Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері, себептері мен салдары

 Мазмұны

 

Кіріспе................................................................................................................3

 

1 Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері, себептері мен салдары.

 

1.1 Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері........................................................5

 

1.2 Жұмыссыздықтың себептері мен салдары........................................... 11

 

2 Қазақстан Республикасындағы тұрғындарды жұмыспен қамтуда шетелдік тәжірибелерді қолдану жолдары және ҚР жұмыспен қамту мәселесін шешу жолдары

 

2.1 ҚР-дағы тұрғындарды жұмыспен қамтуда шетелдік тәжірибелерді қолдану жолдары.......................................................................................................19

 

2.2  ҚР жұмыспен қамту мәселесін шешу жолдары...................................27

 

Қорытынды......................................................................................................32

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі......................................................................34

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Жұмыссыздық – жұмысқа белсенді адамдардың қоғамда тауар өндіру жұмыс орындарында және қызмет көрсету салаларында жұмыспен қамтылмауын көрсететін әлеуметтік – экономикалық құбылыс. Жұмыссыздар мен еңбекпен қамтылған адамдар елдің жұмыс күшін құрайды. Экономикалық өмірде жұмыссыздық жұмыс күшінің ұсынысының жұмыс күшіне сұранысынан асып түсуі жұмыссыздықты көрсетеді.

 Адам қоғамының түрлі даму  кезеңдерінде жұмыс күшінің қолдануының  тиімділігі әр қалай болды. Алғашқы  адамдар қоғамында топтағы бүкіл еңбекке жарамды адамдардың түгелдей дерлік еңбекпен айналысып және бір уақытта территорияларды қоныстануларымен белгіленді. Осыдан түрлі тайпалар арасында территориялары үшін соғыстар болып отырған. Құлиеленуші қоғамда құлдар толық еңбекпен қамтылып, ал олардың иелері мен тәуелсіз азаматтар басқа территорияларға отарлау мен «құлдар – армиясын» толтыруымен айналысқан. Феодалдық қоғамда және азиялық өндірісте шаруалардың толық немесе шамалы аграрлық қоныстануымен және басқа өндіріс салаларында еңбекпен қамтылуымен белгіленді. Қазіргі «таза» капиталистік қоғам жағдайында және оның индустриалды даму кезеңінде, нарықтық қатынастың басымдылық кезеңінде жаңа әлеуметік – экономикаық құбылыс – «жұмыссыздар армиясы» қалыптасты.

Еңбекпен қамтылудың жоғары көрсеткіште болуы мемлекеттің негізгі макроэкономикалық саясатының мақсаты болып келеді. Қосымша жұмыс орындарын  ашатын экономикалық жүйе өз алдында қоғамдық тауар санын үлкейту және одан қоғамның материалдық сұранысын қанағаттандыруды мақсат етеді.Жұмыс күшінің ресурстарын толық пайдаланбаған жағдайда экономикалық жүйе өзінің өндірістік мүмкіндіктерін толық орындамайды. Жұмыссыздық адамдарға түрлі жағымсыз жақтарға әкеп соғады. Жоғарыда айтылғандардың түйіндесе қоғамның  еңбекпен қамтылуы және жұмыссыздық көрсеткіштері негізгі макроэкономикалық деңгейді көрсетеді. Ал макроэкономикалық деңгей нарықтық қарым – қатынастың дамуы мен оның жұмыс істеуінің негізг тенденциялары және тиімділіктері мемлекеттің жалпы экономикалық жағдайды айқындайды. 

Жұмыссыздықтың  ең басты «бағасы» - өндірілмеген өнім. Экономикалық жүйе халыққа жеткілікті дәрежеде жұмыс орындарының санын жеткізе алмаса, еңбекке жарамды және жұмыс істегісі келетін адамдарды, потенциалды өнім өндірісін және қызмет көрсету саласын қайтарымсыз жоғалтылады.

Курстық жұмыстың мақсаты – осы нарықтық экономика жағдайында жұмыссыздыққа байланысты мәселелерді толығымен ашып, жеткізу болып табылады.

Ал бұл курстық жұмыстың міндеті - осы кустық жұмыста жазылғандай жұмыссыздықтың деңгейіне байланысты қазіргі таңдағы бар мәселеге ықпал ететін факторларды ашып, айқындау.

Курстық жұмыс мынандай құрылымнан тұрады:

Бірінші бөлімде, жалпы жұмыссыздықтың мәні мен түрлері, себептері мен салдары қарастырылған.

Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасындағы тұрғындарды жұмыспен қамтуда шетелдік тәжірибелерді қолдану жолдары және ҚР жұмыспен қамту мәселесін шешу жолдары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері, себептері мен салдары.

 

1.1 Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері

 

Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы қолданылатынына байланысты сипатталады. Негізгі экономикалық ресурс жұмысбастылықты қолдайтын жұмыс күші болады — бұл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты.       

Жұмыссыздық деңгейі — бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының ішінде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз түрінде). Статистика агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық саясаттағы еңбек нарығының жағдайын бағалайды.

Статистикалық деректер үй шаруашылығьша зерттеу жүргізу негізінде жиналады. Анкета сұрақтарына байланысты, әрбір адам 3 түрлі санаттың біреуіне жатады. Жұмыс істейтін, жұмыссыз және жұмыс күшіне кірмешіндер. Жұмыс істейтін адам деп — үй шаруасымен немесе оқумен шұғылданбайтын, апта бойы жұмыс істейтін адамдарды осы топқа кіргіземіз. Егерде азамат жаңа жұмысқа шығуды күтіп жұмыс істемесе, яғни уақытша босатылса немесе жұмыс іздеп жүрсе, оңда ол — жұмыссыз деп саналады. Алғашқы екі санада жатаайтын азаматтар (мәселен, студенттер және үй шаруасындағы әйелдер), жұмыс күші құрамына кірмейді: олар жұмыс істемейді, іздемейді және жаңа жұмысқа көшу кезеңін күтпейді.

Жұмыс күші — жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы, ал жұмыссыздық деңгейі — бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың пайыз түріндегі анықталуы. Демек,

Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыссыздар саны.

 

Жұмыссыздық деңгейі = Жұмыссыздар саны х 100 / Жұмыс күшінің жалпы саны

 

Статистика агенттігі есептейтін тағы бір статистикалық көрсеткіш, бұл пайыз түріндегі, жасы үлкен тұрғындар санының жалпы жұмыс күшіндегі үлесі:

 

Жасы үлкен түрғыңдар санының үлесі = Жұмыс күшінің жалпы саны х 100 / Жасы үлкен тұрғындар саны

 

Бұл статистикалық көрсеткіш барлық тұрғындар үшін есептеледі, сонымен қатар жеке топтар үшін де қолданылады, ерлер мен әйелдер үшін, кәрі және жас адамдар үшін де есептеледі.

Мысалы: 1суретте 1989 жылғы 3 санатқа белінген тұрғын халық саны көрсетілген. Бұл жылы көрсеткіштер мынандай болды:

-   Жұмыс  күшінің жалпы  саны  —   119,0+6,5=125,5 млн.

-   Жұмыссыздық деңгейі - (6,5/125,5) х 100 = 5,2%.

-   Жасы үлкен тұрғын халықтың жалпы санының жұмыс күші үлесі = (125,5/188,1) х 100 = 66,7%. Сол себепті жасы үлкен тұрғындардың 2/з бөлігі жұмыс күші құрамына кіреді, ал жұмыс күшінің 5%-ға жуығы жұмыссыздықты құрайды.

Тұрғын халық — 188,1 млн. (16 жас және одан жоғары).

 

1сурет. Халықтың 3 тобы.

 

Статистика агенттігі халықты зерттеу жұмыстарын жүргізгенде, әрбір адамды бір топқа бөліп зерттейді: жұмыс істейтіндер, жұмыссыздар және жұмыс күшінің құрамына кірмейтін.

Шетелдік мамандар жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып, оның әртүрлі нысандарын тудыратын нақты факторларын қарайды. Жұмыссыздықтың мынадай саналуан нысандары болады: жасырын, фрикциондық, маусымдық, құрылымдық, технологиялық және т.б. Осыларға толық тоқталайық.

Жасырын жұмыссыздық - өндіріс пен мемлекеттік аппаратта артық жұмыскерлерді қолданған жағдайда орын алады. Шын мәнінде олардың жұмысына аз ғана жұмыс күшімен орындағуа болады.

Маусымдық жұмыссыздық ауыл шаруашылығының кейбір салаларында, әсіресе қайта өңдеу енеркәсібінде жұмыс күші тек маусымдық кезеңдерде қолданылғанда болады.

Технологиялық немесе өтпелі жұмыссыздық адамдарды машинамен ауыстыру нотижесінде болады, ол жұмыскерден кәсібін өзгертуді немесе басқа мамандықты игеруді қажет етеді.

Толық жұмысбастылық ұғымына анықтама берудің алдында біз жұмыссыздықтың 3 түрімен танысуымыз керек: уақытша, құрылымдық және циклдік.

Уақытша жұмыссыздық. Кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет түрлерін таңдау мүмкіншіліктері бар кезде "жұмысаралық" жағдайда қалады. Кейбіреулерін жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп жүреді. Басқа біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз болады (мысалы, құрылыстағы қолайсыз ауа райы жағдайы). Сонымен қатар жастар арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады.

Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан жұмысқа қайтып келген кезде, олардың орнын басқа жұмыссыздар басады. Сондықтан, әр түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын өзгертсе де, осы жұмыссыздық типі қала береді. Жұмыс іздеп жүрген немесе жұмыс орнын алуын күтіп отырған адамдарға экономистер "уақытша жұмыссыздар" деген термин қолданады (Ол жұмыстың қайта жаңғыруымен немесе іздеумен байланысты).

Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты көрсетеді: еңбек нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды. Уақытша жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын "білімдері" бар деп есептелінеді.

Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді. Жұмысшылардың көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен түседі, олар — өздерінің төмен жалақылы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа ауыстырады. Бұл жұмысшылардың өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын арттыру дегенді білдіреді. Яғни, жалпы экономикадағы нақты өндіріс көлемінің ұлғаюы.

Нарықты жағдайда да міндетті түрде жұмыссыздық  туады. Жұмысқа жарамды бірақ жұмысы жоқ, ізденісте  жүрген жұмыссыздар. Жұмысқа жарамдының бәрін осы  нарық заманында жұмыспен қамтамасыз ету мүмкін емес.  Жұмыссыздықтың екі түрін атап өтейін олар: Фрикциондық  және Құрылымдық деп аталады.

 Фрикциондық - бұл жұмыссыздық жұмыс күшінің өзгеруімен объективті түрде жылжуымен байланысты.  Жұмысын ауыстыруда, мекен-жайын өзгертуде, көшіп-қонып жүруіне сұранысының, ұсынысының өзгеруінде.  Мемлекетте тек қана фрикционды және құрылымды жұмыссыздық болса, онда жағдай жаман емес. Ол  жұмыссыздарды қамтамасыз етеді. Ал нағыз жұмыссыздық циклы жұмыссыздық дағдарыс кезінде туады.

Құрылымдық жұмыссыздық. Уақытша жұмыссыздық ақырындап "Құрылымдық жұмыссыздық" деп аталатын екінші санатқа ауысады. Экономистер "құрылымдық" терминін құрамдық деген мағынада қолданады. Уақыт өте келе технология мен сұраныс құрылымында өзгерістер болады, олар өз алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын өзгертеді. Осы өзгерістердің нөтижесінде кейбір мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе мүлде жойылады. Басқа мамандықтарға, соның ішінде жаңаларына сұраныс көбейеді. Бұл жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылымындағы жаңа өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық пайда болады. Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық тәжірибелері нарық сұранысына сәйкес келмейтініне көздері жетеді; олардың тәжірибесі мен іскерлігі технология мен сұраныс сипатында болған өзгерістерге байланысты ескіріп, керексіз болып қалады. Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым өзгеріп түрады. Бұған соңғы 10 жылда байқалған жұмыс орындарының "қысқы белдеуден" — "жазғы белдеуге" миграциясы мысал бола алады.

Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық анық емес. Уақытша жұмыссыздарда "сатуға" болатын тәжірибе бар, ал құрылымдық жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқу курсын өтуі керек, ал кейде тұрғын жерін де ауыстыруы керек. Уақытша жұмыссыздық қысқа мерзімді, ал құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді, сондықтан ол қауіпті болып саналады.

Циклдік жұмыссыздық. Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде пайда болады. Тауарлар мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық төмендейді, жұмыссыздық өседі. Сол себепті циклдік жұмыссыздықты кейде "сұраныс тапшылығына байланысты жұмыссыздық" деп атайды.

АҚШ Конгресінің, экономикалық статистика комиссиясының жүргізген зерттеуінің мәліметі бойынша қазір шет елдерде жұмыссыздықтың 70-ке жуық нысандары және олардың болуының ерекше себептері бар екен. Батыс елдерінің мамандары жұмыссыздықтың нысандарын екі үлкен негізгі топқа бөледі. Біріншісіне - жиынтық сұранымның жетіспеуіне байланысты болатын, соның ішінде ең алдымен циклдік жұмыссыздықты жатқызады. Екіншісіне - жиынтық сұранымның өзгеруіне байланыссыз болатын - жұмыссыздықты (фрикциондық, құрылымдық, технологиялық және басқа нысандары) жатқызады.

Біздін елдегі жұмыссыздықтың негізгі нысандары жасырын және фрикциондық болып табылады. Нарық қатынастарының қалыптасу арасында жасырын жұмыссыздық ашық жұмыссыздыққа айнала бастады. 1992 жылы жасырын жұмыссыздықтың ауқымы кеңи түсті, Осы аталған жылдың желтоқсан айының өзінде-ақ 138 мыңға таяу адамы бар 160 кәсіпорындар жұмыссыз тоқтап тұрды. Осындай кәсіпорындардан 2 мыңн Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес. Экономистер уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-нан аз бөлігін қамтитын жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда, толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық деңгейлерінің қосындысына тең.

Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі циклдік жұмыссыздық нольге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты "жұмыссыздықтың таби-ғи (шынайы) деңгейі" деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі өнімнің нақты көлемі "экономиканың өндірістік әлуеті" деп аталады. Бұл толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты (шынайы) көлемі. Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе-теңдік жағдайында болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген жағдайда орнайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі дегеніміз — оң өлшем, өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек. Құрылымдық жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын өтуге немесе басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші нарықтары сәйкес келмейді деген сөз; мұндай жағдайда жиынтық сұраныс тапшылығы мен циклдік жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда, жиынтық сұранысы артық болған жағдайда, жұмыс күшінің жетіспеушілігі байқалады, яғни бос жұмыс орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар санынан артық болады. Мұндай жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейінен төмен болады. Еңбек күші нарықтарындағы мұндай тапшылық инфляциямен қатар болады [1].