Сыбайлас жемқорлықпен күресу

КІРІСПЕ

 

        Зерттелетін тақырыптың өзектілігі: «Сыбайлас-жемқорлықпен күрес туралы» Заңның 12 бабына сәйкес мемлекеттік функцияларды орындауға өкілетті және оларға теңелген адамдардың іс-әрекеттері сыбайлас-жемқорлық үшін жағдайы жасайды деп табылады:

-заңсыз басқа мемлекеттік органдардың,  ұйымдардың қызметіне араласуы;

-өз қызмет өкілеттігін аталған  адамдардың немесе олардың жақын 

туыстарының және жақындарының материалдық  мүдделерін қанағаттандырумен байланысты сұрақтарды шешкен кезде пайдалану;

-мемлекеттік және соған теңелген қызметке түскен және жылжыған кезде заң қарастырмаған басымдық беру;

-шешімді дайындаған және қабылдаған  кезде заңды және жеке тұлғаларға  заңсыз басымдық беру;

-кім болса да кіріс алумен  байланысты кәсіпкерлік және  басқа қызметпен айналысуды жүзеге асыруға кез-келген заңнамамен қарастырылмаған ықпал ету;

-мемлекеттік міндетті орындау  кезінде алынған ақпаратты жеке  немесе топ мүддесінде пайдалану,  егер ол ресми таратылуға болмаса;

-жеке және заңды тұлғаларға  заңнамамен беруге қарастырылған ақпаратты негіссіз бермеу, оны кешіктіру, жалған немесе толық емес ақпарат беру;

-жеке және заңды тұлғалардан  заңнамамен қарастырылмаған ақпаратты  талап ету; 
-мемлекеттік және материалдық ресурстарды жеке үміткерлердің немесе қоғамдық бірлестіктердің сайлау қорларына беру;

-жеке және заңды тұлғалардың  өтініштерін қарау және олардың құзыретіне енетін басқа сұрақтардың шешу тәртібін бірнеше дүркін бұзу;

-жоғарғы ресми адамдарға сыйлық  беру және қызметтен тыс қызмет  көрсету жасау, егер ол ырым  жасау ишараты және қонақжайлылық нормалар, сондай-ақ хаттамалық және басқа ресми іс-шараларды өткізгенде болмаса; 
-жеке және заңды тұлғаларға олардың құқықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыруға ашықтан-ашық кедергі жасау;

-жеке және заңды тұлғаларға  кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуге құзыретін беру;

-мемлекеттік мәртебесі жоқ ұйымдарға  мемлекеттік бақылау және қадағалау  міндеттерін беру;

-жоғарғы немесе төменгі лауазымды  адамдармен немесе олардан басқаша  тәуелділермен ақшалай немесе  басқа мүліктік сипаттағы құмарлы ойын ойнауға қатысу;

Лауазымды өкілеттікті асыра пайдалану, практика көрсеткендей, ең көп тараған қылмыс , сондай-ақ басқа қылмыстарды, оның ішінде сыбайлас-жемқорлық қылмысты жасау үшін тәсіл болып табылады.Лауазымды қылмыс сондай-ақ басқа қылмысты жасау үшін тәсіл болып табылады және жиі қабысып жүреді, мысалы:

-тездету және әр түрлі процедураларды, ережелерді айналып өту үшін шенеуніктердің пара алуы, бопсалау, заңсыз тексерістер, бөтен мүлікті тартып алу, мемлекеттік қаражатты және жер учаскелерін заңсыз пайдалану, ақша үшін лицензиялар және басқа рұқсат құжаттар беру; 
-мемлекеттік меншікті, ғимаратты, құрылысты, табиғи ресурстарды заңсыз пайдалану, заңсыз жекешелендіру, мемлекеттік қаражатты ұрлау, асыра сілтеулікпен сыйлықтар төлеу, тендер мен мемсатып алған кезде асыра сілтеушілік;

-монополияға қарсы заңнаманы және шынайы бәсекелестікті бұзу, өз мүддесіне кадр сұрақтарын шешу, саяси сыбайлас-жемқорлыққа және ықпал жасаудың сыбайлас-жемқорлық саласын жасауға дейін бару, дауыс берген кезде пайдалы заңдар үшін дауыс сату және сот шешімдерін сату және БАҚ-қа пара беру;

 Сыбайлас жемқорлық қылмыстың субъектісі болып билікті немесе қызмет орнын теріс пайдаланып қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті тұлға табылады. Бұл қылмыстың субъектісі қылмысты жасаған кезінде 16 жасқа жеткен, есі дұрыс, яғни өзінің әрекетін (әрекетсіздігін) басқара алатын жеке тұлға. сыбайлас жемқорлық қылмыстардың субъектілерін үш топқа бөлүге болады:  
- Лауазымды тұлғалар;

- Жауапты мемлекеттік қызмет орында отырған тұлғалар;

- Лауазымды тұлғаларды сатып алып жүрген жеке тұлғалар.

Арнайы субъект - қосымша белгілері бар лауазымды тұлға. Қазақстан Республикасының ҚК 307 бапқа ескертуде лауазымды тұлға деп мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында және ҚР Қарулы Күштерде және ҚР-ның басқа әскері ұйымдарында ұйымдастыру-басқару немесе әкімшілік-шаруашылық міндеттерді тұрақты түрде, уақытша немесе арнайы өкілділігімен атқарып жүрген тұлғалар түсіндіріледі.  
Жемқорлық құқық бұзушылықты хабарлаған және басқа да жолмен жемқорлықпен күреске ат салысқан тұлға мемлекет қорғауында болады. Жемқорлықпен күреске көмек берген тұлға туралы ақпарат мемлекеттік болып табылады. Бұл ақпаратты жариялаған тұлға Қазақстан Республикасының «Сыбайластық жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңымен бекітілген жауапкершілікке тартылады.  Қажет болған жағдайда, жемқорлыққа қарсы күрес жүргізетін органдар жемқорлыққа қарсы күреске ат салысқан тұлғаның жеке қауіпсіздігін қамтамасыз етеді

Курстық жұмыстың мақсаты: Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықтың және онымен күресу мәселелерін айқындау

Курстық жұмыстың міндеті:

- Сыбайлас жемқорлық ұғымдары мен түрлері анықтама беру

- Сыбайлас жемқорлықтың көрініс табуы мен оның нысандарына тоқталу

- Сыбайлас жемқорлықпен күресу және оларды алдын-алу шараларын көрсету

- Жемқорлықты алдын алудағы негізгі бағыттарының сипаттау

- Қазақстан Ресубликасындағы сыбайлас жемқорлықпен күресу жағдайы және оның нәтижелеріне тоқталу

- Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтарды  жауапқа тарту түрлерін анықтау

Зерттеудің  объектісі ҚР-ның сыбайлас жемқорлыққы қарсы күресу шараларының барысында пайда болған құқықтық қатынастар болып табылады. 

Зерттеудің  пәні – Қазақстан Ренспубликасының сыбайлас жемқорлық және онымен күресу мәселелері

Мәселені зерттеу деңгейі. Курстық жұмысты жазу барысында мен  Сыбайлас жемқорлық дегеніміз – заңда қарастырылмаған жеке немесе дәнекерлер арқылы мүліктік игілікке және мемлекеттік функцияларды атқаратын басымды тұлғалардың және де соларға теңестірілген тұлғалардың,  лауазымдық дәрежелерін қолдана отырып және де  лауазымының мүмкіндіктерін өз мүддесіне қолдана отырып мүліктік табыс алу үшін жасалынатын қадамдар. Бұл экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру инвестициялар тарту процесін баяулататын және демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсер ететін, елдің даму болашағына айтарлықтай қауіп төндіретін құбылыс,заң бұзушылықтың ең ауыр түрі екендігіне тоқталып кеттім.[1]

  А.С. Қалмұрзаев[15],М.О. Нәукенов[13],А.Н. Ағыбаевтың [14] пікірлеріне тақталдым.

Лауазымды өкілеттікті асыра пайдалану, практика көрсеткендей, ең көп тараған қылмыс , сондай-ақ басқа қылмыстарды, оның ішінде сыбайлас-жемқорлық қылмысты жасау үшін тәсіл болып табылады.Лауазымды қылмыс сондай-ақ басқа қылмысты жасау үшін тәсіл болып табылады және жиі қабысып жүреді, мысалы:

-тездету және әр түрлі процедураларды, ережелерді айналып өту үшін шенеуніктердің пара алуы, бопсалау, заңсыз тексерістер, бөтен мүлікті тартып алу, мемлекеттік қаражатты және жер учаскелерін заңсыз пайдалану, ақша үшін лицензиялар және басқа рұқсат құжаттар беру; 
-мемлекеттік меншікті, ғимаратты, құрылысты, табиғи ресурстарды заңсыз пайдалану, заңсыз жекешелендіру, мемлекеттік қаражатты ұрлау, асыра сілтеулікпен сыйлықтар төлеу, тендер мен мемсатып алған кезде асыра сілтеушілік; 
-монополияға қарсы заңнаманы және шынайы бәсекелестікті бұзу, өз мүддесіне кадр сұрақтарын шешу, саяси сыбайлас-жемқорлыққа және ықпал жасаудың сыбайлас-жемқорлық саласын жасауға дейін бару, дауыс берген кезде пайдалы заңдар үшін дауыс сату және сот шешімдерін сату және БАҚ-қа пара беру.[17]

Лауазымды өкілеттікті асыра пайдалану мемлекеттік қызметшілердің заңмен бекітілген міндеттерін бұзу және заңдармен, ережелермен, нұсқаулармен және басқалармен реттелетін олардың құзыретіне кірмейтін іс-әрекет орындау болып табылады. Мұндай жағдайда қылмыс себебі пайда табу және өзіне немесе басқа адамдарға және ұйымдарға басымдық алу болып табылады. Лауазымды өкілеттікті асыра пайдалану іс-әрекет жасаумен қатар іс-әрекет жасамау болып табылады. Адам іс-әрекетті тек қана өзінің қызметтік жағдайына қарай жасай алатынын атай кеткен жөн. Іс-әрекет жасамады деп лауазымды адамның өз қызметтік міндетін атқармағаны аталады.

Бұл қылмыстың субъектілеріне ҚР ҚК 307 бабының 1-3 бөліміне “Лауазымды өкілеттікті асыра пайдалану” сәйкес мемлекеттік міндеттерді орындауға өкілетті адамдарды немесе соларға теңелген адамдарды, лауазымды адамдарды және жауапты мемлекеттік лауазымға ие адамдарды жатқызады.

Лауазымды өкілеттікті асыра пайдалану азаматтардың конституциялық құқықтары мен еркіндіктеріне айтарлықтай зиян әкелуі мүмкін,мемлекеттік органдар беделін түсіруі, басқа қылмыс жасауға және оларды жасыруы мүмкін.[5]

“Сыбайлас-жемқорлықпен күрес туралы” Заңның 12 бабына сәйкес мемлекеттік функцияларды орындауға  өкілетті және оларға теңелген адамдардың іс-әрекеттері сыбайлас-жемқорлық үшін жағдай жасайды деп табылатын жағдайлар қарастырдым[7]

Сыбайлас-жемқорлықпен күрестің негізгі қағидаларын,  
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті жүзеге асырушы органдарды Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңының 6-бабына сәйкес [7] атап өттім.

Сыбайлас жемқорлық мәселесі заңмен қоса, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 13 тарауының 41бабында, сондай-ақ 176 бабының 3 тармағында: жеке меншікке қарсы қылмыстар; 193 бабының 3 тармағы мен 209 бабында: экономика қызмет саласындағы қылмыстар; 307-315 баптарында: мемлекеттік қызмет қызығушылығына қарсы бағытталған жемқорлық әрекеттер, 380 бапта: әскери қылмыстар жайы.1 Ал, Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің жемқорлық мәселесі 532 - 537 баптар аралығында айтылған қарастырдым [5]

Құқық қорғау органдары мемлекеттік қызметшілер жасаған 943 қылмыс анықталғанын. Сыбайлас жемқорлық қылмыстар жасағаны үшін 391 адам жауаптылыққа тартылғанын, оның 358 сотқа тапсырылды. Олардың ішінде: 45 ішкі істер органдарының қызметкері, әртүрлі деңгейдегі 19 әкім, 7 судья, 13 сот орындаушысы,  14 әділет органының жұмыскері, төтенше жағдайлар жөніндегі министрліктің 10 қызметкері,  салық қызметі мен қорғаныс министрлігінің 4 қызметкерлері, 3 қаржы полициясы органының қызметкерлері, 6 кеден органдарының жұмыскерлері, 2 ұлттық қауіпсіздік органының 2 қызметкері, прокуратура органдарының 1 жұмыскері, және басқа мемлекеттік құрылымдардың 230 жұмыскері. 
Жалпы, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласында мүдделі мемлекеттік органдардың қызметі Мемлекеттік бағдарламаны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарына сәйкес ұйымдастырылды және онымен ағымдағы жылғы бірінші жартыжылдықта көзделген төмендегі іс-шаралардың орындалуына бағытталғандығын қарастырдым.[18]

Курстық жұмысты жазу барысында қолданылған зерттеу әдістері. Сыбайлас жемқорлықтың және онымен күресу мәселелерінің түсініктемесін ашатын тарихи әдісті қолдандым. Сыбайлас жемқорлықтың Қазақстан Республикасында пайда болу жағдайлары және қазіргі таңда онымен күресі жайлы алғышарттарын қарастырдым. Келесіде мен Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа жауап тартудың, онымен күресу барысында сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларын анықтау үшін аналитикалық әдісті жүзеге асырдым, яғни барлық ғалымдардың, заң ғылымымен айналысатын адамдардың түсініктерін талдап, бір нәтижелі қорытындыға келдім. Сондай-ақ, біз салыстырмалық әдіске сүйене отырып, Қазақстан Республикасының қазіргі таңда және өткен уақыттардағы жағдайын қарастыру барысында ерекшеліктерін анықтадым. Бұдан басқа логикалық, жүйелік-құрылымдық әдістер қолданылды.

Курстық жұмысымның құрылымына келсек, ол кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ТҮСІНІКТЕМЕ

1.1 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ

 

  Сыбайлас жемқорлық дегеніміз – заңда қарастырылмаған жеке немесе дәнекерлер арқылы мүліктік игілікке және мемлекеттік функцияларды атқаратын басымды тұлғалардың және де соларға теңестірілген тұлғалардың,  лауазымдық дәрежелерін қолдана отырып және де  лауазымының мүмкіндіктерін өз мүддесіне қолдана отырып мүліктік табыс алу үшін жасалынатын қадамдар. Бұл экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру инвестициялар тарту процесін баяулататын және демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсер ететін, елдің даму болашағына айтарлықтай қауіп төндіретін құбылыс.                                             “Сыбайлас-жемқорлық” деген түсінік мағнасына этимологиялық қарау мұны “параға сатып алу”, “пара” ретінде, "corruptio" деген латын сөзін алып, анықтауға мүмкіндік береді. Рим құқығында сондай-ақ "corrumpire" түсінік болған, ол жалпы сөзбен айтқанда “сындыру, бүлдіру, бұзу, зақымдау, жалғандау, параға сатып алу” деген түсінік берген де, құқыққа қарсы іс-әрекетті білдірген.       

  Сыбайлас жемқорлық – заң бұзушылықтың ең ауыр түрі. Қоғамның әрбір мүшесі, Қазақстанның әрбір азаматы түйткілді түбірімен жоюға белсенді түрде араласуға міндетті. Басқарманың қызметкерлеріне орындауға түскен құжаттар мерзімінен кешіктірілмей уақында орындалуы қажет. Егер құжатардың орындалу мерзімі бұзылса немесе құжат заңның нормаларына сай тоқтатылмаса, осындай жағдайлардың барлығы сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын себептер деп  танылуы мүмкін. Сондықтан жеке және заңды тұлғаларға ешқандай  артықшылық көрсетпей, құжатарды орындауға қатысты іс-әрекеттердің қолданыстағы заңның нормаларына сәйкес болуы қажет. Сыбайлас жемқорлықпен күресті біз ең алдымен өз арамыздан бастап, оның болуына жағдай туғызбай жұмыс істеуіміз қажет.[1]     Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев атап өткендей: «Сыбайлас жемқорлық – бұл ғаламдық мәселе, одан әлемнің бірде-бір мемлекеті, бірде-бір саяси жүйе, бірде-бір саяси тәртіп қорғалған емес».                                                  Қазіргі отандық әдебиеттерде: «Сыбайлас жемқорлық - (латын тілінен «соrruptio» - пара беріп сатып алу, құқық бұзу, құлдырау деген мағынаны білдіреді) деп қоғамдық және саяси қызметкерлердің, лауазымды тұлғалардың сатқындығын, оларды сатып алуды, яғни саяси, экономикалық, әскери және тағы басқа да салалардағы қызметкерлердің қолындағы билігінің мүмкіндіктерін және қызмет бабын жеке басын байыту мақсатында пайдалануын айтады».