Экономикалық теорияның калыптасуы мен даму кезеңдері

Гелбрейдтің ойынша жетілген корпорацияларда билік және басқару  меншік иесінен  техноқұрылымға (инженрелер, менеджерге) ауысады.

Екінші жүйеде – нарықта  – қоғамның әлеуметтік, рухтық және экономикалық мақсаттары біріктірілген. Оған шағын бизнес қол өнері қызметін көрсету сферасы жатады.

Дж. Гелбрейттің кейбір көз  қарастары өзгерді. 70-шы жылдарда дағдарыс Дж. Гелбрейтке оның  жоспарлау жүйесін  мемлекеттің реттеуінсіз жеткілікті және тұрақты еместігіне көрсетті. Оның ойынша жетілген корпорациялар  мен техноқұрылымының билігін шектеу қажет деді. Нақты күш, оның ойынша – бұл мемлекет. Дж. Гелбрейт «үлкен»  корпорациялар мен басқару революциясы  капиталистік өндірістің көп бөлігін  бюрократизацияға әкелгенін көрсетті. Осының нәтижесінде әлеуметтік теңсіздік  және қоғамның жіктелуі «артероксерозі»  пайда болды. Бұл жағдайдан шығу үшін Дж. Гелбрейт мемлекеттің реттеу рөлін күшейту керек дейді. Осыған орай ол монитористердің көз қарастарынан бас тартты «қаржы –ақша» саясатының орнына финансы – бюджеттік саясатты қолдады.

1986 жылы институционалдық  зерттеулердің танудың ерекше  жылы болды. Осы жылы американдық  экономист Дж. Бьюкеннен, «Қоғамдық  таңдау теориясын» қалаушы, Нобель  сыйлығына ие болды. Сонан кейін  1991 жылы,      Р. Коуз, 1993 жылы Д. Корт Нобель лауреаттары  атанды.

Дж. Бьюкеннің қоғамдық таңдау теориясының негізгі постулаты мынада, адамдар саяси салада  әрекет жасай отырып өздерінің жеке мүдделерін ойлайды, және бизнес пен саясат арасында ажырамас қыр жоқ. Бұл теория дәйекті түрде мемлекетте қоғамдық мүддеден басқа ешқандай  басқа мақсат жоқ деген мифті әшкерлейді. Қоғамдық таңдау теориясы – бұл ғылымның ерекше саласы, ол адамдардың өздерінің жеке мүдделері үшін үкіметтік мекемелерді қалай пайдаланатын әдістер мен тәсілдерді зерттейді: «Рационалды саясаткерлер» алдымен өздерінің олардың беделің көтеруге көмектесетін және келесі сайлауда олардың жеңіске жету мүмкіндіктерін беретін бағдарламаларды қолдайды. Сөйтіп, қоғамдық таңдау теориясы қоғамда индивидуализм принципі әрекет ететіндігін дәйекті түрде дәлелдеуге тырысады, ол мемлекеттік қызметпен қоса барлық қызмет түрлерінде қамтиды. Осы зерттеулердің пафосы экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары мен мүмкіндіктерінің  кейнсиандық теорияға, сондай-ақ Гелбрейттің негізгі идеяларынада қарсы бағытталғаны анық.

Рональд Коуз, институционалистік әдістемені пайдалана отырып, фирмалардың  пайда болу себебін анықтауды  мақсат етті. Фирманың ішкі қызметі, нарықтық негіздерде өтпейді – мұнда тікелей  басқару шеңбері бойынша берілетін  бұйрықтар мен олардың орындалуыың  рөлі орасаң зор. Сонымен бірге фирманың тыс қызметі еркін нарықтық бағаны ескере отырып, нарықтық принциптерді жүзеге асырады. Неліктен фирманың ішкі түрлі буындары арасында нарықтың қатынастар қалыптаса алмайды. Коуздың зерттеулері  мынаны көрсетеді, егер барлық қарым-қатынастар нарықтық негіздерде құралса, онда трансакциялық  шығындар күрт көтеріледі. Егер тікелей  директивалық басқару трансакциялық  шығындарды үнемдейтін болса, онда жаңа фирма пайда болады. Бірақ бүкіл  ұлттық экономиканы бір фирма  түрінде ұсыну мүмкін емес, өйткені  ірі ұтымды бір орталықтан басқару  да шығындардың өсуіне әкеліп соғады, басқаруды қыйындатады. Сондықта кәсіпорынның едәуір өсуіне оның оптималды көлемін  анықтаудың қажеттігі туындайды, мұнда  нарықтық  үйлестіру шығындары  орталықтандырылған бақылау шығындарына  тең болуы керек.

Дуглас Норт, «тарихи оқиғаларды зерттеуге экономикалық теория мен сандық (количественной) әдістерді қолданғаны үшін» Нобель сыйлығына ие болған. АҚЩ пен басқа да елдердің экономикалық тарихын зерттей келе, ол нарықтық экономика құрылымы мен онда өтіп жатқан процестер елдің әлеуметтік және саяси институттары мен тығыз байланысты екендігін дәлелдеді. Норттың пікірі бойынша нарық адамзатқа шексіз ауыртпалық әкелуі мүмкін, егер «алдын алатын қарсы шаралар» осы бір өзін өзі бүлдіретін механизмнің әсерін бәсендетпесе. Түрлі саяси және құқықтың институттардың көмегі мен «қоғам өзін-өзі реттейтін нарықтық жүйеге тән қателерден өзін қорғай алады». [26]

2.3. Кейнсианшылдық  ілімі және экономиканы мемлекеттік  реттеу теориясының  эволюциясы

     1929-1933 жылдары болған экономикалық дағдырыстан және одан кейін ұзақ жылдарға созылған экономикалық тоқырауды зерттеп отырып, Дж. М.  Кейнс, өзінің “Қамтылу, процен және ақшаның жалпы теориясы” кітабында статистикалық үлгіні (моделді) жасап шығарды (1936). Ол бүкіл экономикалық процестердің, негізгі  параметрлерін (бәрінен бұрын өндіріс көлемін) уақытпен өзгермеген, қысқа мерзім шеңберінде қарастырды. Бұл кезде экономиканың ұзақ мерзімді өсу мәселері оқымыстының алдында тұрмаған. Дж. Кейнс одан неғұрлым маңызды сұрақтарға “Толық емес  жұмыспен қамтудан толық жұмыспен қамтушылыққа қалай көшуге болады?”, “Жаппай жұмыссыздықты қалай жоюға болады?”. “Өндіріс қуаттарының  толық өспе қосымшалығын қалай пайдаланып тауарларды артық өндіруге болады?” деген өзекті сұрақтарға  жауап беруді маңызды көрді.

     Кейнс ұлттық табыстар, жинақтар, инвестициялар мен сұраныстар арасындағы экономикалық пропорцияларға қол жеткізу міндеттерін алға қойды.

     Кейнсиандықтың басты экономикалық идеясы инвестициялар мен жинақтар арақатынасын талдаумен, “Тиімді сұраныс” (кейнсиандықтардың негізгі категориясы) сияқты макроэкономикалық категорияларды зерттеумен байланысты.

     Дж. Кейнс, Бреттон – Вуд конференциясында қабылданған, соғыстан кейінгі қаржы қатынастарының негізі және Халықаралық Валюта қоры (ХВҚ) мен Халықаралық қайта құру және Даму Банкісін (ХҚДБ) құруға себеп болды. Оның бастамасы бойынша бір елдің тауарларын өткізуден түскен ақшаны, кез - келген басқа елдің тауарларын сатып алу үшін пайдалануды қамтамасыз ететін,  мемлекетаралық клирынгелікті одақ құрылды. Бұл халықаралық квазивалюта құру идеясы, өзінің сыртқы тапшылығын жою үшін, одақтас - елдердің барлық Орталық банкілеріне есеп- шоттар ашуды қамтамасыз етті.

     Дж. М. Кейнс теориясының мағынасы, дәстүрлі келістердің экономикалық даму процестерін жайғана қарастыру емес ол, агрегирленген (агрегированный) категориялар ретінде, нақты экономикалық дамудың өзара байланыстары мен функционалдарының тәуелділіктерін зерттеудің жалпы теориялық негіздерін қалап, олардың экономикалық даму тенденцияларына тиетін әсерін көрсетті.

      Кейнсиан теориясы мемлекеттің белсенді экономикалық саясаты жағдайындағы әлеуметтік, психологиялық, ұйымдастыру факторларының есебін жүргізуді болжады. Сондықтан қазіргі экономикалық  теория Дж. М. Кейнстің экономикалық  дүние таныуы және  методологиясымен тікелей байланысты. Ол экономикалық даму процестеріне әсер еткен алуан түрлі жағдайлар мен факторларды кең түрде түсіндіріп, ғылыми пәнінде  пайдаланды.

     Кейнс жаңа экономикалық категория – “инвестициялар  мультипликаторларын” ұсынды. Кез келген саладағы инвестициялардың мәні өндірістің дамуына және осы салаларда көптеген адамдарды  жұмыспен қамтушылықты тұдырады, ал ол, тұтыну заттарына деген сұраныстың қосымша  көбейуне әкеледі. Бұл салалар өндіріс құралдарына деген қосымша сұранысты білдіреді. Сөйтіп, инвестиция арқасында, жиынтық сұранысты, жұмыспен қамтуды және табыстың көбеюін  тұдырады.

     Сонымен Кейнстің зерттеу методологиясының ерекшеліктері мыналар:

қысқа мерзімдік макроэкономикалық  талдаудың негізгі өлшемінің  екі бірлігі – ақша бірлігі  мен еңбек бірлігін құру;

экономикалық ғылымдар теориясына өзгермелі (переменных)  басым көпшілік санымен өзара байланыста негізделген, математикалық үлгілерін (модельдерін)  енгізу.

экономикалық теорияның  жаңа тілін құру – агрегатты шамалар  уақытының қысқа мерзім аралығында аса аз өзгеретін санының тілі, содан соң осының көмегімен бүкіл  экономикада  өзара байланысты төрт рыноктардың (тауарлар мен қызметтер  рыногы, енбек рыногы, ақша рыногы және бағалы қағаздар рыногы) қызметіне  келіп тоғысуы;

экономикалық процесте  ұсыныстың негізгі ролін анықтау  яғни бағаның көтерілуін күткен кезде, шаруашылық өмірі соған бейімделеді, ал содан соң бағаның одан да жоғары көтеруілін мүлде сезбейді;

капиталдың шекті тиімділігі түсіндігін енгізу – ол қалпына  кетірілетін қайыра өндіріске енгізілетін  негізгі капиталдың бірлігіне шаққанда келетін пайда қатынасының түсініктерін көрсетеді.

     Жиынтық аграгирленген (бір тұтас көрсеткішке бірігу) экономикалық параметрлерді талдау негізінде, Кейнс экономикалық ғылымға жаңа ынталардың бастауын ұсынды. Сұранысты, ұсынысты, бағаны жекелеген фирмалармен тұтынушылардың деңгейінде, яғни микродеңгейінде қараған Маршаллмен салыстырғанда, Кейнс макроденгейінде функционалдық байланысты құру қажеттілігінің тұжырымдасын ұсынды. Ол бүкіл рыноктың өзара байланысты екендігін, сол себепті оларды біртұтас бөлінбейтін жүйе ретінде зертеудің қажеттігін көрсетіп берді. [27]

     Кейнс тағы да былай деді, сұраныс моделі өз - өзінен ұсыныстың соңынан жүрмейді. Сұраныс, табыстардың деңгейімен анықталып, табыстар динамикасынан  артта қалып отырды. Егер сұраныс өндірілетін өнімнен (ұсыныстан) төмен болатын болса, онда  өнімдердің бір бөлігі өткізілмей қалады. Ортақ өндіру төмендейді.

      Неокласиктерден Кейнстің өзгешелігі, бағалардың нарықтық шаруашылықтарда икемді реттеуші болып саналмайтындығында, қайта олардың керітарпашыл (консервативный) болатындығын бекіту болып табылады. Рыноктағы жағдайды бағалар динамикасы бойынша емес, тауар қорларының болушылығы, тұтыну сұранысының динамикасы бойынша түсіндірді. Енбек рыногында бағалар (нақты еңбек ақы) жұмыс күші сұранысы мен ұсынысын реттеуші  рөлін мүлде нашар атқарады деді.

Кейнстің пікірі бойынша  жинақтардың өсуі инвестициялардың өсуіне мүлде тең емес, тіпті белгілі  бір жағдайларда, жинақтардың өсуі инвестициялардың көлемін көбейтуге  емес, азайтуға әкелуі мүмкін. Осының нәтижесінде, рынок “автоматизмі”, А. Смиттін  “көрінбейтін қолдың” жұмыс істемейтіндігін, тепе – теңдік қалпына келтірмейтіндігін  анықтады. Осыдан шығарған оның басты  тұжырымы: рыноктың негізгі параметрлері арасындағы сәйкестікке қол жеткізу  үшін сыртқы факторлардың қатысуы яғни мемлекеттің араласуы қажет деді. Ол жұмыспен қамту мен  өндірісті  реттеудің жаңа теориясын жасады, мемлекеттік макрореттеудің көмегімен  рыноктық механизімді түзеудің тәсілдерін болжап берді.

      Ұлттық табыс пен жұмыспен қамтудың деңгейі өзара тәуелді өзгермелі екендігі Кейнстің ілімінен туындайды. Ұлттық табыстың өсуі жұмыспен қамтудың өсе түсуіне және керісінше әсерін  тигізеді. Көзделгендей, ұлттық табыс тұтынушылықтың өсу факторы ретінде қатысады және өз кезегінде, ұлттық табыстың өсуі инвестицияларға тәуелді болады. Ол бүкіл тұтыну және инвестициялық  шығындардың жиынып қалыптасуының бүкіл қоғамдық (жиынтық) сұраныс – тұтынуын және инвестициялық тауарларға сұраныстың  дамуын анықтау әдістерін – жасады.

      Кейнсиандық теорияда “сұраныс тимділігі” деп аталған тұтыну шығындары мен инвестициялар саласы, маңызды орын алады. Яғни ұлттық табыс өндіру динамикасы мен жұмыспен қамту деңгейі, өз ресурстарын өсіруді қамтамасыз етуші сұраныс факторларымен анықталады. Тұтынудың, инвестициялар мен  мемлекеттік шығындардан тұратын жиынтық сұраныстарын дамытып және жетілдірілдіре отырып, тұтынушылық бейімділігін, капитал жұмсаудаң күтілетің  кіріс келтірілушілікті, және  өтімділікті (ликвидтілікті) арттырады.

      Инвестициялық сұраныс деңгейі (I)  капитал жұмсаунан (P’) күтілетін тиімділігі мен проценттік (пайыздық) ставка мөлшеріне (R) тәуелді болады. Проценттік ставка немесе процент нормасы (R) – бұл өтімділіктен ликвидтіктен айырылған  үшін төлем.

     Кейнс теориясының басты идеясы – жиынтық сұраныс көлемінің жеткіліксіз жағдайында, экономикаға мемлекет арқылы  ықпал ету болып саналады. Сондықтан ол ұлттық табыспен, жинақтармен, инвестициялармен және жиынтық сұраныстармен арадағы экономикалық сәйкестіктерге қол жеткізу міндетін алға қойды.

     Экономикалық тепе - теңдік - Кейнсше сұраныс пен қорланудың тепе - теңдігі мен белгіленеді. Қазіргі  экономиканың басты кемшілігі ол сұраныстың тиімділігінің жетіспеушілігі деді,  оның себебі, тұтынуды прогрессивті тежелеу, капиталдың тиімділігінің шектен тыс төмендеуі. Осындай  жағдайда, Кейнстің ойынша, экономикалық дағдарыстан тек-қана  мемлекеттің араласуы шығарады.

     Атап айтқанда, мемлекеттің инвестицияға кең қатысу,  әртүрлі қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруы  (зауыттар салу, жол қатынасын жақсарту, жаңа экономикалық аудандарды игеру т.с.с), инвестициялардың  формаларын бақылау, экономикалық жағынан аз қамтылған халық топтарын қорғау  (зейнет ақыны көбейту, әлеуметтік төлемдер мен стипендияны молайту т.с.с) инвестицияның көбеюіне әсер етіп, халықтың сұраныс көрсеткішінің өсуіне жағдай жасайды.

      Кейнстің ұсыныстарын іске асыру үшін ХХ ғ. 30- шы жылдары Англияда “Елді экономикалық дамытудың ұлттық кеңесі құрылды”. Мақсаты, экономикалық және әлеуметтік бағдарлама жасап, қандай өндіріс салалары мемлекеттік қолдауды керек етеді деген сұраққа  жауап беру,  1944 жылы Англияда “Жұмыс пен қамту саясатының Ақ кітабы”- жарық көрді. Осы еңбек шығысы мен Батыс елдердің көп үкімет басшылары еңбекпен ұзақ, толық қамту үкіметтің міндеті деді. Мемлекеттің осындай бағытта  іске араласуы экономиканың шынында дағдарыстан шығудың нағыз   революциялық жолы еді.

     Экономиканы мемелкеттік реттеу құралына Кейнс ивестицияны өсіру жолымен жиынтық сұранысының ұлғайуын, несие – ақша және бюджеттік саясатты жатқызды. Оның анықтауы бойынша еңбек ақыны төмендету жұмыспен қамтуды өсірмейді, қайта, нақты еңбек ақыны кеміту арқылы табыстарды кәсіпкерлердің пайдасына қайта бөлуге әкеледі, ал осыған  қарай жұмыскерлер жұмыстарын тастап кетпейді және жұмыс күшін ұсыну қысқармайды.

      Экономикалық теорияны дамытудағы Кейнс еңбектерінің үлесі:

бағаны талдаудан нақты  өнімді (продуктыны) практикалық талдауға көшу;

өндіріс көлемімен табыс  деңгейінің өзгеруіне қарағанда, пайыз  нормасының, жинақтаумен инвестицияға әсерінің тіпті аздығынан пайыз  нормасына жаңа көзқарас;

инвенстиция мультиплиаторының  идеялары;

қазірғі капиталистік экономиканың өзін-өзі реттеу мүмкіндігін, әсіресе  жұмыспен қамтудың жоқтық тезисін кіргізуі;

тұтыну бейімділігінің түсінігін  еңгізіп және өнімділікті  (ликвидтілікті) қолдауы;

экономикалық саясаттың  революциялық мүмкіндігінің тууына себеп болыуы.

      Дж. М. Кейнстің “Қамтылу, процент және ақшаның жалпы теориясы” атты басты еңбегінің жарыққа шығуы тек қана көптеген жақтастары мен саясый - экономикалық әдебиеттердін пайда болуына себеп болу мен қатар, сондай – ақ әртүрлі теориялық бағыттарды, мектептер мен экономикалық ағындарды туғызды. Дж. М. Кейнстің  осы еңбегі жарыққа шыққаннан соң бірнеше жылдан кейін, ең алғыр байқағыш экономистер,  тек-қана бірнеше синтездік көзқарастарды пайдаланып экономикадағы тепе-теңдікті сақтаудың рецептерін табуға болатындығын түсіне бастады. Соғыстан кейінгі жылдары кейнсиандық  бағытта біршама өзгерістер болды, яғни жаңа бағыт – неокейнсиандық жүйе  қалыптасты.