Экономикалық ілімдер тарихы ғылым ретінде

Әлеуметтік  рыноктық  шаруашылық теориясы екінші дүниежүзілік  соғыстан кейінгі  Германия үкіметінің жүргізген экономикалық саясатының негізін құрады. Осы теорияны  негізгі әзірлеушілердің бірі, экономика профессоры, экономика министрі, одан соң федералдық канцлер Людвиг Эрхард (1897-1977) болды.

Аденауэр-Эрхард үкіметі  өздерінің  мемлекеттік доктринасы ретінде  неолиберализмді  ұстаныд. Жалпы Эрхард  әлеуметтік рыноктық  шаруашылықты  капитализмнің де социализмнің де баламасына  жатқызды.

3. Ұсынымның  экономикалық теориясы

(А.Лаффер, М.Фелдстейн)

            Ұсынымның экономикалық теориясы  өзінің мағыналылығы жағынан  екінші неоконсерватизм мектебіне  жатады. Ол ХХ ғасырдың 70 жылдары  кейнстік ілімнің дағдарысы кезінде қалыптасты.

            Ұсынымның экономикалық теориясы  монетаризм теориясымен салыстырғанда  іргелі теория, ол барлық кеінен  қамтиды.Бұл теория негізінен   консерватизм өкілдеріне жатады  жән ол американдық экономикалық романтизм, прагматизм, саяси демогогия қоспаларынан шыққан.

            Ұсынымның экономикалық теориясы  АҚШ әкімшілігінің экономикалық  саясатын анықтауда маңызды роль  атқарды.

            Алғашқы рет бұл теория туралы  идеяны  1977- 1978 жылдары бюджет саясаты мәселесінің  туындауына  ьайланысты саясатшылар Дж.Кемр,ДжРусселоторг, У.Роттар айтқан болатыг. Бірақ ұсынымның экономикалық теориясының негізгі идеологтары журналистер: Дж.Ванниски, Дж.Гилдер, И.Кристол болса, теориктері – А.Лаффер, Р.Мандель болды. Ал эмпирикалық  зерттеулерін профессорлар М.Фелдстейн, М.Боскиндер жүргізді. Сондықтан бұл теорияның  бірыңғай жетекшілері болмағанымен, көрнекті өкілдерінің қатарына Артур Лаффер мен Мартин Фелдстейн жатады.

            Бұл теория экономикалық неоконсерватизм мектебіне жатаындықтан, оның төрт түрлі ерекшеліктеріне тоқталамыз.

            Біріншісі –оның методологиясы, ол  екі мектептің, неоавстриялық және монетаризм мектебінің синтезі. Неоавстриялық мектепті құрған АҚШ-та қызмет атқарушы австриялықтар. Оларға Людвиг фон Мизес (1881-1973) және оның оқушысы Фридрих Август фон Хайек (1889-1924).

            Неоавстриялықтар – таза рынокты  жақтаушылар және консерваторлар. Ұсынымның экономикалық теориясының   өкілдері өздерінің  ілімінде  Ф.Хайектің ұсынған  төрт түрлі тезисіне сүйенеді. Ф.Хайектің бірінші тезисі  рыноктың монополиялық тәртібі. Ф.Хайектің пікірінше, экономикалық күрделілігі соншалықты, оның объективті заңдарын адамның ақыл-ойы түсіне бермейді. Сондықтан экономиканы реттеудің ең жақсы құралы смиттің «көрінбейтін қол механизмі» болып табылады. Мемлекеттің  рынокқа араласуы экономикада бүлінушілікті тудырады.

            Хайектің екінші тезисі  рыноктың таза болуын білдіреді. Оның ойынша мемлекет рынокты  бүлдіреді, сондықтан да ол экономиканың мемлекеттік реттелуі  туралы кез-келген шешімге қарсы. Ф.Хайек – Маркс ілімінің жанды қарсыласы. Ол мемлекеттің экономикаға араласуын «зиянды өз-өзіне сенушілік» деп атады.

            Хайектің үшінші тезисі – бюджеттің қайта бөліну саясатын сынға алады. Бюджеттің қайта бөлінуі экономика мен қоғамға зиянын тигізеді, өйткені теңсіздік міндетті түрде болады. Бұл рыноктың нәтижесі ғана емес, оның қажетті алғы шарты да.

            Хайектің төртінші тезисі – кәсіподақтарды сынға алады. Кәсіподақтар, Хайектің пікірінші, еңбек нарығындағы монополистер. Олар да рынокты ластайды, сондықтан олармен де күресу қажет деген пікір айтады. 

Ұсынымның экономикалық  теориясы бойынша мемлекет екі мәселемен  айналысуы қажет: 1) экономикалық өсуді  қамтамасыз ету; 2) инфляцияны шектеу.

            Ұсынымның экономикалық теориясының екінші ерекшелігі  - жұмыссыздық теориясында жатыр. Ұсынымның экономикалық теориясының жақтаушылары әлеуметтік кепілдік жүйесіне толығымен қарыс.

М.Фелдстейн - әлеуметтік шығындардың, салықтың, ақша жинағының, инвестицияның, жұмысбастылықтың динамикалық қатарын жасады. Осыларға талдау жасай отырып, ол әлеуметтік шығындардың есебінен жұмыссыздықтың азаятыны туралы  тұжырымға келді.

            Ұсынымның экономикалық теориясының үшінші ерекшелігі – инфляция мәселелері. Бұл мәселе бойынша олар ақша массасын шектеу қажеттілігі  туралы М.Фридменмен пікірлес. Бірақ бұл мәселені шешуде олардың арасында шамалы айырмашылық бар.

            Ұсынымның экономикалық теориясының төртінші ерекшелігі – экономикалық өсу теориясы. Олар экономикалық өсу теориясының өзіндік дербес концепциясын ұсынады. Бұл концепциядағы негізгі фактор – жинақ ақша.

            80 жылдардың басында салық жүйесін  реформалау (қайта құру) туралы ой-пікірді  негіздеуші Артур Лаффер болды. А.Лаффер ұсынымның экономикалық теориясының белгілі өкілдерінің бірі. Оның  атын әлемге әйгілеген «Лаффер қисығы» болды.

4.Ұтымды күту  теориясы

(Р.Лукас, Дж.Мут,Н.Уоллес)

            Неоконсервативтік теорияның басқаша тармағы ұтымды күту теориясы деп аталады. Бұл  теория да өткен  ғасырымыздың  70-жылдары қолданыла бастады. Қолайлы күту теориясының өзіне тән алғы шарттары бар; теориялық тұрғыда ол тереңдігімен, практикалық  тұжырымдамаларының ерекшеліктерімен айырықшаланады. Сондықтан да бұл теорияны «жаңа класссикалық теория» деп те атайды. «Жаңа классиктер» микро және микроэкономиканың  қарама-қарсы бағытта қарастырылуына  қарсы; олардың талдану аспектісінің ерекшеліктері болғанымен, объектілері  бір – адамдардың экономикалық іс-әрекеті. «Жаңа классиктер» субъектілердің мінез-құлқын микро және макро моделінде болмасын, олардан тәуелсіз экономикалық ұтымдылық тезисі тұрғысынан қарастырады.  Субъектілердің экономикалық мінез-құлқы  ұтымдылығының қажетті алғы шарты – қолайлы күтуі болып табылады.

            «Жаңа классиктердің»  алдыңғы қатарында 1961 жылы «Қолайлы күту және баға қозғалысы теориясы» мақаласын  жариялаған американдық экономист – математик Джон Мут  (1930 жылы туған) тұрды.

Жаңа классиктердің  негізгі идеяларының бірі экономикалық объектілердің  қолда бар мәліметтерді толық пайдалана отырып, алдағы  экономикалық процестерге  болжау  жасауы, осыған  байланысты  сәйкесіеше шешімдер қабылдауы. Мысалы, экономикалық объектілердің болашақтағы баға деңгейін болжай отырып, а,ымдағы және келешектегі тұтынуды белгілей алады. Бірақ кейбір жағдайда экономикалық объектілердің қолда бар мәліметтердің негізінде жасаған  шешімдері теріс те болып шығуы мүмкін немесе әр түрлі бағалау нәтижесінде теріс шешімдер  қабылдауы мүмкін. Сондықтан «аңа классиктер» экономикалық объектілердің тиімді күтуі экономикалық жағдайлардың  тұрақтылығында ғана өз-өзін ақтайтынын мойындайды. Егер экономикалық  тұрақтылық жағдайы болмаса, мысалы қарқынды инфляция кезінде, экономикалық объектілердің  өткен жылдардың тәжірибесіне бағдар жасауы оңтайлы нәтиже бере қоймайды.

            Мут идеялары 70-ші жылдары сұранысты  ынталандыруға байланысты кейнсиандық  саясатының құлдырауынан кейін  қолдау тапты. АҚШ-тағы қолайлы  күту мектебінің қалыптасуына  басшылық жасаған Роберт Лукас (1937 жылы туған) болды. Роберт Лукас пен қатар, бірақ одан тәуелсіз американдық экономистер Томас Сарджент (1943 жылы туған) және Нейл Уоллес (1939 жылы туған) кейнсиандық саясаттың сәтсіздігін үкіметтің қысымы арқылы  түсіндіреді.

            Мемлекеттің экономикаға араласу  қажеттілігін мойындай отырып, «қолайлы күту» теориясының жақтастары кейнсиандық және монетарлық экономикалық саясатты тиімсіз деп санайды. Сондықтан жалпы тепе-теңдікті қамтамасыз ету үшін ең алдымен саяси ойлау әдісін өзгерту қажет. «Қолайлы күту» теориясында теп-теңдік өздігінен пайда болмайды деп көрсетіледі. Сондықтан, экономикалық теорияның аса маңызды міндеттерінің бірі экономикаға мемлекеттің араласуының әдістері мен шектерін, түрлерін таңдай білуінде жатыр.

            «Қолайлы күту» гипотезасымен  қатар «жаңа классиктер» рынокты тиімді тазарту гипотезасын ұсынады. Бұл гипотезаға сәйкес рыноктағы барлық бағаның икемді болуы шарт. Мұндайда рынок тез арада, кез келген сәтте «тазарады». Ал рыноктың тазарысы теп-теңділік бағаның орнығып, артық сұраныстың жоғалуына әкеледі. Экономикалық тепе-теңдік жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейінде де қалыптаса алады. Мемлекеттің сұранысты бюджет есебінен қаржыландыру немесе ұсынысқа ақша-несие шараларымен ықпал жасау арқылы жұмыссыздықты  табиғи деңгейінен төмендетуге  жасаған әрекеті, кез келген жағдайда тиімсіз. Мемлекеттің экономикаға мұндай интервенциясы  рынок агенттерінің  оңтайлы іс-әрекеттерінен байқалады. Рынок субъектілері өздерінің  қолда бар қажетті мәліметтері арқылы үкіметтің акцияларына тез арада жауап қайтара алмады.

            Қолайлы күту мектебі өзінің  танымалдығы жағынан  80-ші жылдардың  алғашқы жартысында  Чикаго мектебінен  кейінгі орынды иеленді. Олардың  кейнсиандық саясатқа қарсы бірқатар  мәселелерінің ортаұтығына байланысты  кейбір экономистер «жаңа класссиктерді» Чикаго мектебінің тармағына жатқызады. Шындығында екеуінің арасындағы айырмашылық алшақтығына сәйкес, Чикаго мектебін  неоконсерватизм бағытына жатқызғаннан гзрі монетаризм ілімі шеңберінде қарастырған дұрыс.

Бақылау сұрақтары:

1. Неолибералды теорияда экономиканы қалыптастырудың басты мәселелері.

2. Неолиберализмнің негізі  өкілдері.

3. Монетаризм неолибералды  бағыттағы ерекше теория ретінде.

4. Экономиканы дамытудағы неолибералды теорияның мәні.

Негізгі әдебиет:

1. История экономических  учений (под ред. Худокормова А. Г.). – М., 2002.

2. История экономических  учений (под ред. Автономова В.). – М., 2002.

3. История экономических  учений (под ред. Шмарловской Г.  А.). – М., 2001.

4. История экономических  учений Ч.1 (под. Ред. В.А.Жамина.,

Е.Г.Василевского.) - М. 1989.

5. Бартенев С. А.  История экономических учений. –  М., 2002.

6. Блауг М. Экономическая  мысль в ретроспективе. – М., 1994.

7. Жид Ш., Рист Ш.  История экономических учений. –  М., 1995.

8. Майбурд Е. М. Введение  в историю экономической мысли. – М., 1996

9. Тюнин А.И. История  экономических учений. Учебное пособие  – Костанай : КГУ им. А. Байтурсынова, 2008.-94 (стр.61-67)

Қосымша әдебиет:

1. Ковалев И. Н. История  экономических учений. – Р/Д, 2000.

2. Костюк В. Н. История  экономических учений. – М., 2001.

3. Левита Р. Я. История  экономических учений. – М., 2001.

4. Сурин А. И. История  экономики и экономических учений. – М., 2002.

5. Ядгаров Я.С. История  экономических учений. 4-е изд.  М.: ИНФРА-М, 2002

6. Всемирная история  экономической мысли. М., 1987 - 1995. Т. 1 - 5.

7. Антология экономической  классики. В 2-х т. М., 1991, 1993.

8. Жиентаев С.М., Тюнин  А.И., МЕТОДИЧЕСКИЕ РЕКОМЕНДАЦИИ  по дисциплине «История экономических  учений» студентам экономических  специальностей заочной формы  обучения – ИЭУ- Костанай: КГУ им. А. Байтурсынова, 2008. – 35 с.

 

 

Тақырып 10. Ресейдің экономикалық ойлары.

Қазақстанда экономикалық ойлардың дамуы

Мақсаты: XIX ғасырдан бастап қазіргі уақыттағы Қазақстанда және Ресейдегі экономикалық ойлардың даму процесін қарастыру.

Жоспар:

1.  Орыстың экономикалық ойлары

2.Қазақстандағы экономикалық ойлар

1.  Орыстың  экономикалық ойлары

Қазіргі уақытқа дейін  экономикалық ілімдер тарихы батысеуропа  экономикалық ойларында шектеулі түрде  қарастырылған. Бұл кездейсоқ емес, яғни шаруашылықта нарықтық жүйесінің қалыптасу механимзі мен заң туралы қазіргі ұсыныстарды қалыптастыруға үлкен әсер етті. 

Ресейде  меркантилизмнің  пайда болуы ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. дамыды. Ең алғаш рет меркантилизм идеясын  атақты дипломат А.Л.Ордин-Нащокин  1605-1680) енгізді. Ол ақсүйектер отбасында туып өскен, ірі жер иеленуші болған, монархияға жан - тәнімен берілген адам болды. Ол сауда жөнінде жоғары піікрде болды.

Орыс меркантилизмінде І Петрдің жарлықтары жеке дара орын алды (1682-1725).

Ерекше орынды көпес  адам И.Т.Посошковтың (1652-1726) экономикалық көзқарасы алады. Ол «Әртүрлі халықтар туралы» деген шығарманың авторы. Оның «Байлық пен жарлық» деген кітабы І Петрге арналған болатын.

Меркантилизм идеялары В.Н.Татищев  (1696-1750) шығармасында да орын алады. Ол «Россия тарихы» деген шығармасымен әйгілі. Бірақ өзінің бірнеше еңбектерінде, әсіресе « Мысалы, көпестермен қолөнер туралы пайымдамалар» деген трактатында (1748) ол экономикалық мәселеге өз көзқарасын білдіреді.

Жеке дара меркантилизм элементтері, оның ішінде шынайы сауда балансын қорғау идеясы М.В.Ломоносовтың (1711-1765) экономикалық көзқарасында  көрініп қалып отырады.

2.Қазақстандағы  экономикалық ойлар

Ыбырай – халықтың өмірінде, тарихында  орны бөлек, өз өмірін халық тағдырымен бөлірп қарай алмайтын ерекше нұрлы ғұмырлардың бірі болды. Ыбырай халық ағарту жолында  қызмет етті. Бұл жолда өздігіншн көп ізденіп, көп оқыды, еңбектенді. Өз бетімен орыс әдебиетін, ғылми кітаптар мен  журналдарды көп оқыды.

Ыбырайдың  педагогикалық  қызметі 1860 жылы басталды. Өз халқының тарихи қажеттігін өтеуді мақсат еткен 19 жасар жас жігітке бірінші рет Торғайда мектеп ашу тпасырылды. Бұл мектептерді ашуға өкімет тарапынан  қаражат берілмеді, жергілікті өкімет орындары ешқандай көңіл аудармады. Жәрдем көрсетуден бас тартты. Осыншама қиыншылықтарға қарамастан, тәекелге бел байлап, өз бетімен мектеп ашу қамына кірісті.

Ыбырай өз халқының жарқын келешегі үшін барлық саналы өмірін сарып  еткен, халыққа қызмет етуден артық  іс жоқ деп түйген, туған халқын, ел-жұртын жан-тәнімен сүйген, нағыз отаншыл азамат еді.

Бір халықтан емес, тілегі бір, мүддесі бір туысқан сан  халықтан сомдалған совет қауымы, тек бүгінгі сәулетті  өмірде ғана  - өткендегі мен қазіргінің, қазіргі мен болашақтың рухани мұраларына, сол мұраларына, сол мұралардың өшпес жұлдыздары Пушкин, Навои, Абай сындар тарихи қайраткерлеріне бірден бір әділ де адал бағасын беріп отыр. Абай лебі, Абай үні, Абай тынысы – заман тынысы, халық үні. Ұлы орыс мәдениетіне шақырғаны, алтыбақан алауыздық кезде бірлікке, халықтар достығына мегзеген идеясы жастар жүрегіне  қонады. Ұлы ақынның осы мұрасы туған халқы үшін сан рет басылса  да сарқылмайды.