Экономикалық ілімдер тарихы ғылым ретінде

6. Блауг М. Экономическая  мысль в ретроспективе. – М., 1994.

7. Жид Ш., Рист Ш.  История экономических учений. –  М., 1995.

8. Тюнин А.И. История  экономических учений. Учебное пособие  – Костанай : КГУ им. А. Байтурсынова, 2008.-94 (стр.10-13)

Қосымша әдебиет:

1. Ковалев И. Н. История  экономических учений. – Р/Д, 2000.

2. Костюк В. Н. История  экономических учений. – М., 2001.

3. Левита Р. Я. История  экономических учений. – М., 2001.

4. Сурин А. И. История  экономики и экономических учений. – М., 2002.

5. Ядгаров Я.С. История  экономических учений. 4-е изд. М.: ИНФРА-М, 2002

6. Всемирная история  экономической мысли. М., 1987 - 1995. Т. 1 - 5.

7. Антология экономической  классики. В 2-х т. М., 1991, 1993.

8. Жиентаев С.М., Тюнин  А.И., МЕТОДИЧЕСКИЕ РЕКОМЕНДАЦИИ  по дисциплине «История экономических  учений» студентам экономических специальностей заочной формы обучения – ИЭУ- Костанай: КГУ им. А. Байтурсынова, 2008. – 35 с.

 

Тақырып 3: Классикалық саяси экономияның қалыптасуы.

У.Петти. Физиократтар.

Мақсаты: Қазіргі экономикалық теория үшін саяси экономияның мәнін ашу. Классикалық саяси экономияның пайда болу мәселелерін қарастыру.

Жоспар:

1.Классикалық саяси  экономияның пайда болуы (У.  Пети - Англия, П. Буагильбер - Франция)

2. У. Петтидің теориясы (1623-1687) – «Богатства и денег», Теория «Стоимости», Теория «Доходов»

3 П. Буагильбердің экономикалық ілімі

4.Физиократия (Ф Кенэ 1694-1774)

5. А.Тюргоның экономикалық ілімі (1727-1781)

1.Буржуазиялық саяси  экономияның  классикалық сипат  ала бастаған ғылыми бағыты  капиталистік өндіріс  тәсілінің  туындап орнығу шағында қалыптасты. Капиталистік қарым-қатынас ауылшаруашылығымен қатар өнеркәсіп саласында да дамыды. Мануфактуралық өндіріс тоқыма және тау-кен саласында, кеме құрылысы мен металлургия  және мақта-мата өнеркәсіптерінде де дами түсті. Сыртқы сауда капитал салымының маңызды саласына айналды. Англия сыртқы сауда рыногында Испания, Голландия мен Францияны ығыстыра отырып, өзінің отаршылдық империясын құрды. Отаршылдық талан-тараж  ағылшын буржуазиясының байлық көзіне айналды.

Маркс ХҮІІ  ғ. Ағылшын  революциясындағы буржуазияның жеңіске жетуін жаңа құрылыстың жеңісін білдірді, деп атап көрсетті. Капитал экономиканы өз ырқына көндіре отырып, қоғамдық қарым-қатынастарды өзгеріске ұшыратты. Осы уақытқа дейін сауда саласында меркантилизм үстемдік құрып келген болса, енді мануфактуралық капитализмнің қалыптасуымен табыстың жаңа көздері пайда болды.

Сауда капиталы мен өнеркәсіп  капиталының арасындағы үстемдік жолына бағытталған тартыс-теория мен практиканың  қарама-қайшылықтарына жалғасты. Өнеркәсіптің қарқынды дамуымен сауда капиталын өзіне  бағындырған өнеркәсіп капиталының үстемдігі, бұған дейінгі қалыптасқан меркантилистік көзқарастардың өзгеруіне әкеледі. Капиталистік өндірістің феодалдық өндірістен артықшылығын негіздеуші өнеркәсіп буржуазиясының өкілдері қажет болды. Бұл міндетті классикалық буржуазиялық саяси экономия атқарды. Ол жөнінде Маркс бұл мектептің міндеті «тек буржуазиялық өндірістік қатынастарда байлықтың қалай жасалатындығын, өндірістік қатынастарда қалай жасалатындығын, өндірістік қатынастарды заңдылықтар мен категориялардың феодалдық қоғамның заңдылықтары және категорияларымен салыстырғанда әлдеқайда ыңғайлылығын дәледеп көрсетуінде»,- деп жазды.

Сауда саласының сыртқы көріністерін тұжырымдаумен ғана шектелген  меркантилистермен салыстырғанда классикалық мектептің өкілдері феодализмді алмастырғна капитализмнің ішкі экономикалық байланыстарын зерттеуден бастады. Олар материалдық өндірісті зерттеді. «Қазіргі саясаи экономия өзінің шынайы ғылыми бастауын теориялық зерттеудің айналыс  саласынан өндіріс саласына ауысынан алады»,-деп жазды К.Маркс.

Сонымен қатар ол «классикалық саяси экономия деп, мен өндірістің буржуазиялық  қатынастарының ішкі байланыстарын зерттеген. У.Петтиден басталатын бүкіл саяси экономияны түсінетіндігімді біржолата ескертемін» деп, осы мектептің маңыздылығын атап көрсетті.  

2.Ағылшынның классикалық  буржуазиялық саяси экономиясының  негізін салушы У.Петти болды  (1623-1687). К.Маркс  оның экономика  ғылымына сіңірген еңбегін өте  жоғары бағалап, оны «нағыз  ғұлама экономист – зерттеуші», - деп атады. Сонымен қатар, К.Маркс оған «ағылшынның саяси экономиясының атасы», - деген атақ берді.

У.Петти көқарастарындағы меркантилизм идеясын мынадай жағдаймен  түсіндіруге болады: Англияда сол  кездері Фрнацияға қарағанда  капиталистік қатынастар тез ұлғайып, сауда, ақша айналысы жылдам дамып, өсті. Сонымен қатар, Англияның өнеркәсіп өндірісінің дамуы  жағынан да өзге Еуропа елдерінен көш ілгері болуы, капитализм экономикасын теориялық жағынан таладуға қолайлы жағдай жасады. Осы жағдайлардың бәрі Петтиге жаңа ғылымның көшбасшысы болуына себебін тигізді.

Петтидің қаламынан  көптеген еңбектер жарық көрді: «Салымдар  және алымдар туралы трактат» (1662), «Даналардың  сөзі» (1664), «Ирландияның саяси анатомиясы» (1672), «Саяи арифметика» (1676), «Ақша туралы әр түрлі ойлар» (1682). Меркантилист ретінде ол бір жағынан мемлекеттің экономикаға араласуын қолдаса, екінші жағынан бұл араласудың  өндірісті дамытуға ықпал жасау кеерктігін айтады. Петти еңбек құн теориясының негізін салушы. Құнның негізін құраушы, құнды жасайтын еңбек екендігі туралы Еуропада алғаш рет тұжырым жасады. Өзінің «Салымдар мен алымдар туралы трактаты» деген еңбегінде ол, «нан мен күмістің белгілі бір мөлшерін өндіруге соншалықты еңбек мөлшері жұмсалады, сондықтан да тауарлардың бір-біріне тең болуы, олардағы бірдей еңбек мөлшерінің жұмсалғандығында, - деп түсіндіре келе, тауардың  құны еңбек түрінің әр түрлілігімен емес, оны өндіруге жұмсалған жұмыс уақытымен өлшенеді», - дейді. Құн заңын нақты өмірмен байланыстыру жолында У.Петти мынадай қанатты сөз қалдырды: «Байлықтың әкесі – еңбек, шешесі жер».

3.Франциядағы классикалық  саяси экономияның дамуы П.Буагильбердің  атымен байланысты (1646-1714).  Ол  «Франциядағы бөлшек сауда», «Астықтың  өңделу табиғаты, онң саудасы  және пайдасы туралы трактат», «Байлықтың табиғаты туралы ойлар, ақша және салықтар» туралы  еңбектердің авторы. П.Буагильбер  Людовик ХІҮ-ң кезінде жоғары сот  және лауазымды қызметтер атқарды. П.Буагильбер Фрнация елінің экономикалық жағдайының  қайыршылық деңгейге жетуіне, әсіресе француз шаруаларының  мүшкіл халіне меркантилистерді кінәлі деп санады. П.Буагильбердің пікірінше, ұлт байлығы ақшада емес, пайдалы іспен айналысуда, яғни ауылшаруашылық өнімдерін  өндіруде деп есептеді. Сондықтан ауыл тұрғындарының  жағдайын жақсартып, шаруаларды қанауды қысқарту, ауылшаруашылығына жәрдемдесу  керек деген пікірді ұстанды. Ол колбертизмнің экономикалық доктринасына қарсы болды. П.Буагильбер экономикалық теорияның маңыздылығына назар аударды. У.Петтиден тәуелсіз оның құнның еңбектік теориясын негізін салды. Сондықтан да ол Франциядағы классикалық саяси экономияның негіздеуші болып есептеледі. Буагильбер нарықтық баға мен таза құнды ажырата білді. Жалпы П.Буагильбер экономикалық мәселелермен ХҮІІ ғ. 70-ші жылдарынан бастап айналыса бастады. 1691 жылдары ол өзінің «жүйесі» туралы жариялайды. Бұл «жүйе» Буагильбердің қазіргі жағдаймен түсіндіргенде, буржуазиялық  демократиялық сипаттағы реформалар жиынтығы. Буагильбер тауарлардың рынокта өзінің «таза құнын» ұстауына және экономиканың жақсы дамуына мүмкіндік беретін бәсекелестікті жақтады. П.Буагильбер осы реформалар арқылы жалпы елдің табысын  молайтуға, шаруашылық жағдайын көтеріп, халықтың тұрмысын жақсартуға болатынына ел билеушілерін  сендіріп отырды. Өзінің экономикалық көзқарастары арқылы П.Буагильбер елдің экономикалық өсуінің қалай анықталатындығына, экономиканың құлдырауы мен тығырыққа тірелу себептеріне назар аударды. Осылайша ол халық шаруашылығында әрекет етуші, оның дамуын қамтамасыз ететін заңдылықтарды теориялық мәселеге айналдырды.

4.Экономикалық өмірдің  бүтіндей  теориялық концепциясын  құрушы алғашқы идеялардың жиынтығын  ұсынған физиократтар мектебі.  Бұл мектеп ХҮІІІ ғ. Францияда  қалыптасты. Физиократтар ілімінің  және оның мектебінің негізін  салушы Людовик ХҮ сарай дәрігері Франсуа Кенэ болды (1664-1794). Кенэ осы ілімнің негізін салып қана қоймай оның экономикалық және саяси бағыттарын да қалыптастырушы. Бұл ілім Францияда негізінен өтпелі кезеңде, феодализмнен капитализмге өту шағында өмірге келді. Физиократтық ілімнің мектеп болып қалыптасуының себебі, осы ілімнің идеясын әсіресе Кенэнің ойларын насихаттаушы әрі жалғастырушы А.Тюрго, П.Дюпон де Немур, Д.Аламбер, В.Мирабо, Г.Летрон секілді шәкірттер легінің өмірге келуі. Кейде бұл мектепті сол уақыттары «экономистерә мектебі деп те атаған. ХҮІІІ ғасырдың ортасында Англяида өнеркәсіп өндірісінде төңкерістер жүріп, әлемдік рынокты жаулап алу деңгейінде болғанда, Франция әлі феодалдық аграрлы елдер қатарында еді. Ауылшаруашылығы бұл кезде ауыр салықтардың әсерінен  дағдарыс жағдайында болды. Буржуазиялық саяси экономиядағы физиократтардың сіңірген еңбегі, олар меркантилистермен салыстырғанда эконмоикалық құбылыстарды зерттеу мәселесін алғашқылардың бірі болып айналыс саласынан өндіріс саласына  көшірді, сөйтіп капиталистік өндіріс тәсілін ғылыми тұрғыда талдаудың негізін салды. Маркстің сөзімен айтқанда «олар қазіргі саяси экономияның нағыз аталары», сонымен қатар олардың еңбегі «буржуазиялық ой-сана шеңберінде капиталға талдау жасағандығында», мағынасы жағынан «капиталистік өндірістің алғашқы концепциялық жүйесі».

5.Анн Робер Жак Тюрго  (1727-1781) физиократтардың ішінде маңызға  орынға ие. Ол тек Кенэнің идеяларын  жалғастырушы ең қабілетті шәкірт  ғана  емес, оны капиталистік қатынастарды  терең талдап зерттеуші жүйеге  айналдырушы. Маркстің сөзімен атйқанда: «Тюргоның идеялары арқасында физиократтық жүйе дамыған түрге айналды. Тюрго 1774 жылы Людовик ХҮІ тағайындауымен Бас қаржылық бақылаушы  қызметін атқара жүріп, елдегі салық салу, сырттан әкелінетін өнімдерден  баж салығын алып тастау тәртіптерін заң жүзінде реттеп отырды. Тюргонің өте жоғары маңыздылыққа ие ең басты экономикалық еңбектерінің бірі  1766 жылы жарық көрген «Байлықтың қалыптасуы мен оны бөлу туралы ой-толғаныстар» деп аталады. Еңбек қысқаша әрі нақты 100 шамалы тезистер түрінде жазылып үш бөлімнен құралған. Тюрго «капитал» ұғымын енгізуші, рентаны пайданың қайнар көзіне жатқызды. Тюрго ақшаны тауар әлемімен байланыстыра білді, әсіресе  алтын мен күмістің басқа тауарлардың  құндылығын анықтаудағы тауарлық табиғатын білгенмен, ол ақшаның мәнін толық аша алмады.

Бақылау сұрақтары:

1. Клсассикалық саяси  экономиясында еңбек құн теориясының  қалыптасуы.

2. Англия мен Францияда  еңбек құн теориясының пайда  болуы ерекшеліктері.

3. Физиократизм 

4. Экономикалық теоияның  дамуындағы «Экономикалық кестенің» рөлі.

Негізгі әдебиет:

1. История экономических  учений (под ред. Худокормова А.  Г.). – М., 2002.

2. История экономических  учений (под ред. Автономова В.). – М., 2002.

3. История экономических  учений (под ред. Шмарловской Г.  А.). – М., 2001.

4. История экономических  учений Ч.1 (под. Ред. В.А.Жамина.,

Е.Г. Василевского.) - М. 1989.

5. Бартенев С. А.  История экономических учений. –  М., 2002.

6. Блауг М. Экономическая  мысль в ретроспективе. – М., 1994.

7. Жид Ш., Рист Ш.  История экономических учений. – М., 1995.

8. Майбурд Е. М. Введение  в историю экономической мысли.  – М., 1996

9. Тюнин А.И. История  экономических учений. Учебное пособие  – Костанай : КГУ им. А. Байтурсынова, 2008.-94 (стр.14-19)

Қосымша әдебиет:

1. Ковалев И. Н. История экономических учений. – Р/Д, 2000.

2. Костюк В. Н. История  экономических учений. – М., 2001.

3. Левита Р. Я. История  экономических учений. – М., 2001.

4. Сурин А. И. История  экономики и экономических учений. – М., 2002.

5. Ядгаров Я.С. История  экономических учений. 4-е изд. М.: ИНФРА-М, 2002

6. Всемирная история  экономической мысли. М., 1987 - 1995. Т. 1 - 5.

7. Антология экономической  классики. В 2-х т. М., 1991, 1993.

8. Жиентаев С.М., Тюнин А.И., МЕТОДИЧЕСКИЕ РЕКОМЕНДАЦИИ по дисциплине «История экономических учений» студентам экономических специальностей заочной формы обучения – ИЭУ- Костанай: КГУ им. А. Байтурсынова, 2008. – 35 с.

 

Тақырып 4: Классикалық саяси экономиканың дамуы.

А.Смит және Д.Рикардоның экономикалық ойлары.

Мақсаты: А.Смит пен Д. Рикардоның еңбектерінде классикалық саяси экономияның дамуын зерттеу

Жоспар:

1. А.Смиттің экономткалық  ілімі. А. Смитатің «экономикалық  адам» және «көрінбейтін қол»  туралы концепциясы. 

2. А. Смит мемлекетте экономикалық саясат.

3. Д. Рикардоның экономикалық ілімі.

4. Классикалық бағыттағы өкілдер. Ж.Б.Сей , Т. Мальтус және Дж.С. Миль.

1.Классикалық буржуазиялық  саяси экономияның  толығырақ  дамуы ағылшын ғалымдары А.Смит (1723-1790) және Д.Рикардоның (1772-1823) еңбектерінде  орын алады. Бұл кезеңде Англия экономикалық қатынастардың барлық жағынан алдыңғы қатарда болды. Англия басқа Батыс Еуропа елдерімен  салыстырғанда ауыл шаруашылығының қарқынды дамуымен өнеркәсібінің тез өсуімен  және белсенді сыртқы саудасымен ерекшеленеді.

А.Смит Керколди қаласында шотландтық кеден шенеунігінің  отбасында өмірге келген. Ол қалалық  мектеп Глазго және Оксофорд  университеттерінен жақсы білім ала отырып, тарих, философия, әдебиетпен айналысады, математика, физиканы зерттей отырып заманының білімді адамдар санатында болады. 28 жасында Глазго  университетінде моралдық философиядан  профессор болып қабылданады. Оның алғашқы ғылыми зерттеулерінің  нәтижесі «Адамгершілік сезімдері теориясы»  деген еңбегінде жинақ түрінде жарық көрді. 41 жасында Смит университеттегі жұмысын тастап аристократ отбасыларының  біріне тәрбиешілік жұмысқа ауысады. Өзінің тәрбиеленушісімен бірге  ол Еуропада саяхат жасап жүргенде, Париж бен Швейцарияда Вольтер, Дидро, Д.Даламбермен, физиократ мектебінің өкілдері  Ф.Кенэ мен А.Тюргомен танысады. А.Смиттің еңбегі «Халықтар байлығының» өмірге келуі экономика ғылымының дамуына    үлкен жаңалық әкелді. Мұнда экономикалық теорияның зерттеу пәні болып табылатын  барлық сұрақтарға орын берілген .

Методологиясы. А.Смит мануфактуралық кезеңнің экономисі. Адам өзінің осы қасиетін шаруашылық қызметінде басшылыққа ала отырып әрекет етеді. Адамадар бір-біріне қызмет көрсете отырып, еңбек және еңбек өнімдері арқылы араласады, өзінің ойлаған бас пайдасына жетуге тырысады. Олардың әрбірі бұл тұрғыда «экономикалық адамды» бейнелейді. Смит «экономикалық адамды» былайша сипаттайды: ол адам өзінің мақсатына өзгенің өзімшілдік  қасиетін тану арқылы, яғни өзгелердің өз мүддесі үшін бұдан талап ететінін көрсете алғанда ғана жетеді... Маған не керек соны бер, өзіңе сол керегіңді аласың – кез-келген ұсыныстың  мағынасы осы...» «Экономикалық адамның» мәнісін Смит адам табиғатының  сауда мен айырбасқа белгілі бір бейімділіктерінің нәтижесін білдіретін еңбек бөлінісі арқылы ашады. Жеке ажамның осы әрекет барысындағы мүддесі қоғам мүддесімен ұштасады,  қоғамның өндіргіш күштерінің өсуіне ықпал етеді. Осы тұрғыда Смит «көрінбейтін қол» туралы жазды. «Рыноктің көрінбейтін қол» механизмі көптеген адамдардың шаруашылық қызметіндегі күрделі іс-әрекеттің, олардан тәуелсіз өз мақсаттарына жетуіне бағыттайды, қоғамдық еңбек бөлінісін реттейді. Смиттің пікірінше, экономикалық құбылыстар -  бұл жеке адамдардың  өз қалауларынан тәуелсіз, объективті және стихиялы  заңдылықтармен реттелетін процесс. Бұл  заңдарды Смит табиғи құбылыс деп есептеді және оныда адам табиғатымен байланыстырды. Смит меркантилизмді қатты сынға алды, әсіресе ол сыртқы саудаға  еркіндік беру талабын қойды.