Шағын кәсіпорындар қызметінің тиімділігін арттыру жолдары

Нарықтық экономиканың және кәсіпкерліктің негізгі табысы болып табылатындықтан, экономикалық тиімділіктің алғашқы критериі негізінді шығын мен ресурстың бірлігіне өнімнің, жұмыстың және қызметтің сапалылығымен сақтай отырып, олардың бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ете отырып табысты максималдау алға қойылған.

Кәсiпкерлiк дегенiмiз – белгiлi бiр iстi iстей бiлу. Іс iстеу – адамның iскерлiгi, белсендiлiгi. Кәсiпкерлiк деген ұғым өмiрде экономикалық белсендiлiкке колданылады, адамның жан-жакты белсендiлiгiн талап етедi. Кәсiпкерлiктiң ерекшклiктерi – дербестiк және тәуелсiздiк, экономикалық ынталалык, шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершiлiк, жаңашылдық.

Турлерi:

атқаратын мiндетiне қарай  бөлiнедi: өндiрiстiк, коммерциялық, қаржылық, консультациялық.

Меншiк турлерi бойынша: жеке меншiк, мемлекеттiк меншiк, қоғамдық құрылымдар меншiгi.

Кәсiпкерлiктiң ұйымдық- экономикалық формасы:

• Концерн – көп салалы АҚ әр түрлi компаниялардың бақылау покеттерiн сатып алады.
• Ассоциация – экономиканың дербес кәсiпорындардың ерiктi бiрлестiгi. Маманданған кәспорындардың негiзгi мақсаты – ғылыми-техникалық, өндiрiстiк, экономикалық және әлеуметтiк мiндеттердi бiрiгiп шешу.
• Консорциум – iрi финанс операцияларын жүргiзу үшiн (өте iрi жобаға бiрiккен) кәсiпорындардың бiрлестiгi.
• Синдикат – бiр саланың кәсiпкерлерiн тауар сатуға бiрiктiру.
• Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндiрiс мөлшерi жөнiнде келiсiм.

Кәсiпкерлiктiң ұйымдық-құқықтық формалары коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлінеді. Коммерциялық ұйымдарды келесі түрде бөліп қарастыруға болады.

1.Жекелік

2.Ұжымдық

3.Корпоративтi

Жекелiк кәсiпкерлiк немесе жеке кәсіпкерлік заңды тұлға құрмастан қызметін жүзеге асыра алады. Кәсiпкер капиталы өзiнiң жеке меншiгiнен алынады және тәуекелдiлiк бара отырып табыс табуға ұмтылады.

Ұжымдық кәсiпкерлiктiң  түрлерi: шаруашылық серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар.

Корпоративті кәсіпкерлікке  ассоциациялар мен бiрлестiктер, концерндер, холдингтер   жатқызылады.

Жарғылық капиталы құрылтайшылардың үлесiне (салымдарына) бөлiнген коммерциялық ұйым шаруашылық серiктестiк деп аталады. Еліміздің заңнамаларына сәйкес шаруашылық серіктестіктер толық, сенім, жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестік деп бөлінеді.

Қатысушылары серiктестiктiң  мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен ортақ жауапкершiлiкте болатын серiктестiк толық серiктестiк деп аталады.

Серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiнiң бүкiл мүлкімен жауап беретін қатысушыларды және кәсiпкерлiк кызметтi жүзеге асыруға қатыспайтын, өздерінің қосқан салымдары шегінде тәуекел ететін салымшылары бар серіктестік сенiм серiктестiгi деп аталады.

Бiр немесе бiрнеше  адам құрған жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске бөлiнген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады. Қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне байланысты өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел етеді.

Қатысушылары серiктестiк мiндеттемелерi бойынша өздерiнiң жарғылық капиталға қосқан салымдарымен жауап беретiн, ал бұл сомалар жеткiлiксiз болған жағдайда өздерiне тиесiлi мүлiкпен, енгізген салымдарының еселенген мөлшерінде қосымша жауап беретiн серіктестік қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк деп аталады.

Өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам деп аталады.

Азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға және мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi өндiрiстiк кооператив деп аталады.

Қазакстан Республикасында кәсiпкерлiктiң дамуы.

Қазакстанда кәсiпкерлiк ерте заманнан келедi. Көшпелi шаруашылық жағдайында кәсiпкерлiк еркiн дамыған жоқ.Капитализмнiң дамуымен кәсiпкерлiк дамыды.1861 жылғы реформадан кейiн темiр жол құрылысы,ауыр өнекәсiп салалары орын алды.

 

1.2 Қазақстанда шағын кәсіпорынның даму жолдары

Кәсіпкерлік – шағын бизнес дамуынан басталды. Шағын бизнесте кәсіпкер белгілі бір мақсаттарға бағытталып, белсенді болады.Өзінің кәсіпорнына кәсіпкер көптеген энергияны, уақытын жұмсап, өзінің ісіне тапқырлықпен қарайды. Ал ірі компанияларда менеджер өзінікі болмағандықтан жоғарғы тиімділікке талпынбай, бірқалыпты жұмыс істей береді.

Алғашқыда кәсіпкерлік кәсіпшіліктен және сауда салаларынан бастау алады. Уақыт өте келе дами түсті.

Біртіндеп 15 ғасырға таман  көпестер, кәсіпқойлардан тұратын кәсіпкерлер  бірлестігі пайда болды. Дәл сол кезде «кәсіпкерлік» термині шықты. Бұл терминге өндірістің дамуына, сауда және табыс алуға бағытталған іске байланысты тұлғаларды жатқызған.

19 ғасырдың екінші  жартысында кәсіпкер және капитал  иесі – капиталист терминдері  арасындағы айырмашылық пайда болды. Корпоративті қаржыландырудың жаңа әдістері кәсіпкерлік ұйымдардың пайда болуына әсерін тигізді. Кез келген капиталист кәсіпкер болмауы мүмкін, ал кәсіпкер капиталист болмауы мүмкін.Әрине капиталист басқарудың кәсіпкерлік стилін ұстануы мүмкін. «Кәсіпкерліктің» ескі ұғымы соңғы кезде жаңа түсінік алды. Қазіргі кезде кәсіпкер – бұл нарық сұранысы мен даму болашағын түсінетін және осыны басқарушылық білімімен, өндірістік ресурстарды қолданумен табыс табу мақсатында байланыстыра алатын адам.

          Жеке, отбасылық және шағын кәсіпкерлік инициативалар шағын кәсіпорындар негізінде ұйымдастырылады, өйткені ол үшін үлкен бастапқы капитал қажет емес. Шағын бизнес кәсіпорындары ірі фирмалармен бәсекеге тұра алады. Шағын кәсіпкерліктің келесі артықшылықтары бар:

• Нарық сұранысына оперативті икемділігі;
• Жаңа техниканы ендірумен байланысты жұмысты орындауда мобильділігі;
• Ресурстарды тиімді пайдалану, соның ішінде екінші сатылы өндіріс;
• өндірістік емес басқарушылық құрылымдарда жанама шығындарды азайту;
• капитал айналымының жоғарғы жылдамдығы.

Осы артықшылықтар негізінде  шағын бизнестің:

• тауарлық нарықты тұтынушыларға қажетті бұйымдармен толтыруды жылдамдатады;

Шағын кәсіпорындар – нарық қатынастарының негізі. Нарықтың монополияға қарсы құрылымының қалыптасуы кезеңінде тек ведомстволықты ғана емес, сонымен қатар жалпы экокномикалық монополизмді жоюда шағын кәсіпорындар маңызды роль атқарады. Олар қоғамның жаңа әлеуметтік құрылымының қалыптасуында, әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуде ерекше орын алады.

Шағын кәсіпорын – меншіктің  әр түрлі формалар негізінде халық  шаруашылық салаларында құрылады және шаруашылық қызметтің барлық түрін жүзеге асырады.

Шағын кәсіпорынға жаңадан құрылған, бұрын жұмыс істеп тұрған:

• өнеркәсіп пен құрылыста – 200-ге жуық;
• ғылым мен ғылыми қызмет көрсету ісінде – 100 шамалы қызметкерлері бар;
• өндірістің басқа салаларында – 50 шақты;
• өндірістік емес салаларда – 25-ке;
• бөсшек саудада – 15-ке жуық адамдары бар кәсіпорындар жатады.

Шағын кәсіпорындарды: шаруашылықты бірлесіп еңбек ете отырып, жүргізетін заңды құқығы бар азаматтар, отбасы мүшелері және басқа адамдар; мемлекеттік, жалгерлік, бірлескен кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар, олардың кәсіпорындары, кооператив, акционерлік қоғамдар, шаруашылық қоғамдары, серіктестіктер, шаруашылық ассоципциялары, басқа да кәсіпорындар мен ұйымдар; мемлекет мүлкін басқаруға өкілетті мемлекет органдары құра алады.

Қазіргі таңда шағын кәсіпорындар енді-енді аяғына тұрып келеді. Мұнда  жалпы өркениетті мемлекеттердің тәжірибесі мол болғандықтан назарын соған аударалық. Осы мәселеге байланысты кәсіпорындардың көлемі мен тиімділігі туралы сұрақтарды қарастыру қажет.

Әр түрлі экономикалық жағдайларда  кәсіпорындардың тиімділігі мен көлемінің арасында белгілі бір байланыстар болады. 19 ғасырдың аяғы мен 20ғасырдың басынан бастап, ірі кәсіпорындар шағын кәсіпорындарға қарағанда, өздерінің тиімділігін дәлелдеп отырды. Өндіріс жедел шоғырлана бастады. Ірі кәсіпорындардың дамуы тиімділікті арттырды, себебі өндірістің көлемі артуына байланысты өндіріс шығындарының орташа мөлшері төмендей бастады.

АҚШ. Бұл елдің шағын кәсіпорындарына жұмысшы күшінің жартысы жұмылдырылған. Олар елдегі барлық сауда-саттықтың 44 процентін және ұлттық өнімнің 38 процентін өткізуді қамтамасыз етеді. Шағын бизнесті АҚШ үкіметі 1953 жылы құрылған шағын бизнес әкімшілігі арқылы сүйемелдей бастады. 1978 жылдан бастап, «Ұлттық тұтыну үшін шағын бизнес» деп аталатын бағдарлама бойынша арнайы сүйемелдеу жүргізіледі. 80жылдардың басында АҚШ-тың сауда министрлігінде бірнеше ұлттық бағдарламаларды жүзеге асыру және сүйемелдеу мақсатымен шағын бизнесті басқару органы құрылды. 1980-1990жылдары басқару бөлімі 70мың шағын кәсіпорындарға 11 млрд. доллар инвестиция және 31 млрд. доллардан артық 180 мың кредитке кепілдік берді.

Өнеркәсіп салаларында шағын кәсіпорындардың тиімділігі бірдей емес. Кейбір салаларда ірі кәсіпорындардың тиімділігі жоғары, ал бұған керісінше басқа салаларда шағын немесе орташа кәсіпорындарының тиімділігі жоғары.

 

        1-кесте. АҚШ-тың өңдеуші өнеркәсіп саласындағы әр түрлі көлемдегі кәсіпорындардың өнім өндірудегі ара-қатынасы

Өнеркәсіп салалары	Ірі: орташа және шағын  кәсіпорындарының тауар өнімінің көлеміндегі  байланысы % есебімен
Машина жасау	64:26:10
Қара металлургия	76:19:3
Темекі	64:33:3
Тағам	12:55:33
Жеңіл	12:58:30
Аяқ киім	4:73:23
Тігін	7:53:40
Резіңке (техникалық және пластмассалық)	34:43:23

 

 

Халық тұтынатын тауарлар шығаратын салаларда (тағам, жеңіл, аяқ киім,

тігін салаларында) орташа және шағын кәсіпорындардың үлесі  жоғары, ал машина жасау және қара металлургия салаларында ірі кәсіпорындар тиімді жұмыс жасайды.

Жапония. Бұл елде шағын және орташа кәсіпорындар өңдеу өнеркәсібінде, құрылыста, қызмет және сауда сфераларының барлық кәсіпорындарының 99,2 процентін қамтиды.

 

2-кесте

Жапонияның халық шаруашылығындағы орташа және шағын кәсіпорындар

Көрсеткіштер	Орташа және шағын  кәсіпорындарының үлесі, %-і
Кәсіпорындар саны	99,2
Соның ішінде:
Өңдеу өнеркәсібінде	99,5
Көтерме және бөлшек саудада	99,4
Олардағы жұмыскер және қызметкерлердің саны	80,6
Соның ішінде:
Өңдеу өнеркәсібінде
Көтерме және бөлшек саудада	87,0
Өткізу көлемі
Соның ішінде:
өңдеу өнеркәсібінде	51,8
Бөлшек саудада	80,4

 

 

2-кестедегі келтірілген деректер Жапония халық шаруашылығында шағын және орташа кәсіпорындар тек кәсіпорындардың саны бойынша ғана емес, сонымен қатар олар еңбеккерлер саны және тауарлар өткізу көлемі бойынша маңызды орын алатындығын көрсетеді.

Шағын бизнесті сүйемелдеу 40 жылдары сыртқы сауда және өнеркәсіп министрліктерінің құрамында (қасында) ұйымдастырылған шағын және орташа кәсіпорындар басқармасы қамқорлығы арқылы жеңілдік несие беру және салық салу арқылы және бюджеттен тікелей қаржы бөлу жолымен жүргізіледі.

Жапонияның шағын кәсіпорындарына  мемлекеттік салық салу ставкасы 12, ал жергілікті орындарда 6-процентке кемітілген.

Қазақстан Республикада шағын кәсіпорындардың әрекеті «Шаруашылық қызметтің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы» және «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңдарда анықталынған. Шағын кәсіпорындардың

дамуын экономика министрлігі  бақылайды.

Қазақстанда 1994 жылдың басында 16,2 мың шағын кәсіпорындар, 12,7 мың жекеменшік кәсіпорындар және 14,3 мың фермер шаруашылықтары әрекет жасады. Шағын кәсіпорындар негізінде сауда және қоғамдық тамақтану органдарында (20,7 процент), құрылыста(14,1) және өнеркәсіпте (12,9) құрылған. Жеке меншік кәсіпорындарда: сауда және қоғамдық тамақтану   (37,8 процент), құрылыс (33,3) және өнеркәсіпте (9,9процент), әрекеттің осы түрімен айналысады.

Шағын кәсіпорынды дамыту нарықта тауарлармен толтыру  мен қызметпен тез қамтуға, салалық және аймақтық үстемдікті жоюға, бәсекені кеңейтуге, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін енгізуге, сыртқа тауарлар шығару қарқынын арттыруға көмектеседі. Олар адам еңбегін қажетсінетін салалардың аясын кеңейте түсіп, жұмыссыз халықты және жұмыстан босаған қызметкерлерді жұмыспен қамтамасыз етуге жағдай туғызады.