паламарчук, Б.С.Хорев және басқалардың зерттеулері арналған. Соңғы жылдары қазақстандық ғалымдар жеке облыстар шеңберіндегі демографиялық проблемалар жайлы маңызды  зерттеулер жүргізуде, солардың ішінде экологиялық-демографиялық сипаттағы жұмыстарды баса айтуға болады. Жұмыстарды талдау нарық жағдайындағы қоныстану жүйесінің  өзгерістері проблемасын жеткіліксіз зерттеу орын алып отырғандығын  көрсетеді. Егер халықтың қоныстану жүйесін туынды экономикалық үлгі ретінде қарайтын болсақ, онда халық қоныстануының өзгерісі белгілі бір мөлшерде тек шаруашылық жүйесінің біз күтіп отырған тиімділігіне ғана емес, сонымен бірге халықтың ұдайы өсуі типіне де қатысты. Мұның Қазақстан үшін тек әлеуметтік-экономикалық немесе демографиялық қана емес, сонымен бірге онан әрі мемлекет ретінде дамуы үшін геосаяси маңызы да зор. Сонымен қатар, Қазақстан облыстарының қазіргі жағдайы мен аймақтық даму тенденциясын да ескеру қажет. Мысалы, аймақтар халқының саны мен тығыздығы, қалыптасқан мекендер формасы мен урбандалу дәрежесі, тірек орталықтарының (ірі және орташа қалалар) барлығы, ең соңында қоныстанудың ұлттық дәстүрі жөнінен елеулі айырмашылық жасайды. Қазақстанда жоғары игерілген және жоғары урбандалған аймақтармен (Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары) бірге, ауыл халқы басым болып келетін көптеген аймақтар, сонымен қатар нашар игерілген және халқы сирек аймақтар да кездеседі.

        Қоныстану және урбандалу үрдістерін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер мыналар:

• жалпы халық санындағы қала халқының үлесі;
• 100 мыңнан астам тұрғындары бар қалаларда тұратын халықтың үлесі;
• бір елді мекенге есептегендегі қала халқының орташа саны;
• қалалық елді мекендерде тұратын халықтың үлесі;
• қала желісінің жиілігі; халықтың тығыздығы;
• көлік  желісінің тығыздығы және ауыл аралық байланыстардың үдемелілігі.

Әртүрлі қалалар мен ауылдық  елді мекендердің көлеміне қарай  өсуі мен қоныстануы табиғат ресурстарын  тікелей пайдаланумен байланысты өндіруші өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және басқа  салалардың аймақтық бытыраңқылығымен түсіндіріледі. Ауыл шаруашылығы және табиғат ресурстарын өндірумен  байланысты салалар негізінде, онша үлкен емес елді мекендер де дамиды. Өңдеуші өнеркәсіп және халық  шаруашылығының басқа салаларының  кәсіпорындары өте ірі және ірі  қалалар төңірегіндегі елді мекендердің  қалалық қоныстану орналасу формасына  бағдарланады.

  Қоныстану үрдісі урбандалу үрдісімен тығыз байланысты. “Қоныстану”  және “урбандалу” ұғымдарының өзара байланысы өте күрделі және бірін екіншісіне механикалық көшіре салу дәлелді болмауы мүмкін. Теориялық тұрғыда урбандалу мекендер желісінде “жеке-жеке орналастыру”  бағытында әрекетті шоғырландырушы ретінде қаралғанда ғана қоныстанудың бір бөлігі ретінде танылады[1,2,3].

Халық қоныстануындағы өзгерістер, ең алдымен өндірістің дамуы мен  орналасуының объективті заңдарының әсерінен жүзеге асады. Дегенмен, белгілі бір  мөлшерде демографиялық жағдайлардың қалыптасуына әсер ететін, жеке адамдардың жиынтығы ретінде халықтың өзгешелік  ерекшеліктері мен қажеттілігін ескеру қажет. Қоныстанудың дамуы экономикалық заңдар және қоғамдық өндірістің орналасуымен, сонымен бірге тұрғын халықтың өзіндік  экономикалық заңдарымен анықталады. Экономикалық реформалау үрдісі барысында  Қазақстандағы қоныстану формасы  біраз өзгерді. Әрине, бұл заңды, өйткені экономикалық мақсат пен  басымдылық өзгеретін болады. Мысалы, социализмге тән урбандалудың мөлшерлестік үдемелі қозғалысы, туып отырған  урбандалудың бұзылуы үрдісімен (дезурбандалу) ауысып, оған қазіргі жағдайдағы өнеркәсіп  өндірісінің құлдырауы мүмкіндік  беруде. Урбандалудың бұзылу үрдісі (дезурбандалу) Атырау, Маңғыстау және Солтүстік  Қазақстан облыстары сияқты индустриялды дамыған аймақтарда ерекше байқалды.