Шағын кәсіпорындар қызметінің тиімділігін арттыру жолдары

Сонымен , жоғарыда баяндалғандай  экономиканың жаңа жағдайындағы рынокқа өтуінде шағын кәсіпорындар «жанама» өнім ретінде болмайды. Олар еліміздің ажырамайтын саяси-экономикалық жүйенің бөлігі болып табылады. Біріншіден, нарықтық қатынастардың тұрақтылығы , солай болғандықтан, халықтың көптеген бөлігі осы қатынастар жүйесінде тартылады; екіншіден, рыноктық жағдайда олар қажетті икемділікті қамтамасыз етеді , терең мамандандыруда іске асыруды және өндірісті тармақтанған кооперацияға айналдырады.Онсыз оның экономикалық тиімділігінің болуы мүмкін емес. Нәтижесінде, бұл шаруашылық дамуының және ұлттық экономиканың серпінді өсуіне үлкен ықпал етеді; үшіншіден шағын кәсіпорындар рөлінің өзгеруі орта және ірі кәсіпорындардың қызмет етуіне тиек болады .

Шағын кәсіпорындар жайында  статистикалық мәліметтерге назар аударайық .

Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметтері  бойынша 2005 ж. 1 қаңтарда республикада 208,4 мың заңды тұлғалар тіркелген , оның 195,7 мың шағын кәсіпорындар құрайды.

Шағын кәсіпкерлікте (заңды  тұлғалар) жұмыспен қамтылған азаматтар саны 2005 ж. 1 қаңтарда 524,6 мың адамға жетті, өсу 2003 жылғы тиісті күніне 8,7%-ды құрады.

Шағын кәсіпкерліктің ЖІӨ-ге қосқан үлесі 2003 ж. 16,2%-ды құрады.

Заңды тұлғалар -  тауарлар мен қызметтерді сатудан түскен кірістерінің артуы 2004 ж. 2003 ж. қарағанда 8,7%-ды құрады.

Шағын кәсіпорындардың  қалыптасқан салалық құрылымы соңғы  жылдары мүлдем өзгерген жоқ.. Белсенді заңды тұлғалар - шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің жалпы санынан  «Сауда ; автомобильдерді , тұрмыстық  бұйымдар мен жеке пайдаланатын заттарды жөндеу» саласы - 40,5 %-ы басым жағдайды иеленген , шағын кәсіпкерлік саласында белсенді халықтың жиынтық саны 163,6 мыңы жұмыспен қамтылған (шағын кәсіпкерлікте жұмыспен қамтылғандардың жалпы санынан 31%-ы).

2003 ж. көлеңкелі экономиканың  үлесі ЖІӨ-ден 22,6%-ды құрады, әйтсе де 1992 жылдан 1998 жылдар кезінде аталған көрсеткіш орташа 30-38%-ға дейінгі аралықта бағаланды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.«Бикен-жарнама» ЖШС мысалында кәсіпорын қызмет ету тиімділігін талдау және бағалау.

2.1. «Бикен-жарнама» ЖШС-ның техникалық-экономикалық сипатталуы.

«Бикен-жарнама» кәсіпорны 1993 жылы екі кәсіпорынның бірігуі негізінде құрылған: Алматы қала безендіру және Алматылық трикотаждық комбинаты. Өндірістік кооператив нысанында 4 жыл бойы жұмыс істеп өндіріс ұлғаюы мен жұмысшылардың санын көбейту арқылы кәсіпорын Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, «шаруашылық серіктестіктер туралы» Заңдық күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы және тағы басқа заң шығарушы мен құқықтық актілер негізінде шаруашылық жүргізуші субъектіге ауыстырылды.

Серіктестік мемлекеттік  тіркеуден өткен кейін, жеке меншік құқығы бар, өзіндік балансы бар, республикалық және шетелдік банктік  шоттары бар, өзінің мөрі және басқа да реквизиттері бар заңды тұлға болып табылады.

Серіктестік өзінің қызметін толық  шаруашылық есеп негізінде жүзеге асырады. Республикада және шет елде өз атынан келісім-шартқа отыруды жүзеге асырады, мүліктік және мүліктік емес құқықтарға ие болып, жауапкершілік апарады, сотта жауап тартушы және жауап апарушы ретінде қатысады.

Серіктестіктің жарғылық қоры 62000 (алпыс екі мың) теңге көлемінде тіркеледі, бұл құрылтайшының өзіннің ақшасы негізінде жиналып, серіктестік меншігіне беріледі.

Құрылтайшы жарғылық капиталға өзінің жарнасы көлемінде серіктестіктің міндеттерімен жауапты болатын жеке тұлға болып табылады. Серіктестік өзінің міндеттерімен барлық мүлкіне жауап апарады.

Серіктестікті құру және қызмет атқарудың мақсаты өндірілген өнім, атқарылған жұмыс, көрсетілген қызметке қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру және алынатын таза табыс негізінде кәсіпорын жұмысшылары мен құрылтайшыларының экономикалық және әлеуметтік мүдделерін жүзеге асыру болып табылады.

Серіктестік келесі қызмет түрлерін жүзеге асырады: өндірістік, сауда-саттық, делдалдық-коммерциялық, олар өз кезегінде келесілерді жатқызады:

• металдық құрылғылар, визуалды және түстік жарнаманы дайындау, құру жұмыстары және монтаж;
• жарнамалық өнімді шығару, символдарды шығару, фирмалық белгілер, дизайнерлік құру жұмыстары;
• көркем-безендірушілік қызмет, көркем және сувенирлік өнімдерді шығару;
• баспашылық қызмет, полиграфиялық және баспа өнімдерін шығару;
• қоғамдық тұтыну тауарлар өндірісі, өндірістік-техникалық тауарлар өндірісі;
• өндірістік-техникалық өнімдерді сату, сатып алу бойынша коммерциялық қызметті атқару. Бұған шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар, техника, жанармай, қоғамдық тауарлар, өнімдер жатады.
• сауда-саттық қызмет;
• әр түрлі өндірістік-техникалық бағыттағы өнімдерді көтерме және бөлшек сауданы жүргізу, ұйымдастыру. Бұған шикізат, материалдар, қоғамдық тұтыну тауарлары, әр түрлі тауарлар, өнімдер, автокөліктік құралдар мен механизмдерді айырбастау және делдалдық операцияларды жүргізу;
• делдалдық және жабдықтау қызметі;
• өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы келісімдік қатынастарды қалыптастыру, маркетинг, менеджмент;
• жарнама-ақпараттық қызмет.

Серіктестік қызметінің мақсаты өз клиенттерін қанағаттандыру болып табылады. Оның клиенттеріне: Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде қызмет атқарушы кәсіпорындарды шаруашылық қызмет өндірісінен максималды пайда түсіретін сапалы жарнамалық өнімшығару. Серіктестік шығарушы өнім ассортименті 100-ге жуық. Тұтынушылық сұраныс құрылымының өзгеруінен соңғы жылы шығарылатын өнім ассортименті кеңейді.

Барлық өндірілетін  өнім 6 топқа бөлінген:

1. Баспа өнімдері: жалаулар, ауыстырушылар, плакаттар, марапаттау ленталары, палаткалар, қолшатырлар, тенталар, орамалар, пакеттер.
2. Тігу өнімдері: баскиімдер, киім-кешек, арнайы қызметкерлер киімі, жалаулар және басқа да өнімдерді тігу.
3. Шелкография – бұйымға логотипті жасау, оның ішіне: стикерлер, трансферттер, диспенсерлер, қаламсаптар, қапшықтар т.б. жатады.
4. Тігін өнімі: погондар, тігіншемелер.
5. Биллбордтар.
6. Түсті жарнама.

Өндірілетін өнімнің  үлкен үлесі баспа өнімдеріне (58%), түсті жарнамаға 10%, биллбордтарға - 7%, тігін өнімдеріне – 9%, шелкографияға – 9% келеді.

 

3-кесте. «Бикен-жарнама» ЖШС-ның техникалық-экономикалық көрсеткіштері.

 

№п/п	Көрсеткіштер	2003 жылы	2004 жылы
1	Өнім өткізуден түскен табыс, мың тг.	114666	249600
2	Өнімнің өзіндік құны, мың тг.	93680	209363
3	Жиынтық табыс, мың тг.	20986	39237
4	Негізгі қызметтен түскен табыс, мың тг.	10460	12120
5	Негізгі емес қызметтен  түскен табыс, мың тг.	10460	12120
6	Салық салудан кейінгі  негізгі емес қызметтен түскен табыс, мың тг.	7322	8484
7	Таза табыс, мың тг.	7322	8484
8	Жұмысшылардың орташа тізімі, адам	112	124
9	Қорқайтарымдылық, тг.	3,91	6,28
10	Қорсыйымдылық, тг.	0,26	0,16
11	Активті бөлімнің қорқайтарымдылығы	4,50	7049
12	Еңбектің қорқаруландырылуы, мың тг.	262,142	319,227
13	Материал қайтарымдылығы, тг.	21,10	31,11
14	Материал сыйымдылығы, тг.	0,047	0,032
15	Бір жұмысшының жылдық орташа тигізген үлесі, мың тг.	1023,804	2004,839

 

 

Техникалық-экономикалық көрсеткіштердің талдауы келесі бағыттарды анықтады: 1) зерттелген периодта кәсіпорын табыстарының барлық түрлері (өнім өткізуден түскен табыс, жиынтық табыс, негізгі қызметтен түскен табыс, салық салуға дейін және салық салудан кейін негізгі емес қызметтен түскен табыс, таза табыс) көбейді, бұл өндірістің ұлғаюы мен көлемінің өсуіне байланысты; 2) өнімнің өзіндік құны өсті, бірақ оның өсу қарқыны таза табыс көрсеткішінде айқын көрінбейді; 3) жұмысшылардың орташа тізімі ұлғайды; 4) соған байланысты әрбір жұмысшының жылдық орташа қызмет жасауы екі есеге жуық өсті; 5) қорқайтарымдылық, еңбектің қорқаруландырылу көрсеткіштері өсіп, сәйкесінше қорсыйымдылық көрсеткіші төмендеді; 6) материал қайтарымдылығы өсіп, материал сыйымдылығы төмендеді. Осылайша «Бикен-реклама» ШЖС ресурстарын пайдалану жалпы бағалағанда тиімді болып табылады.

Талданатын периодтың  ішінде кәсіпорын қызметін суреттеу үшін кәсіпорынның өндірістік күштерін толық, тиімді пайдаланылуын талдау қажет. Зерттелетін уақыт ішінде өнім өндірісінің динамикасын анықтаймыз. Осыған орай шығарылған өнім ассортименті кең болғаннан кейін, өнімнің негізгі 6 тобын белгілеп көрсеттім. әр топ бойынша өндірілген өнім проценттік көрсеткіштермен анықталған. Талдаудың қорытындылары 4-кестеде көрсетілген.

 

4-кесте. Кәсіпорын өндірістік күштерін тиімді пайдаланудың талдауы.

 

№	Көрсеткіштер	2003 жылы	2004 жылы
	Күштерді тиімді пайдалану (%):
1	Баспа өнімдері	62,8	70,3
2	Тігу өнімдері	45,6	51,8
3	Тігін өнімдері	27,6	33,3
4	Шелкография өнімдері	73,3	81,1
5	Биллбордтар	40,0	49,7
6	Өнімнің 5 негізгі топтары бойынша өндірістік күштерді орташа пайдаланудың орташа көрсеткіші	49,86	57,24

 Барлық талданатын период кезеңінде кәсіпорын өндірістік күштерінің тиімді пайдаланылуы 100%-ке жеткен жоқ.

Мысалы баспа өнімдерінен өндірістік күштердің максималды тиімді пайдаланылуы 2004 жылы 70,3%-ті құрады, ал минималды пайдаланылуы 62,8% құрды; шелкография өнімдері бойынша 73,3%-тен 81,1%-ке дейін өсті.Өндірістік күштердің тиімді пайдаланудың ең төменгі көрсеткіштері тігін өнімдерінде 33,3 көрсетіледі. Тігу өндірісі мен билбордтар өнімдерінің жағдайлары салыстырмалы түрде бірдей болып келеді. Осы өнімдердің өндірістік күштерін тиімді пайдаланудың көрсеткіштері 51,8% және 49,7%-ке дейін өсті.

Жалпы алғанда зерттелген период аралығында өндірістік күштердің  пайдаланылу қарқыны өсті: баспа  өнімдерінде 62,8-ден 70,3%-ке, тігу өнімдерінде – 45,6-дан 51,8%-ке, тігін өнімдерінде 27,6-дан 33,3%-ке, шелкография өнімдерінде 73,3-тен 81,1%-ке және билбордтарда 40,0-тан 49,7%-ке дейін.

Кәсіпорында негізгі  қорлар көлемі интенсивті өскендіктен, кәсіпорын өндіріс көлемі мен  өнім өткізуді көбейту керек болатын. 2003 жылға өндірістік күштердің пайдаланылуы орташа 49,86%-тін құрды. Сол себептен кәсіпорын басшылығы өнім өткізудің жаңа тауарларын тауып бейімделуі керек.

Өндірістік күштердің  пайдалану тиімділігін анықтағаннан кейін, негізгі капиталды қолдану  мен зерттелетін периодта кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалайық. Қаржылық-шаруашылық қызметті бағалаудың көрсеткіштер жүйесінде  кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау үлкен рөл атқарады. Кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалаудан басқа оның түрлі қорларын пайдалануға талдау өткізу керек. Талдаудың нәтижелері келесі кестеде көрсетілген.

 

5-кесте. Кәсіпорынның негізгі қорларын пайдалану мен мүліктік жағдайының тиімділігі.

 

№	Көрсеткіштері	2003 жылы	2004 жылы
1	Қорқайтарымдылығы	3,91	6,28
2	Қорсыйымдылығы	0,26	0,16
3	Негізгі қорлардың активті  бөлімінің қорқайтарымдылығы	4,50	7,49
4	Еңбектің капиталқаруландырылуы	262142,9	319227
5	Ескіру коэффициенті	0,42	0,45
6	Қажеттілік коэффициенті	0,58	0,55
7	Негізгі қорлардың жаңару коэффициенті	0,14	0,26