Банк рискларини камайтириш жараёнида Марказий банк томонидан ўрнатилган иқтисодий нормативларнинг ўрни ва роли

Юқоридаги иқтисодий  нормативларни ишлаб чиқишда  халқаро Базель қўмитаси томонидан  ишлаб чиқилган нормативлардан кенг кўламда фойдаланилган. Базель қўмитаси бутун дунё мамлакатлари учун банк назорати тамойилларини ишлаб чиқади ва минтақавий банк назоратида банклар фаолияти, уларнинг назорат қилиш тамойиллари ишлаб чиқилиб,  давлатлар уни ўзларининг иқтисодий ҳолатидан келиб чиққан ҳолда банк назорати бўйича стандартларига мувофиқлаштиришади.

Барча давлатлардаги банк назорати тизимлари олдида 2 та муҳим вазифа туради:

1. Банк тизимини мустаҳкамлаш ҳамда иқтисодий ўсишига ҳамкорлик қилиш.
2. Барча омонатчилар ва кредиторлар манфаатларини ҳимоя қилиш.

Республикамизда Марказий банк томонидан тижорат  банклари фаолиятини назорат қилинишининг асосий мақсади тижорат банкларига бирон бир иқтисодий чора кўриш эмас, балки банк фаолиятида мавжуд бўлган камчиликларни бартараф этиб, банк тизимининг барқарорлигини ошириш натижасида банк омонатчилари ва кредиторларининг манфаатларини ҳимоя қилишдан иборатдир.

Қўйидаги чизмада Ўзбекистон Республикасида банк назоратининг ташкил этилишини кўришимиз мумкин: (2-чизмага қаранг)

Иқтисодчи олим М.А.Котляров банк назоратига давлатнинг энг асосий иқтисодий ва ижтимоий функцияси  сифатида қараб, унинг асосий мақсадлари омонатчилар манфаатларини ҳимоя қилиш ва банк тизими барқарорлигини таъминлашдан иборат эканлигини таъкидлайди⁵.

 

 

2-чизма

 

Банк назорати функциялари  борасида Г.Г.Фетисов банк назоратининг учта – олдини олиш(превентив), хабар бериш ва текшириш функцияларини ажратиб кўрсатади:

• Олдини олиш(превентив) функцияси кредит ташкилотларининг банк соҳасига кириб келиш жараёнларини ва улар фаолиятини тартибга солиш бўйича банк назоратида махсус инструментларнинг мавжудлигини англатади. Мазкур функция банк назорати бўйича махсус ваколатли органнинг банк тизимини шакллантириш ва барқарорлигини таъминлаш учун кредит ташкилотларига нисбатан тартибга солиш нормалари ва талаблари билан таъминланганлигини назарда тутади.
• Хабар бериш функцияси банклар фаолиятида салбий тенденцияларни ўз вақтида аниқлаш имконини берувчи ташхис қўйиш  ва ҳаракат қилиш инструментларининг мавжудлигини англатади. Мазкур функция банк назорати бўйича махсус ваколатли органга ҳамда бевосита банкка юзага келаётган муаммолар тўғрисида хабар беради ва уларни фаол ҳаракат қилишга чорлайди.
• Текшириш функцияси тартибга солувчи нормалардан четга чиқиш ҳолатларини, уларнинг юзага келиш сабабларини аниқлаш, кредит ташкилоти ҳамда банк назорати бўйича махсус ваколатли органнинг муаммоларни олдини олиш ва уларни бартараф этиш бўйича ҳаракатларининг самарадорлигини аниқлашга қаратилган. Ушбу функциянинг асосий инструменти - бу жойларда ўтказиладиган текширишлар услуби.

О.И.Лаврушиннинг фикрига  кўра, турли мамлакатларда банк назорати бўйича миллий тизимлар турлича шаклланган бўлса-да, уларнинг барчаси учта асосий мақсадга йўналтирилган:

• пул ва молиявий барқарорликни таъминлаш, яъни банкларнинг банкрот бўлишининг олдини олиш ва уларни соғломлаштириш бўйича чоралар кўриш;
• активлар сифатини ошириш ва потенциал хатарларни камайтириш эвазига банк тизими самарадорлигини ошириш;
• омонатчилар манфаатларини ҳимоя қилиш.

Банк назорати бўйича миллий тизимларнинг макро микро  ёндошувда мақсадларининг умумийлигини кузатиш мумкин. Ушбу ёндошувларнинг умумий мезонлари ҳамда ўзаро солиштирма таҳлили қўйидаги чизмада келтирилган:

 

3-чизма

Мезонлар	Макро ёндошувда	Микро ёндошувда
Қисқа муддатли мақсади	Тизимдаги салбий жараёнларни чегаралаш	Алаҳида кредит ташкилотларидаги салбий жараёнларни чегаралаш
Узоқ муддатли мақсади	Ялпи ички маҳсулот камайишининг олдини олиш	Омонатчилар ва кредиторлар (мижозлар) манфаатларини ҳимоя қилиш
Хатар таърифи модели	Эндоген (қисман)	Экзоген
Ташкилотлар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик	Юқори	Тасдиқланмаган
Пруденциал назорат чораларини танланиши	Тизимдаги салбий жараёнларни баҳолаш  асосида	Алоҳида кредит ташкилотларидаги таваккалчилик(риск)ларни баҳолаш асосида

 

О.И.Лаврушин хусусий  тижорат банкларининг ликвидли активлари  депозитларнинг нобарқарор қисми бўйича мажбуриятларни бажариш имконини бериши керак, деб ҳисоблайди. Унинг фикрига кўра, ҳар учала шаклдаги банк депозитларининг, яъни жорий депозитлар, жамғарма ва муддатли депозитларнинг барқарор қисми мавжуд бўлиб, улар жами депозитларнинг 75 фоизидан кам бўлмаган қисмини ташкил этиши лозим. Ликвидли активлар эса, жами депозитларнинг 25 фоизи миқдоридаги мажбуриятларни бажаришга етадиган миқдорда мавжуд бўлиши лозим.⁶

Бизнинг фикримизча, хусусий  тижорат банкларининг ликвидли активларининг  миқдорини депозитларининг нобарқарор қисмига нисбатан эмас, балки жорий депозитлар ва жамғарма депозитларига нисбатан белгилаш мақсадга мувофиқдир. Чунки айнан шу депозитларнинг нобарқарорлик даражаси юқори бўлиб, тижорат банкларида ликвидлилик рискини доимий тарзда юзага келтиради. Фикримизча, депозитларнинг барқарор қисмининг жами депозитларнинг 75 фоизи миқдорида шаклланиши ривожланган хорижий давлатларнинг амалиётига хос бўлган ҳолат ҳисобланади.

Т.Бобокулов ўзининг  “Миллий валютанинг барқарорлигини таъминлаш: муаммолар ва ечимлар” мавзусидаги монографиясида тижорат банкларининг очиқ валюта позицияларини Марказий банкнинг валюта сиёсати доирасида тартибга солишни такомиллаштириш масаласини тадқиқ қилган⁷. Унинг фикрига кўра, Марказий банк тижорат банкларининг очиқ валюта позицияларининг миқдорини кунлик назорат қилиб туриши зарур.

Ҳозирга кунда республикамизда  миллий валюта курсининг чет эл валюта курсларига нисбатан доимий равишда  ўсиб бориш тенденциясини ҳамда  баҳоларнинг мунтазам ўсишини инобатга олган ҳолда кредит учун гаров сифатида қабул қилинган мол-мулк баҳосини ҳар ой ёки ҳар чорак якунига қайта баҳолашни йўлга қўйиш зарурдир⁸.

Юқоридаги олимлар фикридан ҳам маълум бўлдики, тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш мақсадида  ҳар бир мамлакатда ҳар хил назорат қилувчи органлар мавжуд: (4-чизмага қаранг)

            

 

 

4-чизма

Бутун дунёда банк назоратининг ташкил этилиши⁹

Давлатлар	Банк назоратини ташкил этувчи орган	Бундан бошқа  назорат органи борми?	Назорат органининг  ҳисобдорлиги
Австрия	Молия Вазирлиги	Йўқ	Парламент
Баҳрайн	Баҳрайн Монетар  Агентлиги	Йўқ	Директорлар Кенгаши
Бангладеш	Бангладеш Банки	Йўқ	Давлат
Белоруссия	Белоруссия  Миллий Банки	Бор	Президент
Белгия	Банк ва Молия  Комиссияси	Йўқ	Иқтисодиёт  Вазирлиги ва Молия Вазирлиги
Боствана	Молиявий Институтлар Департаменти, Ботсвана Банки	Йўқ	Молия ва Ривожланишни Режалаштириш вазирлиги
Бразилия	Бразилия Марказий Банки	Йўқ	Молия вазирлиги
Бурунди	Марказий Банк Инспекцияси	Йўқ	Марказий Банк раиси
Хитой	Хитой Халқ Банки	Йўқ	Давлат Консули
Чехия Республикаси	Миллий Банк, Банк назорати, қимматли қоғозлар комиссияси	Бор	Миллий Банк Директорлар Кенгаши
Дания	Дания Молиявий назорати	Йўқ	Иқтисодиёт  Вазирлиги
Миср	Миср Марказий Банки	Йўқ	Марказий банк мустақил орган
Эстония	Банк назорати Департаменти	Йўқ	Парламент
Финландия	Молиявий назорат	Йўқ	Парламент
Греция	Греция Банки	Йўқ	Парламент
Венгрия	Банк ва Капитал  Бозорини Назорат қилиш;  Венгрия  Марказий Банки	Бор	Молия Вазирлиги
Ҳиндистон	Молиявий Назорат  Бошқармаси	Йўқ	Ҳиндистон Резерв Банки
Исроил	Марказий Банкнинг Банк назорати Департаменти	Йўқ	Марказий Банк раиси
Қувайт	Қувайт Марказий Банки	Йўқ	Молия вазирлиги
Латвия	Латвия Банки; Кредит Институтларини назорат қилиш  Департаменти	Бор	Маълумот йўқ
Корея Республикаси	Банк Назорати Органи ва Молиявий Назорат Комиссияси; Молия Вазирлиги ва махсус банкларни иқтисодий назорат	Бор	Ҳукумат
Македония	Македония Республикаси Миллий Банки, Назорат Департаменти	Йўқ	Парламент
Малайзия	Малайзия Марказий Банки	Йўқ	Молия Вазирлиги
Россия	Россия Федерацияси  Марказий Банки		Давлат Думаси
Сингапур	Сингапур Монетар  Ограни	Йўқ	Ҳукумат
Словения	Словения Банки	Йўқ	Парламент
Швеция	Finansinspektionen (Молиявий  назорат)	Йўқ	Ҳукумат
Швейцария	Банкларнинг Федерал  Комиссияси	Йўқ	Парламент ва Ҳукумат
Тайван	Марказий Банк, Молия Вазирлиги, Марказий Депозитларни Суғурталаш Корпорацияси	Бор	Премьер-Министр
Тожикистон	Тожикистон  Миллий Банки Банк Назорати Департаменти	Йўқ	Тожикистон  Марказий Банки

 

Мамлакатимизда Президентимизнинг 2010 йил 26 ноябрдаги “2011-2015 йилларда республика банк-молия тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида”ги ПҚ-1438 Қарори билан қабул қилинган дастурда банк назоратини халқаро талаблар асосида такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари кўрсатилган.¹⁰

Республикамизда халқаро  андозаларга мос келадиган банк назоратини ташкил қилишда Жаҳон банкининг “Ўзбекистон Республикасида молия соҳасини ислоҳ қилиш” лойиҳаси ҳам катта аҳамиятга эга. Лойиҳада иштирок этган Жаҳон банки мутахассислари ёрдамида банк назоратига тегишли 30 га яқин меъёрий ҳужжатлари яратилиб, унда Марказий банк талаблари ёзиб чиқилди. Бундан ташқари, тижорат банклари фаолиятини жойига чиқиб текшириш бўйича “Camel” тизими жорий қилинди.

Маълумки, 1980 йилларда халқаро  банк назорати бўйича Базель қўмитасининг 25 та асосий тамойиллари эълон қилинган эди. Ушбу тамойилларда самарали банк назоратини ташкил этиш асослари ёритилган.

Базель қўмитасининг талабларига асосан банклар барқарорлигини асосий кўрсаткичи, бу банк капитали етарлилиги коэффициенти ҳисобланади. Бу коэффициент банк капиталининг таваккалчиликка тортилган активларга нисбати билан аниқланади. 1993 йилда банк капиталининг сифат ва миқдор жиҳатдан таваккалчиликли активлардан келадиган зараларни қоплашгаетарлилик даражасини аниқлаш бўйича Базель келишуви (Базель I) жорий қилинган эди.

2006 йилда Базель келишуви (Базель II) амалиётга жорий қилинди.  Ушбу келишувда ҳам капитал  етарлилиги коэффициенти 8 фоиз қилиб белгиланди. Янги келишув 3 та – капитал минимал миқдорига талаб, капитал етарлилигини Марказий банк томонидан таҳлил этиш. Маълумотларни кенг оммага эълон қилиш қисмларидан иборат.

Базель қўмитаси томнидан “Базель III” талаблари 2009 йилнинг  сентябрь ойида эълон қилинди. Қўмитанинг 2009 йил 8-9 декабрдаги йиғилишида стандартлар ва мониторинг бўйича таклиф ва тавсиялар маъқулланди.

Республикамиз тижорат  банкларининг халқаро Базель талабларига  асосланган банк капитал етарлилиги коэффициенти кейинги йилларда ошиб борган ҳолда 24 фоиздан юқори кўрсаткичга етди.

Тижорат банкларида корпоратив бошқарув асосларини мустаҳкамлаш мақсадида  Республикамиз Марказий банки таклифи  билан ҳар бир тижорат банки  таркибида ички назорат бошқармаси ташкил қилинган бош банкда бошқарма ва унинг ҳар бир банк филиалида биттадан ходими бўлиб, филиалда ўтаётган барча банк операцияларини таҳлил қилиб, бош банк таркибидаги назорат бошқармасига ҳисоботларини тақдим қилади. Ушбу назорат тизимининг ташкил қилинганига кўп вақт бўлмаса-да, унинг самараси яққол кўринмоқда¹¹.

Мамлакатимиз банк тизимини ислоҳ қилиш Марказий банк ҳамда  тижорат банклари фаолиятининг қонуний  асосларини яратишдан бошланган  эди. Дастлаб, 1992 йилда “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги Қонунга  тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритилиши билан республикада икки поғонали банк тизимига асос солинди.

Кейинчалик, 1995-96 йилларда Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги ҳамда  “Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида”ги қонунларнинг қабул қилиниши билан банк тизимини халқаро принциплар ва стандартлар асосида ривожлантиришнинг янги асослари яратилди.

Бугунги кунда Ўзбекистонда 31 та тижорат банки фаолият кўрсатаётган бўлиб, шундан 3 таси давлат тижорат  банки, 12 таси акциядорлик тижорат, 10 таси хусусий ва 6 таси чет эл капитали иштирокидаги банклар ҳисобланади¹².

Шунингдек, банклар фаолиятида юзага келиши мумкин бўлган хатарларни камайтириш, таваккалчиликларни бошқаришга қаратилган қатор талабларнинг белгиланиши  ҳам банкларнинг барқарор фаолият юритишини таъминламоқда. Хусусан, банклар асосий ҳамда регулятив капиталининг минимал даражасига ҳамда бир қароздор ёки ўзаро даҳлдор қарздорлар гуруҳига тўғри келувчи таваккалчиликнинг энг юқори даражасига нисбатан талабларнинг жорий қилиниши банклар капиталини зарур миқдорда таъминлаш ва активларнинг таваккалчилик даражасини бошқариш учун самарали механизм бўлиб хизмат қилаётган бўлса, банкларниг ликвидлик ҳолати бўйича минимал талабларнинг белгиланиши автивлар ва мажбуриятларнинг ўзаро мутаносиб равишда бошқарилишини таъминламоқда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Банк рисклари турлари ва уларнинг тавсифи

 

Банк рисклари тадқиқот объекти сифатида нафақат замонавий  жамиятга хос, балки  ХYIII ва ХIХ асрлардаёқ банк фаолиятини тартибга солишда тадқиқотчилар унинг аҳамиятини қайд этганлар. Риск дейилганда одатда муваффақиятсизлик, хавф-хатар тушунилади; мувафақият учун ҳаракатлар эса ижобий натижага эришиш имконини беради.

Соф терминологик нуқтаи назаридан “риск”- италянча risico –  хавф-хатар; хавфга учраш маъносини англатади, сўзма-сўз таржимаси эса - сув  ости қояларини айланиб ўтиш маъносини беради. Ф.Далнинг фикрича, хавфга учраш (рискка бориш) – бу ҳеч қандай аниқ ҳисоб-китобларсиз, шояд (балки) мувафақият қозонамиз деган умид, ишонч билан жасурлик (дадиллик, ботирлик) ва уддабуронлик (эпчиллик, ташаббускорлик) билан тасодифий вазиятларда ҳаракатланишдир. 

Проф. А.А.Хандруевнинг фикрича  риск кутилмаган салбий вазият (ҳолат)лар  оқибатида юзага келиши мумкин бўлган хавф-хатар ёки йўқотишлардир. В.Кузнецовнинг таъкидлашича риск – келажакни ўзини ноаниқлигини ифодаловчи, келажакдаги молиявий натижаларни ноаниқлигини англатади. Н.Э.Соколинская эса рискда йўқотишларга ёки пул маблағларини йўқотишига олиб келувчи эҳтимолли вазиятларни қиймат (миқдор) ифодасини акс эттиради.