Шағын кәсіпорындар қызметінің тиімділігін арттыру жолдары

Сатылым рентабельділігінің жағдайлары бірқалыпты емес, оның бір-ақ көрсеткіші бар және ол зерттелген уақытта төмендеді. Мұның себебі - өнімнің өзіндік құнының өсуі,өнім өткізуден түскен жалпы табыстың  негізінде  кәсіпорынның жиынтық табыс көлемінің төмендеуі.

Кәсіпорынның ағымдағы активтер айналымдылығының көрсеткіштері  ірі өзгерулерге тап болды.Бұл  кәсіпорынның ағымдағы активтер көлемінің жыл сайынғы ұлғаюынан болып отыр, соның ішінде тауарлық-материалдық қорлар мен дебиторлық борыштар үлесі артуда. Яғни өтімділігі төмен қорлар және ақша қаражаттар үші азаяды.Бірақ жалпы дебиторлық борыштар айналымдылығының көлемі мен зерттелген периодта тауарлы-материалдық қорлар көлемі өсті.Болашақта берілген активтер көлемінің өсуі айналымдылық көрсеткіштерінің төмендеуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Осының барлығы келесі талдау мен кәсіпорын өтімділік талдауымен айқындалады.

Ең тапшылықты ресурстар бұл – қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды бағалау өте маңызды. Ресурстарды тиімді пайдалануды бағалау үшін екі көрсеткіштер тобын анықтау керек: өтімділік көрсеткіштері және қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері.

Өтімділік көрсеткіштерін талдау арқылы кәсіпорынның өз міндеттемелерін жабу қабілеттілігін анықтай аламыз. Банктор категориясына ұшырамай кәсіпорын міндеттемелерінің көлемі мен оларды жабу қабілеттілігі болашақ партнерлер мен сыртқы контрагенттерді қызықтырады. Өтімділікті бағалау 9 көрсеткіш бойынша жүргізіледі. Бұл есеп 10-кестеде берілген.

 

10-кесте. Кәсіпорынның өтімділік көрсеткіштерін талдау.

№	Көрсеткіштер	2003 жылы	2004 жылы
1	Өзіндік айналым қорларының көлемі, мың теңге.	4779,795	5329,725
2	Өзіндік айналым қорларының маневрлігі	0,22	0,19
3	Жалпы жабу коэффициенті	1,60	1,60
4	Жылдам өтімділік коэффициенті	1,76	1,83
5	Абсолютті өтімділік  коэффициенті	0,16	0,10
6	Активтерде айналым  қорларының үлесі	0,51	0,50
7	Өзіндік айналым қорларымен қамтамасыз ету коэффициенті	0,25	0,22
8	ТМҚ-ны жабу коэффициенті	0,49	0,42

 

 

Кәсіпорын иелігінде  өзіндік айналым қорларының үлкен  көлемі 2004 жылы тіркелген – 5329,725 мың  теңге, төменгі көлемі 2003 жылы тіркелген  – 4779,795. Зерттелетін периодта да, оның алдындағы кезеңде де өзіндік  айналым қорларының көлемі әрдайым өсіптұратын. Бұл кәсіпорынның өзіндік капиталының өсуіне байланысты болды.

Өзіндік айналым қорларының маневрлігін бағалауда оның кәсіпорындағы көрсеткіштері шамалы төмен. Бұл көрсеткіш өнеркәсіп кәсіпорындары үшін бірқалыпты болатын еді. Маневрлік коэффициентінің төменгі деңгейі келесімен айқындалады: кәсіпорынның өзіндік қорлардың үлкен бөлігі мобильді емес сипатына тіркелген, олардың өтімділігі төменірек, яғни олар қолма-қол ақша түріне жылдам емес, біртіндеп айналады.

Кәсіпорын қызметінің спецификасын бағалай отырып, яғни өндіріс қорсыйымдылығының жоғарғы дәрежесін ескере отырып, бұл кәсіпорын үшін бұл көрсеткіштерін бірқалыпты санауға болады.

Маневрлік көрсеткіштерінің төмендеуі байқалды. Көрсеткіштің төмендеуі келесіге тәуелді болды: кәсіпорынның негізгі қорлары көбіне өзіндік капиталнегізінде құрылпды, нәтижесінде өзіндік айналым қорлары азайып, өзіндік капитал ұлғаяды.

Кәсіпорын өзінің міндеттемелерін  жабу қабілеттілігін сипаттайтын көрсеткіштің бірі болып жалпы жабу коэффициенті (ағымдағы өтімділік коэффициенті) табылады. Бұл көрсеткіштің тұрақты саны 1 мен3-тің арасында болуы керек. Егер коэффициент 1-ден төмен болса, онда кәсіпорын ағымдағы активтер арқылы өзінің міндеттемелерін жабуға қабілетсіз, бұндай кәсіпорын төлеуге қабілетсіз болып саналады. Ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерден 3 есеге артық болуы тиімсіз болып табылады. Бұндай жағдай болса, кәсіпорын қорларының салынуы оларды пайдалану рационалды емес және тиімді емес болып саналады. Қарастырылып отырған кәсіпорында зерттелген кезеңде жабу коэффициентінің мәні бірқалыпты болды: 2003, 2004 жылдары 1,6ға тең болды.

Бұл көрсеткіштің осындай  көрінісі кәсіпорын ағымдағы активтері  көлемінің өсуі әсер етті.

Жылдам өтімділік коэффициенті көмегімен жылдам өтімділікті активтер активтер арқылы міндеттемелердің қандай бөлігін жабуға болатындығын анықтаймыз. Әр түрлі авторлар өтімділік коэффициунтінің аралығын әр түрлі етіп белгілейді. Орташа алғанда берілген көрсеткіштің мөлшері «0,5-1,0» аралығында болуы керек. Бұл коэффициенттің мксимумы 2004 жылы 0,91-ге тең болды, ал 2003 жылы бұл коэффициент төменірек, бірақ бірқалыпты болды. Ақша құралдары арқылы кәсіпорын міндеттемелерінің қай бөлігін кез келген уақытта жаба алатынын абсолютті өтімділік коэффициенті көрсете алады. Бұл көрсеткіш бірнеше жылдар бойы төмендеуде болды. Ағымдағы активтер көлемінің өсуі негізінде ақша қорларының жетіспеуіне байланысты болды.

Келесі талданатын көрсеткіш  Активтерде айналым қорларының үлесі  болып табылады. Айналым қорларының максималды үлесі 2003 жылы – 0,51 негізінде байқалды, ал 2004 жылы бұл көрсеткіш сәл төмендеп 0,5-ке теңелді. Бұл активтерде айналым қорлары үлес салмағының төмендеуіне емес, жалпы активтер сомасында ұзақ мерзімді активтер үлесінің өсуіне байланысты болды.

Айнылым қорларын сипаттау үшін, осы қорлардың ішінде запастардың үлесі қандай екендігін анықтау керек. Осы көрсеткіш көлемі төмен болған сайын, кәсіпорынның айналым қорларының тиімділігі арта түседі. Материал запастарының максималды үлесі 2004 жылы көрініп, 0,53-ке теңелді. Бұл көрсеткіштің өсуі айналым қорларының пайдалану тиімділігінің жоқтығына сілтейді. Материалды запастар қорлары айналымнан алынып тасталғаннан кейін, ақша ресурстарының көлемі азайып, айналым қорлар құрамындағы запастар өсуі байқалды. Запастарды дәл сипаттау үшін, жабу запастар құрамындағы өзіндік қорлар үлесін анықтау қажет. Егер осы көрсеткіштің көлемі 1-ден аз болса, онда қорлар кәсіпорын міндеттемелерінің өсуі арқылы сатып алынады. Зерттелген уақыт ішінде бұл көрсеткіш 1-ден асқан жоқ, сәйкесінше төмендеу бағытын алды. Осы көрсеткішті талдау арқылы келесі нәтижелерді ұсынамыз: материалдық запастар көлемінің өсуі кәсіпорынның міндеттемелері көлемінің өсуінебайланысты болды.

Өтімділікті талдауды аяқтайтын  запастарды жабу коэффициенті тауарлы-материалдық  қорлар мен шығындар өзіндік қорлар арқылы калай жабылғанын және қарыздық қорларды жұмылдыруды қажет етпейтіндігін көрсетеді. Оның тұрақты жағдайы 0,6-0,8 деңгейінде болу керек. Зерттелген периодта бұл көрсеткіш белгіленген деңгейден төмен болды. Сол периодтың запастар мен шығындар көлемі қажетті көлемнен жоғары болды. Яғни өзіндік айналым қорлары материалдық қорлардың белгілі бір бөлігін ғана жабатын, ал материалдық қорлардың екінші бөлігі кәсіпорынның кредиторлық борыштардың өсуі негізінді жабылды.

Жалпы кәсіпорын өтімділігін талдау келесіні көрсетті: кәсіпорынның ағымдағы активтердің өсуіне қарамастан, кәсіпорын ақша қаражаттарға тапшылық білдіреді. Жалпы және жылдам өтімділік көрсеткіштерінің өсуі келесіге байланысты: тауарлы-материалдық запастарға салынған қорлардың тиімсіздігі және дебиторлық борыштардың өсуі себеп болды.

Активтер құрамындағы  айналым қорларының үлесі өсуде, запастар мен шығындар көлемінің  өсуі байқалды. Нәтижесінде айналым  қорлардың құрамындағы запастар мен шығындар көлемінің үлесі  өсіп, пайдалану тиімділігі төмендеді.

Болашақ инвесторлар, банктер  және контрагенттер кәсіпорынның қаржылық жағдайына мүдделерін білдіреді, сол  себептен кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына  талдау жүргізу өте маңызды. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы талдауының нәтижелері 11-кестеде берілген.

11-кесте. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау.

 

№	Көрсеткіштер	2003 жылы	2004 жылы
1	Тәуелсіздік коэффициенті	0,58	0,59
2	Тәуелділік коэффициенті	0,42	0,41
3	Қаржыландыру коэффициенті	4,90	5,30
4	Қарыздық және өзіндік қорлар арасындағы байланыс коэффициенті	0,20	0,19
5	Қаржылық тұрақтылық коэффициенті	0,62	0,61
6	Инвестициялау коэффициенті	1,17	1,20
7	Ұзақ мерзімді қаржылық қорларды жұмылдыру коэффициенті	0,07	0,02
8	Кредиторлық борыштар коэффициенті	0,11	0,11

 

11-кестедегі берілгендердің талдауын өзіндік капитал шоғырландыруды коэффициентінен (тәуелсіздік коэффициенті) бастаймыз. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қарыздық қорларға деген тәуелділік деңгейін анықтау үшін қажет. Зерттелген периодта өзіндік капитал шоғырландырылуы 0,58-ден0,59-ға дейін сәл ғана өсті. Көрсеткіштің осындай деңгейі жоғары және осы көрсеткішке тіркелген барлық келісілген нормаларға (0,5-0,6) келісіп тұр. Бұл көрсеткіштің өсу бағыты кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігінің өсуімен айқындалады.

Өзіндік капитал шоғырландырылуының кері көрсеткіші ретінде қаржылық тәуелділік коэффициенті қатысады. Талданатын периодта кәсіпорынның қаржылық тәуелділігі 0,42-ден 0,41-ге дейін сәл төмендеді. Бұл көрсеткіштің төменгі деңгейі өзіндік капиталдың кәсіпорын қорларының үлкен көлемін алып жатқанымен, сәйкесінше кәсіпорын осы сыртқы кредиторларға тәуелді еместігімен айқындалады. Зерттелген периодта барлық көрсеткіштер барынша төменгі деңгейде болғандықтан, инвестиция түріндегі сыртқы қаржылық ресурстарға, ұзақ мерзімді несиелерге тапшылық болып жаты. Инвестицияларды өндіріс дамуына бағыттауға болатын еді.

Бұны келесі көрсеткіштерді есептеу арқылы көруге болады. Қаржылық тұрақтылық коэффициенті жалпы капиталда  өзіндік және ұзақ мерзімді қарыздық қорларының үлесін сипаттайды. Коэффициенттің тұрақты деп ұйғарғандағы саны 0,9-ға тең, ал оның тиімсіз жағдайы 0,75-ке дейін төмендегенде болады.

Зерттелген периодта бұл көрсекіш оның тиімсіз деңгейінен де төмен болды, 2003 жылы – 0,62 және 2004 жылы – 0,61-ге тең болды. 2003 жылы жұмылдырылған капитал көлемі 2004 жылға қарағанда төмен болды.

Әрі қарай жұмылдырылатын ұзақ мерзімді қарыздық қорлар коэффициенттерін қарастырайық, оның көмегімен өндірісті  жаңарту мен ұлғайту мақсатында кәсіпорынның қарыздық қорларын пайдалану  тиімділігін бағалаймыз. Осы көрсеткіштің көлемдерін есептеп, алдынғы жағдайды көре аламыз. Ұзақ мерзімді қарыздық қорларын жұмылдыру көрсеткіштері өте төмен және болашақта төмендеу бағытын алды.

Кредиторлық борыштар коэффициентінің  нәтижесінде жалпы қорлар көлеміндегі кредиторлық борыштардың өсуі болды.

Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын келесі көрсеткіш қаржыландыру коэффициенті болып табылады. Кәсіпорын  қызметінің қай бөлігі өзіндік қорлар арқылы қаржыландырылатындығын және қай  бөлігі қарыз капиталы арқылы қаржыландырылатындығын көрсетеді. Коэффициенттің минималды көлемі – 2003 жылы 4,9, ал максималды көлемі – 2004 жылы 5,3-ке теңелді. Осылайша, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы жоғары деңгейде, өйткені кәсіпорындағы қаржыландыру коэффициенттері салыстырмалы түрде жоғары.

Қаржыландыру коэффициентіне кері көрсеткіш қарыздық және өзіндік  қорлар арасындағы байланысты көрсетеді. Көрсеткіштің барлық көріністері 1-ден  аспайды. Бұл дегеніміз - кәсіпорын  жұмылдырылған қорларға тәуелділігі  өте төмен.

Тағы бір көрсеткішті  есептейік, капитал құрылымының қалыптасу рационалдығын сипаттайтын, - инвестициялау көрсеткіші. Зерттелетін периодтың басында 2003 жылы инвестициялау коэффициенті 1,17-гн тең болды. Яғни кәсіпорынның негізгі қорларын сатып алуда қарыздық капиталы да қолданылады. 2004 жылға қарай жағдай өзгерді, 1,2-ге теңелді. Соңғы мәліметтер бойынша өзіндік капитал тек негізгі қорларды алуда ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынның басқа активтерін алуда да жұмсалды. Басқаша айтқанда, өзіндік капиталдың өсуі кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын одан сайын күшейтті.

 

 

 

 

 

 

3. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпорындар қызметінің тиімділігін арттыру жолдары.

3.1.Қазақстан  Республикасында шағын кәсіпорындарды мемлекеттік қолдау.

   Нарық жағдайында шағын кәсіпкерліктің тиімділігі мен басқару стратегиясын анықтау формалары мен әдістерін уақыт талабына сай жетілдіріп отыру маңызды шарт. Кәсіпкерлік әрекет нарықтың талаптарына сай тез бейімделуі мен оның тиімділігін жоғарылатудың басты шарты.

Кәсіпкерлік қызметті басқару  кезінде тиімді шешім қабылдау үшін әр түрлі сұрақтар туындайды. Тиімді қызмет ету үшін зерттеліп отырған кәсіпкерлік субъектісінің басшылары жоғары біліктілікпен басқарудың әдіс-тәсілдерін дұрыс жүргізуі өте маңызды.