Дәрістің конспектісі

Көлiктiң саяси функциясы Ресей өлкелерiн бiрлестiруге болады. Мемлекет, сонымен бiрге халықаралық  қатынас территориясында бытыраңқы өлкелердiң арасындағы байланыстарды көлiк арқасында iске асырылады.

Әлеуметтiк функция бiлiмнiң барлық деңгейлерi үшiн тұрмыстық сапарларының қамтамасыз етуiнде,  еңбек жағдайларының жақсартуы және демалыстың жайлылығы, дәрi-дәрмектердiң тасымалдауы және баспа өнiмiнде болады.

Мәдени функция адамдардың арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз етуiнде болады. Көлiк  (газеттер, журналдар, кiтаптар) өнiмдерін тасымалдауды, көркемөнер шығармаларын жүзеге асырады.

Қорғаныстық функция  қарулы күштер, объектілердің соғыс экономикасын орын ауыстыруы үшiн көлiк, сонымен бiрге әскери қарудың көп түрлер бөлiгiмен өзi тiкелей болғандығында.

Көлiктiң кез келген түрi келесi негiзгi талаптарға қанағаттандыруы керек:

- көлiк қызметтерін қажеттi көлемде және тиiстi сапада болу;

-  жұмыстың ең үлкен  үнемдiлiгiн қамтамасыз ету және  көлiк қызметiнiң өзiндiк құнын төмендету;

- тасымалдау сапасын жоғарылатуының  мақсатымен жүктердi жеткiзу мерзiмін  қысқарту;

- жылдық және климаттық  шарттар, тағы басқа фактордың  тәулiктiң уақытынан тәуелсiз, тасымал  процесінде жұмыс iстейтiн жүрiс  графиктерiмен сәйкес жүру және жүктер келгенде жүйелiлiктi сақтау,

- қыстыгүнi жүктерге максимал  сақталуына кепiлдiк беру;

- көлiк кәсiпорындары және  бөлiмшелері шекараларында жылжымалы  құрам және адамдар қызметiнiң  қозғалысын, қауiпсiздiгiн қамтамасыз  ету;

- экологиялық қызметтi сақтау, көлiк қызметiнiң қалдықтар өнiмін қоршаған ортаға ластануын сақтап қалу.

Көлiктiң дамуы жергiлiктi және жалпы мемлекеттік нарығының құрастыруына жағдай туғызады.

- Бiр жағынан, көлiк факторы нарық шарттарында тiршiлiк қабiлеттілігімен тiкелей байланысатын кәсiпорын жұмысының тиiмдiлiгiне тәуелдi болады;

- басқа жағынан,нарық  өзiнiң тауар алмасуын және  көлiксiз мүмкiн емес қызметтерімен  түсiндіріледi. Сондықтан көлiк - нарықтық  инфрақұрылымның ең маңызды бөлiгi.

Көлiк орын ауыстыруды табысты нәтиже өндiрiстiк процессте айқын өнiмнiң өндiрiс және тұтынуларында өтетiнiн бiлдiредi, өйткенi көлiк өнiмнiң iске асыруындағы өндiрушi қанағаттандырды, тұтынушы - ол алуда.

Тауарлық нарық субъектілерін жiберу уақытылы болуы және жүктердi жеткiзуде, олардың саны мен сапасын сақтау

Көлiк объективтi түрде келесi белгiлер бойынша заттық өндiрiс дәрежесiн жатқызуға болады:

- өндiрiс процесінде жүктердi өзi тасымалдау және заттық, қаржы, еңбек шығынының бар болуын  ойлайды

-жүктердi орын ауыстыру  тиiстi технологиялық үдерiстi қолданумен iске асады

- дайын өнiмдер iстеп шығарылып  бiр уақытта жүзеге асырылатын  бiткен (орын ауыстыру ) тасымалдауды  оны кейiнге даярланып немесе  кейiнге сақтауға болмайды

-демек, өнiм сатып алынады  тауар ретiнде тұтынушы құны  және құны болады.

-көлiк өндiрiстiк-заттық процесінде барлық элементтер тән: адамдардың орынды қызмет,i еңбек, (жүктер, жолаушылар) тасымалдау, еңбек құралын, еңбектiң мән-мағынасының тасымал техникасы

- (ғимараттар,машиналар, тетiктер, технологиялық жабдықтар, есептеуiштер, компьютерлер, теледидар техникасы тағы басқалар) тиiстi материалдық-техникалық базасы бар болу қажет

-сонымен қатар өндiрiсте, қызмет көрсетуде қолданылатын  негiзгi экономикалық көрсеткiштер: еңбектiң өзiндiк құны, өнiмдiлiгi, негiзгi қорлар қолдану және айналымдағы ақшалар, сапа, пайда, бәсекеге түсе алатындық.

Көлiк тауарлық нарықтың субъект аралығында аймақтық және масштабтық жалпы мемлекеттік, коммерциялық - шаруашылық байланыстарының пайда болуына және дамуында жаңа өндiрiстердi игеруiне, өндiргiш күштердiң орналастыруына мүмкiндiк туғызады және елдiң экономикасының дамуына үлкен ықпалын тигізеді.

Көлiк тауарлық нарық шарттарында қамтамасыз етедi:

- кәсiпорындар, ұйымдардың  бөлiсiп еңбектенуі, мамандандыруды  бiрiктіруі

- жаратылыс байлығы, жаңа  аудандар, өндiрiстер, технологиялардың игеруi

- жаппай индустриалды  тауарлық өндiрiс

- тауарлық нарықтың барлық  субъектілерінің аймақтануы 

- тұтынушыларға өндірілген  тауарлық өнiмді жеткiзу

- заттық қорлардың реттелуi

- коммерциялық - тауарлық  нарықтың жүзеге асырылуы барлық субъектілерінің шаруашылық жұмысы

- ұлттық және халықаралық  сауданы жүргiзу

Нарық тасымалдаушылар орындауды  өзара жұмыс iстейтін көлiктердiң әр түрлi түрлерiнiң кешенi  көлiк жүйесінің қызметін көрсетедi.

Тауарлық нарықтың көлiк жүйесi мүмкiндiк бередi:

- көлiк құралдарының мамандандыруын  анықтау;

- мамандандыруды, шоғырландыруды, жүктердiң тасымалдауды;

- тауарлық нарықтың есептi шешу жөнінде көлiк қызметін  көрсетуi;

- жүктер және жолаушылардың  тасымалдауларындағы тауарлық нарықтың  қажеттiгiнiң ағымдағы және перспективасын анықтауда  көлiк жеке түрлердiң арасындағы тасымалдауды ұтымды үлестiру;

- комплекстi көлiктiң барлық  түрлерiн және оларды үздiксiз  жетiлдiру;

- көлiктiң түрлердiң әрқайсыларының  өте тиiмдi қолдану облысын анықтап  айқындау,

- аралас қатынастағы жүктердi тасымалдау ,кеңейтiп ұтымды ету;

көлiктiң жеке түрлерi, елдiң аумағында дамитын iшкi және сыртқы коммерциялық - шаруашылық байланыстарының қажеттiктерiне сүйене отырып ұтымды орналастыру.

Коммерциялық процесстер -  құнының ауысымнан  тiкелей байланысты, яғни тауарлардың сауда-саттығынан.

Саудалық қызметтер қажеттiлігі

Технологиялық үдерiстер - физикалық тауарды жылжытумен байланысты процесстер бұл үндеу саласындағы өндiрiстiң жалғасы болатын  тұтынушының құны.

Көлiк қызметтерiнің мақсаты- олардың тұтынуын орынға өндiрiс орындарынан тауардың орын ауыстыруы болып табылады.

Коммерциялық кәсiпорынның өндiрiстiк процессi бiткен емес, сонымен бiрге маркетинг элементi болып саналады, көлiк сатуды жағдайын жасауға көмектеседi.

Үлестiру процесі бекітілген, сауда-саттықтың келiсiм шарттары, әдiстердiң дәйектемесi және бұл тауарларды жинаутүрлерiне сәйкес тауарларды жабдықтаудың құралдары тұтынушыларды анықтауға, таңдауға рационализация бойынша кезеңдер, әсерлер және шаралар  жиынтығы болады

Үлестiру саясат - өңдеуге және түпкi тұтынушыға дейiн өнiмнiң жеткiзуi бойынша әсерлермен операциялар кешенi бұл кiретiн (таратушы микса) маркетингтер кешеннiң iске асыруы бойынша жиынтық және әсерлердiң бағыты. Тауар қозғалысы ұйымының сату каналы және  өткiзу арқылы iске асады.

Сату каналы - заңды және жеке тұлғаларды жиынтық, сонымен бiрге тұтынушыға өндiрушiден олардың жолында нақты тауар немесе қызметке меншiк құқығының үлестiрiлуiн шынжырдың кезектi субъектiне берiлулердi жүзеге асыратын тауардың  қозғалысының құралы.

Өткiзу жолы - тұтынушыға өндiрушiден тауардың орын ауыстыруын iске асыру көмегiмен болатын әдiс. Таңдау каналының қозғалысы жылдамдығы, уақытты, тиiмдiлiгi және  тауардың жабдықтауы сапаларға тәуелдi болады. Үлестіру жолдың таңдау техникасы  - есепке алумен экономикалық негiздеу әлеуметтiк - экологиялық факторлар жатады.

Тауар бұл үлестiру жүйесінiң факторы келесiлерді қамтиды: 

1. жинауға қабiлеттiлiк;

2.тасымалға жарайтындық;

3.үзiлiссiздiктiң деңгейi, өнiмдегi қажеттiктiң жиiлiгi,

4.өнiмнiң тұтынуы туралы пiкiрлер

Үлестiру бiр уақытта осы жүйеден тауардың бәсекеге түсе алатындығы қамтамасыз ететiн функцияларды қосады.

Функцияларға осылар жатады:

- Тауарлардың жинақталуы, iрiктеуі және орналастыруы;

- сақталуын және тауардың  қорғауын қамтамасыз ету, сақтау немесе берiлу процессте оларға иелiк дұрыс айтады;

- беруші сатып алушыға  дүкеншiден тауарға меншiк дұрыс  айтады;

- сатып алушылармен және  дүкеншiлердiң арасындағы коммуникациялардың  сүйемелдеуi, келiссөздер және коммерциялық  мәмiлелердiң жүргiзуi;

- тауарлардың шоғырландыру  және олардың бытырап орналасуы;

Өткiзу коммерциялық жұмыстың ажырамас элементi, өйткенi ол  қажеттi тауарлармен қорытындылаушы, тұтынушылардың кәсiпкермен қамтамасыз етудi мақсатқа жетуiн жауапты кезең деп есептейді.

Өткiзудiң классикалық функциясы түпкi тұтынушыға өндiрушiсiнен өнiмнiң орын ауыстыруын тиiмдi жүйесі құрастыру және сүйемелдеу болып табылады. Бұл функцияны, тек қана технологиялық позициялармен, көлiктi орындайды.

Қате көлiктi таңдауында кiшiрейтуге мүмкiндiк беретiн перспективалы бағыт логистика болып табылады.

-логистика - бұл теориялар, әдiстер,зерттеу ,құрастыру, жасау, үндеу  және тауарлар және қызметтердiң  тұтынуының саладағы экономикалық, әлеуметтiк, экологиялық және коммуникативтік  процесіне iлескен (физикалық, ақпараттық, қаржы, энергетикалық және тағы басқалар) ағындардың барлық түрлерiн ықшамдау әдiсте жиынтығының пайда болатын басқару қызметтерiнiң саласы.

- маркетинг - логистиканың  бөлiмi, (каналға, жол) таңдаулы схема  бойынша тауардың физикалық орын ауыстыру iшiнде болған ағындардың барлық түрлерiн ықшамдау болып табылады.

Көлiк логистикасы кәсiпорынның iшкi және сыртқы деңгейлерінде өндiрiсті жүзеге асыратын ағындардың қайта бөлуiмен шұғылданатын - коммерциялық жұмыс.

Көлiк логистиканың осы мақсатты жетуге мүмкiндiк беретiн келесілер:

- мамандандырылған ұйымдардың көлiк құралдар лизингінің дәйектемесі немесе тартулары;

- көлiк құралдарын жалдау;

- ұтымды кешенді, көлiк құралдарының комбинациясының таңдауы;

- ұтымды көлiк маршруттарын анықтау;

- жоспарды қолдануға және көлiк құралдар жүктеуiн өңдеу.

Көлiк бiрнеше белгiлер бойынша классификацияланады.

Тағайындауларға байланысты:

- ортақ пайдалану көлiгі - мұндай жүктердi тасымалдауды жүзеге асыратын көлiк түрi жолаушылар мен жүкті кез келген азамат немесе заңды тұлғаның үндеуiнде;

- ортақ емес иелену  көлiгі - мекеме iшiнде немесе өндiрiс iшiндегi, сонымен бiрге барлық түрдегі көлiк емес ұйым тәуелдi;

- Өнеркәсiп кәсiпорынның  мекемелiк көлiгi өнеркәсiп көлiгi деп аталады.

Кiрме жол - бұл жол жеке кәсiпорындар, ұйымдар қызмет көрсетуi үшiн қолайлы. Олар рельс соқпағы темiр жолдарының ортақ желiсiмен байланған.

Мамандандыруларға байланысты:

- әмбебап көлiк - жүк түрлерiнiң  тасымалдауын жүзеге асырылуға  қабiлеттi көлiк,

- мамандандырылған (арнайы )  жүктердi тұрпаттастыру тасымалдары үшiн қолайлы көлiк.

Әдiске байланысты орын ауыстырулар:

- дискреттi- кез келген  жүктер бiрлiктерімен немесе (партиялармен ) жеке топтарымен жол-жөнекейiңiз  тәуелсiз қозғалатын (автокөлiктер, пойыздар, соттар, ұшақтар және тағы басқалар) көлiк бiрлiктерi көмегiмен  көлiк;

- үздiксiз көлiк - түрдегi тасымалдауды  лек-легiмен қамтамасыз етедi солқылдақ  ленталар, эскалаторлар көмегiмен  көлiк құбырлар.

Көлiк - бұл түрлi элементтердiң  жиын қосатын күрделi инфрақұрылым.

Көлiк жүйесі - территориялық тәуелдiлiкте және тасымалдаудың әрекеттесуі  жанында болатын әдетте шектелген көлiктердiң әр түрлi түрлерiнiң жиынтығы.

Көлiк жүйе бұл халық шаруашылығының дербес саласы төрт негiзгi iшкi жүйелерді қосады:

1.Көлiк желiсі - ел немесе  жеке өлкенiң тармақтары тұрғын дәнекерлiк (ортақ және ортақ емес иелену) барлық бекiтілген қатынастардың жиынтығы.

2.Оларға жеке меншiк  түрiнен тәуелсiз жылжымалы көлiк  құралдары.

3.Тасымалдауды және қосылған  құнның жасауын орындайтын еңбек  ресурстары

4.Көлiк қызметі сол сияқты заттық өндiрiстiң саласына жатады. Көлiк тұтынушы құнын шикiзат пен материалдарды тiкелей түрлендiрмей құрады. Көлiк қызметі өндiрiстiң заттық және өндiрiстiк тұтынуды бiр уақытта бастапқы кезеңнiң процесі болып табылады.

Негiзгi көлiк қызметтерiне жатады:

- жүктер, поштаның тасымалдауы;

- (жүк тиеу, түсiру, шамадан  тыс жүктеу және тағы басқалар) жүк тиеу - түсiру операциялары;

- жүктердi сақтау;

- жүктердi тасымалдауға көлiк  құралдарының әзiрлеуi;

- жалдау, жалға беру тасымал  құралдардың беруi;

- кәсiпорындар, ұйымдардың  қызмет көрсетуi бойынша жүктердi тасымалдауға, жүктердің тағы басқалар  атқарылатын көлiк-экспедициялық  және қосымша операциялары;

- жаңа және жөнделген  тасымал құралдардың айдауы.

Көлiк-экспедициялық қызметі үш үлкен топтарда жүйелейдi:

Кәсiпорындардың негiзгi қызметiмен өзара байланысты белгi бойынша танып бiледi: