Акционерлік қоғамдардың қызмет етуінің тиімділігінің көтеру жолдары

                       Қоғам  акционерлерінің  жалпы  жиналысы  бөліну  туралы  шешім  қабылдаған  күннен  бастап  2 ай  мерзімде  өзінің  барлық  кредиторларына  бөліну  туралы  жазбаша  хабарлама  жіберуге  және  баспасөз  басылымында  тиісті  хабарлау  жариялауға  міндетті. Хабарламаға  бөліну  балансы, сондай-ақ  жаңадан  пайда  болған  қоғамның  әрқайсысының  атауы,  орналасқан  жері  туралы   мәліметтер  қоса  беріледі.

                      Қайта ұйымдастырылған  қоғамның  несие  берушілері  хабарламаны  алған  күннен  бастап  2 ай  мерзімде  қоғамнан  қоғамның  тиісті  міндеттерін  мерзімнен  бұрын  атқаруды  және  залалдарды  өтеуді  талап  етуге  құқы  бар. Қоғамнан  бөліну  нәтижесінде  пайда  болған  қоғамдар  қайта  ұйымдастырылған  қоғамның   міндеттемелері   бойынша   бірлескен   жауап-

кершілікте  болады.

              Қоғамнан бөлініп шығуы. Қызметін  тоқтатпастан  қайта  ұйымдасты-рылатын  қоғамның  мүліктерінің,  құқықтарының  және  міндеттерінің  бір  бөлігін  өткізумен  бір  немесе  бірнеше  қоғамды  құру  қоғамның  бөлініп  шығуы болып танылады.  Қайта  ұйымдастырылатын  қоғам  акционерлерінің  жалпы  жиналысының  қарауына  бөлініп  шығу  нысанында  қоғамды  қайта  ұйымдастыру  туралы,  бөлініп  шығудың  тәртібі  мен  шарттары,  бөлініс  балансы  туралы  және  жаңа  қоғам  құру  туралы  мәселелерді  енгізеді.  Қайта  ұйымдастырылатын  қоғам  акционерлерінің  жалпы  жиналысы  бөлініп  шығу  нысанында  қайта  ұйымдастыру,  жаңа  қоғамдар  құру  және  қайта  ұйымдастыратын  қоғамның  бағалы  қағаздарын   құрылатын  қоғамның  бағалы  қағаздарына  айырбастау  тәртібі  және   бөлініс  балансын 

бекіту  туралы  шешім  қабылдайды.

Қоғамның  бөлініп  шығуы  кезінде  қайта  ұйымдастырылатын  қоғамның  құқықтары  және  міндеттері  бөлініс  балансына  сәйкес  оған  өтеді.

Қоғамды  қайта  құру.  Қоғам  оған  қайта  құрылатын  қоғамның  барлық  құқықтары  мен  міндеттері  өткізу  актісіне  сәйкес  өтетін   жауапкершілігі  шектеулі   серіктестік  немесе  өндірістік  кооператив  болып  қайта  құрылады.

                      Қайта  құрылатын  қоғамның  директорлар  кеңесі  акционерлердің  жалпы  жиналысында  қарауға  қоғамды  қайта  құру,  қайта  құруды  жүзеге  асырудың  тәртібі  мен  шарттары,  қоғамның  акцияларын шаруашылық  серіктестігіне қатысушылардың салымдарына немесе өндірістік  кооперативтің  жарналарына  айырбастау  туралы  мәселелерді  ұсынады.

Қайта  құрылатын  қоғам  акционерлерінің  жалпы  жиналысы  қоғамды  қайта  құру,  қайта  құруды  жүзеге  асырудың  тәртібі  мен  шарттары,  қоғамның  акцияларын  шаруашылық  серіктестігіне  қатысушылардың  салымдарына  немесе  өндірістік  кооперативтің  жарналарына  айырбастау  тәртібі  туралы  шешім  қабылдайды.

                      Қайта  құру  кезінде  құрылған  жаңа  заңды  тұлғаның  қатысушылары  өздерінің  бірлескен  отырыстарында  оның  құрылтай  құжаттарын  бекіту  және  органдарын  сайлау  (тағайындау)  туралы  шешімді  заң  актілеріне  сәйкес қабылдайды. Қоғамды  қайта  құру  кезінде  қатысушының  шаруашылық  серіктестігінің  жарғылық  капиталындағы  үлесі  оған  тиесілі  акциялардың  қоғамның  шығарған  акцияларының  жалпы  санына  %-дық  арақатысы  негізінде  айқындалады.

Қоғамды   тарату.  Қоғамды   ерікті   тарату    туралы    шешім    несие  берушілердің  келісімдері  бойынша  және  олардың  бақылауымен  тарату  рәсімін  белгілейтін  акционерлердің  жалпы  жиналысында  заң  актілеріне  сәйкес  қабылданады.  Жиынтығы  қоғамның    шығарған    акцияларының    5  және одан да  көбін иеленуші акционерлер  қоғамның  тарату  комиссиясында  өкілін  ұстауға  қақылы.

                       Сот  қоғамды  мәжбүрлеп  тарату  туралы  шешімді:

              -банкроттық  туралы   мәлімдеген;

              -қоғамды  құру  кезінде  жоюға  келмейтін  сипатта  заңдарды  бұзуға  жол  берілуге  байланысты  қоғамды  тіркеу  жарамсыз  деп  танылған;

              -жабық  қоғамның  акционерлерінің  саны  белгіленген  мөлшерден  асып  кеткен  жағдайда;

              -заң  актілерінде  көзделген  басқа  жағдайларда  шығара  алады.

Таратылған  қоғамның  мүлкін акционерлер  арасында бөлу.  Қоғамның  қалған  мүлкін  акционерлердің  арасында  тарату   комиссиясы  мынадай   кезектілікпен  бөледі:

-бірінші  кезекте,  өтелуге  тиісті  акциялар  бойынша  төлемдер  жүзеге  асырылады;

-екінші  кезекте,  артықшылықты  акциялар  бойынша  есептелінген,  бірақ  төленбеген  дивидендтер  төлеу  жүзеге  асырылады;

-үшінші  кезекте,  артықшылықты  акциялардың  иелеріне  оларға  тиесілі  акциялардың  атаулы  құнын  өтеу  жүргізіледі;

қалған  мүлік  барлық  акционерлер  арасында  оларға  тиісілі  актілердің  атаулы  құнына  бара-бар  түрде  бөлінеді.

              Барлық  кезектің  мүліктерін  бөлу  алдыңғы  кезектің  мүліктерін  бөлу   толық    аяқталғаннан  кейін  жүзеге  асырылады.

1.3 Меншіктің акционерлік формасының артықшылықтары және кемшіліктері

              Меншіктің акционерлік формасы бір кәсіпорынға көптеген адамдардың, тіпті өз бетімен кәсіпкерлік қызметпен айналыса алмайтын тұлғалардың капиталын тартуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қосқан үлеске жауапкершіліктің шектеулілігі тек перспективті ғана емес, сонымен бірге жоғары тәуекелді жобаларға қаражат салуға мүмкіндік бар. Меншіктің акционерлік  формасының  басқа  да  жағымды жақтары бар, олар өз кезегінде бұл меншікті кәсіпкер жауапкершілігінің масштабын шектеу мүмкіндігі  және  қажеттілігі  бар  жерде   универсалды  етеді.

                       Бұл қасиет тұрақсыз экономика жағдайында өте маңызды, себебі  өндіріс сферасындағы күтпеген  жағдай үлкен  шығындарға  және  қарыздарға  алып  келеді. Мұндай  тәуекелге  басқа  ұйымдық-құқықтық  формадағы  жеке  кәсіпкерлер  және  кейбір  заңды  тұлғалар  ұшырауы  мүмкін. Акционерлік  қоғамдар   материалды және  басқа  ресурстарды  неғұрлым  тиімді  қолдануға, барлық  қатысушыларды  жеке  және  қоғамдық  мүдделерін  сәйкестендіруге  жағдай  жасайды.

                      Филиалдар және еншілес қоғамдар.  Әрбір акционерлік қоғам  басқа қоғамдардың капиталында қатысуына ғана емес, сонымен бірге филиалдар және өкілеттіліктер (шетелде де)  және еншілес және тәуелді  қоғамдар ашуға құқығы бар. Филиалдар және өкілеттіліктер заңды тұлға болып табылмайды және қоғамның атынан іс-әрекет жасайды. Олар өз балансын құрайды, ал ол баланс акционерлік қоғам балансының құрамына кіреді. Филиал және өкілеттілік құрған қоғам оларды қызметіне жауап береді.

                      Еншілес қоғам бұл жарғылық  капиталында  негізгі қоғам көп  қатысатын немесе олардың арасында сәйкесінше келісім құрастырылатын қоғам. Еншілес қоғам акционерлік қоғам міндеттемелері бойынша жауап бермейді.  Тәуелді қоғам бұл акционерлік қоғамның дауыс беретін 20%-на немесе   шектеулі   жауапкершілікпен   жарғылық   капиталының   20%-на  ие

қоғам.

                     Еншілес және тәуелді қоғамның негізгі қоғаммен қарым-қатынасы акционерлік  қоғам  туралы  заңмен  реттеледі. 

                      Дүние  жүзіндегі  барлық  ірі  кәсіпорындардың  және  ұйымдардың  негізгі формасы  болып  табылатын  акционерлік  қоғамдар  жеке  тұлғаларды  және  әр  түрлі  корпорациялардың  мүлігін  біріктіру  негізінде  экономиканы  ұйымдастырудың  жетілдірілген  механизмі болып  табылады.

                      Меншіктің  басқа  түрімен  салыстырғанда  акционерлік  қоғамдар  көптеген  артықшылықтарға  ие.

              Біріншіден, қоғам  өзінің  қызметін  кеңейту  және  жарғы  капиталын  көбейту  мақсатында  акционерлердің қаражаттарын  тарту  мүмкіндігіне  ие, бірақ  бұл   қаражаттар  қайтарылмайды (қоғамды   толық  жойған  жағдайдан  басқа), себебі акциялар қоғаммен сатып алынбайды, тек  басқа  акционерлерге    қайта    сатылады.    Екіншіден,   қоғам    қызметінің   жалпы  

басшылығы    нақты     басқарудан    бөлектенеді,   ол    өз    кезегінде  сонша-

лықты     сәйкес    келетін    басшыларды,    директорларды    жалдауға    және 

таңдауға  мүмкіндік  береді,  акционерлерді  басқаруға  персоналын  таңдау жұмысына  мұқият  қарауды  талап  етеді,  себебі  әрбір  акционер  қосқан  қаражатымен  қоғамның  жұмыс  жасауының  нәтижелілігіне  жауап  береді.

                      Үшіншіден,  әрбір  акционер  қоғамның  акцияларын  сатып  алса,  бұл  жағдайда кәсіпорынның барлық еңбек ұжымын меншіккерлерге  айналдыруға  мүмкіндік  туады.  Акцияларды  сатып  алу  жолымен  еңбек  ұжымы  мүшелерінің  акционерлік  қоғамның  меншігіне  және  табысына  қатысуы  шаруашылық  мотивацияны  құрудың  маңызды  алғышарттары  болып  табылады.  Акционер  мен  жұмысшы  бір  тұлға  ретінде  қызмет  етсе,  соңғысында  кәсіпорын  жетістігіне  мүддесі  артады,  себебі  қоғам  неғұрлым  тиімді  қызмет  етсе,  соғұрлым  акционердің  дивиденд  түрінде  алатын  пайдасының  пайызы  жоғары  болады. Сонымен  қатар,  акционер-жұмысшының  пайданы  тек  тұтынуға  ғана  емес,  жинаққа  деген  мақсаты  артады. Негізгі  қорларды  жөндеуді  және  жетілдіруді  қамтамасыз  ететін  инвестициялар  акциялар  құнының  өсуін  тудырады,  ал  бұл  өз  кезегінде  акционерлердің  жеке  мүлігінің  көбеюіне  алып  келеді.  Сонымен  қатар,  өндірістің  техникалық  деңгейінің  өсуі  және  сонымен  байланысты  акционерлік  қоғамның  нарықтағы  позициясының  жақсаруы  акция  құнының  өсуіне  алып  келеді.  Бұған, акционердің  акцияға  қосқан  жинақтарының  инфляция  жағдайында  нақты  құнын  жоғалтпайтынын  қосуға  болады.    

                       Басқа  жағынан  қарасақ,  акционер  өз  жинақтарымен  тәуекел  етеді,  себебі  кәсіпорын  жұмысы  нәтижесіз  болған  жағдайда  акцияның  бағасы  номиналды  құнынан  төмен  түсіп  кетуі  мүмкін,  кәсіпорын  банкротқа  ұшыраған  жағдайында  акционер  өзінің  жинақтарын  да,  жұмысын  да  жоғалтады. Сондықтан, акционерлік қоғам  қызметінің  соңғы  нәтижелерінің  өте  жақсы  болуына  деген  акционердің  қызығушылығы  өте  жоғары.

                      Мәселен, жоғарыда  келтірілген  материалды  қызығушылық  механизмі  тек  мына  жағдайда  ғана  тиімді  болады: егер  жұмысшылар  акцияларды  жоғары  бағамен  сатып  алса.  Өндірісті  басқаруды  еңбек  ұжымы  мүшелерінің  нақты  қызығушылығын  тудыру  үшін  персонал  меншігінде  тұрған  акциялардың  бір  бөлігі  белгілі-бір  мөлшерге  жетуі  керек.  Орташа  компанияларға  капиталы  10-15%  мөлшерінде  болатын  бұл  бөлігі  американдық  мамандармен  анықталады. 

                     Сондықтан, акционерленген кәсіпорынның еңбек ұжымының  мүшелерін  акционерлік  меншікке  қатысуы  максималды  мүмкін  деңгейіне  апару  керек.

                      Төртіншіден,  акционерлер  құрамына  тұрақты  серіптестерді  тарту  мүмкіндігі  бар,  сол  арқылы  қоғам  қызметінің  нәтижелілігіне  жалпы  қызығушылық  тудыруға  болады.  Сонымен  бірге  қоғамның  өзі  де  басқа  қоғамдардың  бағалы  қағаздарын  сатап  алу   құқы  бар.

                       Демек,  жалғыз  құқықтың  негізінде  барлық  қатысушыларды  біріктіре  отырып,  акционерлік  қоғам  ұжымдық  меншікті  өткізудің  ерекше  формасын  қамтамасыз  етеді,  және  сол  арқылы  жұмыстың  соңғы  нәтижесіне қызығушылық тудырады. Енді акционерлердің артықшылық- тарына  тоқталайық. Акционерлердің  мұрагерлері  Заңға  сәйкес  сол  мұраға  ие  болған  жағдайда,  олар  сәйкес  құқықтар мен  жауапкершіліктерге  ие  болады,  ал  АҚ-ң  акциялар  бойынша   мұрагерлерге  дивидендті  төлеуден  бас  тартуы  заңсыз   әрекет  болып  саналады. 

                      Бірақ, акционерлік қоғамның кемшіліктері де бар. Мысалы,  акционерлік  қоғамның   ішіндегі  кемшіліктеріне  тоқталайық. «Акционерлік  қоғам  туралы»  Заңға  сәйкес  акционерлердің  құрылтай  немесе  жалпы  жиналысында  «алтын  акция»  енгізілуі  мүмкін,  бірақ  бұл  акция  жарғылық  капиталдың    құрылуы   немесе  дивидендтерді  төлеу  процесіне   қатыспайды. «Алтын  акцияның»  иесі тек жалпы  жиналыстың, басқарудың  және  директорлар  кеңесінің  шешіміне  вето  қою  құқығына  ие. Заңда  «алтын  акцияны» қоғамның типіне  байланысты енгізу  бойынша  шектеулер  көзделмейді,  демек  «алтын  акцияны»  ЖАҚ-да  енгізу  мүмкіндігі  бар. «Алтын  акцияны»  енгізу  бойынша  мәліметтер акционерлердің  құрылтай  немесе  жалпы  жиналысының  протоколында  немесе  қоғамның  құрылтай  құжаттарында көрініс  табады.  Сонымен  бірге,  осы  қоғамның  жарғысында  «алтын  акцияның»  иесінің   көрсетілуі  акционерлердің  құрылтай  немесе  жалпы  жиналысының  міндетті  бөлігі  болып  табылады. Демек, заңға  сәйкес  акционерлік  қоғамда  тек  бір  адамға  қатысты  бір  ғана  «алтын  акция»  енгізіледі,  осыдан  бірнеше  акционерлер  «алтын  акцияға»  ие   бола  алмайды  деп  қорытынды  жасауға  болады. 

                      Егер,  заңға  немесе  сәйкес  мұрагерлер  мұраға  құқығы  болмаса, мұрағат   заңсыз  болып  есептеледі.  Заңсыз  мұрағат  мұраны  ашу  орны  бойынша  коммуналдық  меншікке  беріледі.  Демек,  мұрагерлері  жоқ  қайтқан акционерлердің  акцияларын  иемдену  құқығы  жергілікті  құзыретті  органға  беріледі.   

                      Акционерлік  қоғамды  құру  көптеген  қиыншылықтармен  жүзеге  асырылады. Құрылтайшыларды  іздеу және  қоғамның  құрылтай  құ-жаттарын  дайындаумен  қатар,  акционерлік  қоғам  мемлекеттік  органда  тіркелуі  міндетті.  Бірақ,  оған  дейін  зейнетақы  Қорымен,  Мемлекеттік  Статистика  комитетімен,  Қаржы  министрлігімен,  салық  инспекциясымен,  Ішкі  істер  органдарымен,  банкпен  қарым-қатынасқа  түсуі  керек.  Сонымен  бірге,  Тіркеу  палатасында,  салық  инспекциясында  және  банкте  есепке  екі  рет  тұруы  қажет: бірінші - уақытша,  кейін  тұрақты  түрге.  Тіркеу  барысында  тексеріске   құрылтай   құжаттары  ғана  жатпайды.  Құрылтайшылар  жарғы  капиталының   бар  екенін  және  қызметтің  басқа  аспектілерін  дәлелдеуі керек. Акционерлік  қоғам мемлекеттің  бақылауында  болады,  яғни  оның  қызметі  мемлекет  жағынан  құқықтық  реттеледі.